Heimskringla - 22.02.1939, Blaðsíða 4

Hrimskritt^la
(StofnuO lttt)
Kemur út A hverjum miBvikudegt.
Elgendur:
THE VIKINO PRESS LTD.
153 og S55 Sargent Avenue, Winnípeg
Talsímia S6 537
Verð blaðslns er »3.00 éirgangurlnn borglat .
tyrtrfram. Allar borganlr sendlat:
THE VIKINO PRESS LTD.
t>U vlðskifta bréf blaðlnu aðlútandl sendlat:
jfenager THE VIKINQ PRESS LTD.
S53 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjári 8TEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIUSKRINOLA
S53 Sargent Ave., Winnipeg
"Helmskringla” ls pubUshed
and prlnted by
THE VIKIVQ PRESS LTD.
I53-S55 Sargent Avenue, Winnipeg Uan.
Telephone: 86 637
WINNIPEG, 22. FEB. 1939
SYIPMIKIL HETJUSAGA
Eftir prófessor Richard Beck
Jón Magnússon: Björn á Reyðar-
felli. Einyrkjasaga. Reykjavík,
í safoldarprentsmið j a, 1938.
yngri systkinin fljúga einnig er stundir
líða úr hreiðrinu. Á gamalsaldri missir
Björn konu sína, og er nú um hríð einn á
bænum, þangað til yngsti sonur hans,
sem lífið hefir leikið grátt, leitar athvarfs
á heiðarbýlinu. Að lokum sækir sjúkleiki
á Björn og liggur hann um skeið á sjúkra-
húsi undir læknishendi, en er honum þykir
vonlaust um bata, stígur hann á bak Faxa,
uppáhaldsgæðingi sínum, ríður heimleiðis
sem ekkert væri, og bíður þar dauða síns.
Björn á Reyðarfelli er stórbrotinn mað-
ur og heilsteyptur, og sann-íslenzkur; hafa
menn honum andlega skyldir orðið á vegi
okkar allra, sem alin erum upp í íslenzkri
sveit, því að hann hefir átt og á þar enn
marga sína líka. Þóttamikill er hann og
stærilátur,. og lætur engan á sér sjá, þó
skorturinn sverfi fast að. Hann er höfð-
ingi í lund, sem hefir áformað “við rausn
að búa” og halda hlut sínum fyrir hverjum
sem er. En þessi stakkur stærilætisins
er aðeins sjálfsvörn Björns gegn almenn-
ingsálitinu og þungum örlögum. í einrúmi
og á andvökunóttum heyir hann harða
baráttu við sjálfan sig og horfist djarf-
lega í augu við kaldan virkileikann, þegar
vonleysið sækir fastast á hann; en sigr-
andi gengur hann af þeim hólmi og reynist
trúr sjálfum sér og ákvörðun sinni til
dánardægurs. Er því sálarstríðri hans
lýst glögglega í kvæðinu “Fardagar”:
Hinum mörgu vinum og aðdáendum
Jóns Magnússonar hefir verið það mikið
fagnaðarefni, að fylgjast með honum á
óslitinni þroskabraut hans í kveðskapnum.
Með fyrstu kvæðabók sinni, Bláskógum
(1925), fór hann óvenjulega vel úr hlaði,
sýndi, að hann var bæði smekkvís og ljoð-
hagur. Drjúgum færðist hann þó í auk-
ana í næstu ljóðabók sinni, Hjörðum
(1929) ; kvæðaþrótturinn var meiri en áð-
ur, yrkisefnin fjölbreyttari og listatökin
vissari; enda er hvert kvæðið öðru prýði-
legra í safni þessu.
Þriðja kvæðabók hans, Flúðir (1935),
bar því vitni, að hann var enn um margt á
þroskaskeiði, markvissari og kjarnorðari
en verið hafði; sló hann einnig á nýja
strengi, t. d. í kvæðaflokkinum “Vígvellir”
Af kvæðunum í safninu kvað þó einna
mest að ljóðaflokknum “Úr æfisögu Björns
sýslumanns”, var auðsætt, að þar var að
skapast merkileg ljóðsaga og heillandi,
ef skáldið yki við hana, eins og margt
benti til.
Og nú er sagan komin fullsögð frá
skáldsins hendi í hinni nýju ljóðabók hans
Björn á Reyðarfelli; ætla eg, að hún valdi
eigi vonbrigðum neinum af aðdáendum
höfundarins, því að hún er vafalaust jafn-
besta og tilþrifamesta kvæðabók frá síð-
ari árum. Teljandi eru einnig þeir kvæða-
flokkar íslenzkir, sem þar koma til saman
burðar.
Fyrri kvæði Jóns hafa borið því órækan
vott, að hann er kvistur sprottinn úr ís-
lenzkri mold; enda er hann borgfirskur
sveitapiltur, alinn upp við fátækt og örð-
ug kjör, en jafnhliða í faðmi tilkomumik'
ils og söguríks umhverfis, þar sem heil-
brigð og haldgóð sveitamenning hefir átt
sér skjól kynslóð eftir kynslóð. Það er
því hreint engin tilviljun, að hann sækir
efnið í þenna kvæðaflokk sinn beint í ís-
lenzkt þjóðlíf; frásögnin á sér einnig stoð
í veruleikanum; söguhetjuna þekkja Borg-
firðingar, þó að skáldið fari auðvitað mjög
sinna ferða í meðferð efnisins. Hann
stiklar á hátindunum í sögu Björns, nem-
ur einkum staðar við þá atburði, sem
marka tímamót í æfi hans. Mætti þá
ætla, að frásögnin væri æði sundurlaus
og bláþráðótt, en svo er þó eigi, því að
skáldinu hefir hugkvæmst það snjallræði,
að brúa bilið milli kvæðanna með köflum
í óbundnu máli.
Þessi svipmikla einyrkjasaga segir frá
ungum og atgerfisríkum sýslumannssyni,
sem stundar laganám og á að verða eftir-
maður föður síns. En þegar það vitnast,
að hann leggur ástarhug á eina vinnu
konuna á sýslumannssetrinu, slær í harða
brýnu með þeim feðgum; Björn, sem er,
bæði stórlