Heimskringla - 04.01.1939, Blaðsíða 2

2. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 4. JANÚAR 1939
STEINARMR TALA
Fyrirlestur, fluttur í “Septímu”
4. febrúar 1938
Inngangsorð
Einhversstaðar í Nýja-Testa-
mentinu er haft eftir Jesú Kristi
eitthvað á þá leið, að þó að þeir
sem hann til tekur, þegðu.
mundu jafnvel steinarnir tala.
Til eru þeir, sem halda
því fram, að alt hið sýnilega, —
alt, sem nöfnum tjáir að nefna
—, sé ekkert annað en tákn og
líkingar. — Til er einnig sérstök
heimspekistefna, sem stundum
er nefnd : :Transcendentalismi”,
og stór þáttur hennar er einmitt
þessi kenning um þetta alveru-
mál, þáknmálið, og mætti ef til
vill kenna stefnuna við þessa
kenningu og kalla hana tákn-
hyggju. Einhver mesti andleg-
ur höfðingi þessarar stefnu, var
ameríski spekingurinn Emerson.
Það er ekki hlutverk þessa er-
indis að rökstyðja þessa heim-
speki eða lífsskoðun, eða hvað
vér eigum að kalla það, sem hér
er um að ræða, en þó kemst eg
ekki hjá því að benda á það, sem
veigamikla jákvæða röksemd, að
sennilega mun enginn neita því,
að því vitrari sem maður verður
og andríkari, því skygnari verð-
ur hann og yfirleitt á hið tákn-
ítena í tilverunni. Þetta á vit-
anlega ekki hvað sízt við um
skáldin og listamennina. f þeirra
augum er það í raun og veru
ekkert dularfult fyrirbrigði, að
steinarnir geti talað. Hví skyldu
þeir ekki geta talað og haft sinn
boðskap að flytja eins og alt
annað ?
Einar Jónsson myndhöggvari
Eg ætla nú í þessu erindi að
leiða fram fyrir áheyrendur
mína mann, sem áreiðanlega
skynjar þenna boðskap stein-
anna, og getur jafnvel sjálfur
látið þá tala mjög fagurlega.
Þessi maður er Einar Jónsson
myndhöggvari. Hann er sá af
íslenzkum listamönnum, er eg
veit einna táknrænastan, og hef-
ir hann að mörgu leyti sérstöðu
meðal þeirra. Tveir eru þeir
staðir á íslandi, þar sem að mín-
um dómi er auðveldast að kojn-
ast í samband við sál íslands.
Annar þessara staða er Þingvell-
ir. Hinn er listasafnshús Einars
Jónssonar. Því enda þótt Einar
Jónsson sé “international” lista-
maður þ. e. a. s. hafi boðskap að
flytja öllum heimi — er hann þó
fyrst og fremst íslendingurinn,
sem mótaður er og innblásinn
af íslenzkri náttúru, jafnframt
því sem hann fer þó mjög sinna
eigin ferða um alla meðferð við-
fangsefna sinna. Hver einasti
íslendingur ætti því að fara
einskonar pílagrímsferðir til
annarshvors þessara staða — og
helst beggja. — Gildi Einar3
Jónssonar sem íslenzks lista-
manns liggur því fyrst og fremst
í því, að hann getur kent íslend-
ingum að sjá og kunna að meta
það, sem sérkennilegt er við fs-
land og íslenzka náttúru. ísland |
endurfæðist í list hans sem það
óskaland sem það í raun og veru
er og vér fyllumst hrifningu
yfir því að vera íslendingar. Og
er hér komið að aðalatriðinu í
list Einars, — því, sem gefur
honum gildi sem alþjóðlegum
listamanni. — Því yfir allri hans
list gæti staðið sem yfirskrift
eitt orð, og þetta eina orð er:
Endursköpun
Allir listamenn, þeir sem ann-
ars eiga skilið að heita því
nafni, eru að sjálfsögðu skap-
arar. En þeir eru ekki allir
endurskaparar. Og því minni
listamenn sem þeir eru, því
meir um endurtekningar, endur-
speglanir, bergmál. — Einar
Jónsson er aftur á móti svo mik-
ill endurskapari, að hann getur
naumast tekið nokkurt viðfangs-
efni til meðferðar án þess að
fara með það upp á ummyndun-
arfjall síns skapandi anda, þar
sem hann lætur það ljóma í nýrri
geisladýrð. Það eru að vísu
ekki allir, sem geta fylgt honum
upp á þetta ummyndunarfjall,
meðal annars vegna þess, hve
táknrænn hann er. En þeir,
sem komast þangað upp, fá mik-
ið og merkilegt útsýni yfir
mannlífið og verða margs vís-
ari um ýms hulin rök tilverunn-
ar. Eg ætla nú að taka nokkrar
höggmyndir Einars til meðferð-
ar, — lýsa þeim í mjög stórum
dráttum og leitast við að af-
hjúpa sál þeirra eða hið and-
lega innihald. Þetta er að vísu
erfitt verk og ekki við því að
búast, að það takist nema að
litlu leyti. En auk þess vil eg
taka það greinilega fram, að í
mínum augum, og þá af sjálf-
sögðu ekki síður í augum lista-
mannisns sjálfs, er það einskon-
ar virðingarleysi gagnvart verk-
um hans — og eiginlega hálf-
gerð goðgá — að ætla sér með
orðum einum að afhjúpa öll þau
sannindi, er felast í þeim. Mynd-
höggvarinn mótar myndir sínar
— og það á ekki hvað sízt við
um Einar Jónsson — til þess
að láta þær tala sínu þögla máli
i og gefa í skyn ýmislegt, sem
, ekki er hægt að segja með orð-
: um. Og um list Einars Jóns-
j sonar er það alveg sérstaklega
íað segja: Hún bendir, gefur í
j skyn og er jafnvel að sumu
jleyti eins og sannleikur, sem er
sagður undir rós, eins og það er
nefnt. — Krishnamurti sagði
einhverju sinni, að menn ættu
ekki að lýsa hugsunum sínum
og hugmyndum alt of nákvæm-
! lega, til þess að fjötra ekki eða
takmarka líf þeirra. Stór og
lifandi hugsun þolir ekki miklar
umbúðir og getur jafnvel dáið,
ef mjög miklar tilraunir eru
gerðar til þess að gera hana
hlutræna, sýnilega eða skiljan-
lega. — Eg er viss um að Einar
Jónsson er samdóma Krishna-
murti um þetta, enda munu þeir
um margt andlega skyldir. —
En nú er bezt að snúa sér að
þeim myndum, er eg hefi hugsað
mér að taka til meðferðar. —
Myndirnar eru þessar:
1. “Sorg”. 2. “Vatnsspegillinn”
8. “Sindur”. 4. “Hvíld”. 5.
“Upprisa”. 6. “Páskaliljan”.
Byrja eg þá á myndinni
“Sorg”. Maður situr á stein-
palli. Byrgir hann andlit sitt í
annari (hægri)) olnbogabót
sinni, en með vinstri hendi seilist
hann upp á við, og nemur hönd
hans staðar við konulík, sem
hvílir þar á skör nokkurri. Auð-
séð er þó, að þetta er í raun og
veru ekki neitt lík, heldur aðeins
mynd, sem greipt er inn í vegg-
inn. Hönd hins hrygga manns
nemur að vísu staðar við þessa
mynd, en finnur ekki annað en
strik. — Konan, sem hann unni,
er honum svo gersamlega horfin,
að hann hefir ekkert af henni til
að festa hendur á annað en dauð
strik á köldum steinvegg. Hann
finnur hvergi konuna, sem. hann
unni. Er ekki þetta góð áminn-
ing um það, að óhjákvæmilega
hljóti vonlaus sorg að bíða þeirr-
ar ástar, sem að öllu eða mestu
leyti var bundin við hið áþreif-
anlega hjá þeim, sem elskaður
var? Er ekki sem þessi mynd
hrópi: Elskið fyrst og fremst
hið ósýnilega og óáþreifanlega
hjá ástvin|inum yðar, svo að
yður verði það síður á, þegar
þér hafið mist þá, að fálma í
vonlausri sorg eftir því, sem var
í raun og veru aldrei þeir sjálfir.
— Fyrir aftan hinn syrgjandi
mann sjást á öðrum steinpalli
karl og kona, sem dansa saman.
Er hér alveg vafalaust um að
ræða endurminningar hins
syrgjandi manns frá samvistar-
dögum hans og þeirrar -konu,
er hann unni. Þetta er mjög
góð líkingarmynd, því til grund-
vallar hamingj usömu samlífi
karls og konu liggja nákvæmlega
sömu lögmál og fyrir þeirri í-
þrótt, sem nefnd er dans. Þ. e.
a. s.: Bæði verða að kosta kapps
um að komast í “takt” hvort við
annað. — Þessi smámynd af
hinum dansandi elskhugum er
full af lífi, og sker sig mjög úr
sorginni og dauðanum, sem sýnd
er á næstu grösum. Þessar tvær
mótsetningar, lífið og dauðinn,
hamingjan og sorgin, mætast í
þeirri mynd á mjög áhrifamik-
inn hátt, svo 'að úr verður það,
sem kallað er á dönsku máli
“stærk Kontrastvirkning’’^ þ. e.
a. s.: Heildaráhrif myndarinnar
verða miklu sterkari vegna þess-
ara tveggja andstæðna, sem
magna hvor aðra, en eru þó í
raun réttri ein heild, eins og
maðurinn og konan, sem dansa
saman, eru ein heild. — Kem
eg þá að “Vatnsspeglinum” Aðal-
atriði þeirrar myndar er hinn
“glataði snour”, sem næstum því
stendur á höfði og er að seðja
sig á svínafæðu. En fyrir ofan
hann er mynd af honum í svip-
uðum stellingum, en þar er hann
að seilast mað hendur upp í ský
eða þokuslæðing. Til vinstri
sjást tvær konur, og heldur önn-
ur þeirra á barni. Þær loka aug-
um sínum og heldur önnur
þeirra einnig fyrir andlit barns,
ins svo að því verði það ekki á,
að horfa niður til hins glataða
sonar. Andlit kvenna þessara
lýsa meistaralega vel vandlæt-
ingu Fariseans og samúðarskorti
kaldra, innantómra sálna, sálna,
sem aldrei voru nógu lifandi til
að geta syndgað. — Til hægri
sézt ung kona, sem kemur niður
klettaeinstígi nokkurt, heldur á
lampa, og horfir, að vísu með
forvitni, en með áhuga og sam-
úð, niður til syndarans. Mundi
hún ekki tákna hinn fórnandi
kærleika, sem stígur niður til að
hjálpa og leiðbeina? — Allar
þessar konur speglast í vatns-
fleti, sem fyrir neðan þær er.
Og ósjálirátt vaknar sú hugsun
hjá áhorfandanum, að niður-
lægingarástand hins glataða
sonar sé í raun réttri líka ekki
annað en einskonar vatnsspegill,
að því leyti að m. k.? að myndin,
sem fram kemur á vatninu, verð-
ur öfug. Boðskapur myndar-
innar verður þá eitthvað á þessa
leið: Jafnvel hið mesta niður-
lægingarástand mannssálarinn-
ar er í rauninni ekki verulegra
en endurspeglun í vatni. Jafnvel
meðan maðurinn er dýpst sokk-
inn, teygja hinar andlegu þrár
hans sig upp á við, — og þær
eru hið sanna eðli hans. — Hinn
glataði sonur er að afla sér
reynslu, og frá æðra sjónarmiði
séð, er þessi reynsla ekki annað
en þokuslæðingur eða ský, sem
sál hans er að brjótast 1 gegn-
um, til þess að geta séð til sólar.
— Mynd þessi er merkileg frá-
sögn um óveruleik og blekkingar
efnisins. Komum vér þá að
myndinni “Sindur”. Smiður
stendur við steðja sinn og hamr-
ar á járnfleini nokkrum, og er
járnfleinn sá að nokkru leyti í
mannsmynd. Hamarinn hvílir
á hjartastað þessarar mannveru,
sem er að verða til, og frá hamr-
inum þjóta neistar, sem verða
svo að mönnum. Smiðurinn tákn-
ar lífið sjálft eða lífsreynsluna
sem er hinn eini raunverulegi
smiður eða skapari mannssálar-
innar. Og þetta, að hamarinn
hvílir á hjartastað, er snildarleg
táknræn frásögn um það, að það
er ekki sízt þjálfun og ræktun
tilfinningalífsins, sem á einna
mestan þáttinn í þessari sköpun
mannssálarinnar, og að það er
fyrst og fremst tilfinningalífið
Þegar þú þarfí
að senda peninga eitth ið-
Vér gerum allar ráðstafanir með peninga-
sendingar fyrir yður, hvort heldur þér
þurfið að heimta peninga heim frá útlönd-
um eða senda þá til einhvers staðar í
Canada eða Bandaríkjunum. Kostnaðurinn
er mjög lítill, og þér getið verið vissir um að
peningarnir eru greiddir réttum móttak-
anda.
the
ROYAL BANK
O F CANADA
T.~~ Eignir yfir 8800.000.000 .

Til Einars Bjarnasonar
Þú aldni vin sem hylli nægrar nýtur
Og næsta mikil ennþá hefir ráð,
Virðing góðum höldum þín ei þrýtur
Og þróttur fríður þína hvetur dáð.
f stormi lífs þú stendur hvergi veikur
Þótt stundum að þér næði gustur stór
Því eins og barn þú oft þér lipurt leikur
Á léttu hjarni lífs þíns hugar-rór.
Mig vantar orð að lýsa í ljóði smáu
Listum þínum góði vinur minn,
Mig vantar orð að stuðla stefin háu
Því sterkan mátt ei hjá mér til þess finn,
Og þótt eg allur væri af vilja gerður
Og vönduð bera fram hér kynni mál,
Mér finst eg smár og mjög ei mikils verður
Á móti þinni fögru og góðu sál.
Með beðju fríðri búi að gerir hlynna
Bóndi ríkur vel í hagur mund,
Er blíðu nýtur barna mætra sinna
Þau blessun styðji hverja aldurs stund.
Þau leiði gæfan gegn um þungar þrautir,
Og þýði ávalt hvert það klaka spor
Er þeirra jafnan vilja byrgja brautir,
Þeim blessun ljáist gleði, afl og þor.
Svo lifðu heill: Eg bið sem lítill bróðir,
Að burtu frá þér víkji sérhver hrygð,
Þig leiði vinir gegn um grýttar slóðir
Og gæfa að hlúi þinni fríðu bygð^
Og nær þú loks af köldum hverfur brautum
Og kærleiksríku sundur slitna bönd
Þá lýsi guð að loknum lífsins þrautum
í ljósið bjarta að hinni miklu strönd.
Magnús Vigfússon,
Þórólfsstöðum, Dalasýslu, íslandi
eða kærleikurinn, sem notaður er
til þess að senda frá sér þá lif-
andi neista, sem eiga að verða
efniviður í þessar verur, sem
kallaðir eru menn, og eiga að
byggja þessa jörð. Til vinstri
við steðjann sézt óglöggt mesti
sægur af mannshöfðum, og virð-
ast þau horfa á smiðinn við verk
hans. Þetta eru sálir framlið-
inna manna( — herskarar himn-
anna — sem sjálfir hafa verið
mótaðir á þenna sama hátt, og
eru farnir að skilja og hafa á-
huga á þeim lögmálum, sem hér
eru að verki. — Þess vegna læt-
ur listamaðurinn þá horfa á
smiðinn við verk hans. — Mynd
þessi getur .einnig táknað þann
sannleika, að vér mennirnir er-
um hvers annars skaparar, að
því leyti sem vér verkum hver á
annan, bæði beint og óbeint með
innbyrðis viðskiftum og allri
vorri afstöðu yfirleitt hver til
annars. En yfirleitt er myndin
frásögn um hinn skapandi og,
mótandi mátt reynslunnar. Næst
skulum vér virða fyrir oss mynd-
ina “Hvíld”. Hún er stórt manns-
höfuð, sem er að hálfu leyti mót-
að mjög fagurlega, en að hálfu
leyti ómótaður steinn. Mynd-
höggvarinn stendur undir höku
höfuðsins og styðst fram á ham-
ar sinn. Hér er verið að segja
frá þeim merkilega sannleika, að
fegurðin og fullkomunin er og
hefir alt af verið til á einhverju
ósýnilegu tilverustigi. Það, sem
listamaðurinn og umbótamaður-
inn gerir, er í rauninni ekki ann-
að en það? að hann afhjúpar þá
fegurð og fullkomnun, sem alt af
var til. Hver mannssál er innst
inni fögur og full'komin, —
meira að segja guðdómleg. Til-
gangur jarðlífsins er enginn
annar en sá, að leiða í ljós þessa
innri fegurð, — höggva hráefnið
utan af hinni góðdómlegu mynd,
sem inni fyrir býr og bíður þess
eins að koma betur og betur í
ljós. Og þegar oss finst þetta
afhjúpunarstarf ganga illa og
erfiðlega, og höldum jafnvel að
endanleg stöðvun sé orðin á
starfinu, og fyllumst örvænt-
ingu, höfum vér gott af því að
minnast þess, að hér er aðeins
um hlé eða bið að ræða. Mynd-
höggvarinn er að hvíla sig.----
Er þá komið að myndinni
“Upprisa”, sem af ýmsum á-
stæðjum er ef til vill merkileg-
asta mynd Einars Jónssonar. —
Vér sjáum Krist^ þar sem hann
er að lyfta manni á herðar sér.
Til hægri á myndinni er stór
maður, hálfliggjandi. Hann er
sem ímynd sorgar og vonleysis.
Hann horfir á það, sem fram
fer, og í augum hans er efi og
spyrjandi óvissa^ En í faðmi
hans er barn, sem réttir aðra
hönd sína upp á við, og í svip
þess lýsir sér örugt traust og
vongleði barnsins. — Þessir 4
menn, Kristur, maðurinn, sem
hann er að lyfta, barnið, og
maðurinn, sem er ímynd sorgar
og örvæntingar, hafast allir við
í lægð nokkurri, gili eða gljúfri^
en á barminum liggur barnslík,
hjúpað líkblæjum. Er það tákn
hins glataða barnseðlis, en ein-
mitt vegna hins glataða barns-
eðlis nær sorgin og syndin tök-
um á mönnunum, og þess vegna
verður Kristur, þ. e. a. s. hinn
fórnandi kærleikur, að stíga nið-
ur í “dal sorganna” til þess að
frelsa mennina. Það er þá líka
barnseðlið, sem táknað er með
barninu, er lyftir upp annari
hendinni, sem felur í sér þá von-
gleði, bjartsýni og traust, sem
nauðsynlegt er til þess að þetta
björgunarstarf geti tekist. —
Það er eftirtektarvert, að Krist-
ur og maðurinn, sem hann er að
lyfta, mynda til samans haka-
krossmerki með þeim stelling-
um, sem þeir eru í. Nú hefir
hakakrossinn eða Þórsmerkið
frá alda öðli verið tákn dauða og
endurfæðingar og er stundum
talið upprunalegasta merki efn-
isins. Listamaðurinn er því
með merki þessu að segja þann
merkilega sannleika, að það sé
fyrst og fremst efnið og efnis-
hyggjan, sem dregur mennina
niður og heldur þeim þar. Uppi
á gilbrúninni sjást fjöll í fjarska
Þau tákna hið háa vitundarstig
andlegs þroska. “Lífsins fjöll”
mætti nefna þau. f þessari
merkilegu mynd eru sýnd öll
helstu lögmál dauða og upprisu,
andlegs ófarnaðar og andlegra
heilla, niðurlægingar og upphefð-
ar. Þessi mynd er einskonar
sálmur, greyptur í stein, um
lyftandi mátt Kristseðlisins, ein-
ingareðlisins, í mannssálinni.
Er þá loks komið að síðustu
myndinni, sem eg hefi kosið að
taka til meðferðar, hinni svo-
kölluðu “Páskalilju”. Vér sjá-
um 4 blóm, og tákna þau æsku
og elli, dauða og upprisu. Það
er hin venjulega upprisuleið
mannssálarinnar. En á milli
þessara blóma sjáum vér kross?
og á efri enda hans situr stærsta
blómið, páskaliljan sjálf. Sézt þar
Kristur upprisinn, ásamt tveim-
ur englum. Krossinn verður að
stofni páskaliljunnar. Það er
eftirtektarvert, að krossinn er í
raun og veru myndaður af 4
mönnum. Bilið á milli þeirra
myndar krossinn. Það gæti lit-
ið svo út, sem þeir væru að
streitast við að þrýsta þessu
auða rúmi saman, en það tekst
ekki, og þeir verða nauðugir
viljugir að láta mótast eftir
þessu formlausa formi, krossin-
um. Krossinn er óefniskend,
andleg staðreynd í tilverunni, og
gegn þeirri staðreynd þýðir ekki,
að berjast. En krossinn, þ. e. a,
S. þjáningin og fórnin, er líka
leiðin til þeirrar upprisu, sem
beið Jesú Krists, til sigurs yfir
synd og dauða. Krossinn er því
stofn hinnar eilífu morgunfögru
páskalilju. Eg mintist á hina
venjulegu upprisuleið, — leiðina,
sem liggur í gegnum æsku og
elli, líkamsduaðann og upprisu
hinum megin grafar. Hér er
um að ræða hina stærri upprisu-
leið, raunverulega andlega þró-
unarbraut, sem liggur til sigur-
hæða mannlegrar fullkomnunar.
Á bak við páskaliljuna virðist
vera þríhyrndur flötur, sem
vafalaust á að tákna hina þrjá
góðdómlegu eðlisþætti vitundar-
lífsins^ vilja, kærleika og vits-
muni, en mannleg fullkomnun
er einmit í því fólgin, að allir
þessir eðlisþættir nái fullum
vexti og starfi saman sem ein
heild.
Boðskapur Einars Jónssonar
Jafnvel þeir listamenn, sem
segja, að listin eigi að vera fyrir
listina (“l’art pour l’art”), og
leggja þar af leiðandi meginá-
herslu á formið, — jafnvel þeir
hafa þó einhvern boðskap að
flytja, sem kemur fram í verk-
um þeirra^ — svo framarlega
sem alt hið sýnilega er æfinlega
tákn einhvers, sem er ósýnilegt,
hið ytra æfinlega tákn einhverra
innri staðreynda. Jafnvel sú
list, sem er í raun og veru lítið
annað en eftirhermur, hefir sinn
boðskap að flytja: — boðskap
þess, sem eftir er hermt. — Það,
sem gerir Einar Jónsson svo sér-
stæðan meðal íslenzkra lista-
manna, og eg vil segja — meðal
listamanan yfirleitt —i er nú ein-
mitt það, hve óvenjumikinn og
háleitan boðskap hann hefir að
flytja, og hve sá Jioðskapur er
fluttur á frumlegan og sjálf-
stæðan hátt. Guðmundur Finn-
bogason kallar Einar “kenninga-
skáldið” meðal íslenzkra mynd-
hyggvara og rekur ætt hans sem
listamanns til hinna fornu drótt-
kvæðaskálda. Þetta er mjög
gáfulega athugað, og vafalaust
rétt, hvað formið snertir. Einar
lætur andlegar staðreyndir birt-
ast í viðhafnarbúningi líking-
anna og fara í skrúðgöngum, ef
svo mætti segja, um hugheima
þeirra, sem skilja boðskap hans.
List hans er óvenju “transcend-
ental”, — yfirskilvitleg, tákn-
ræn. Honum tekst að fara þann-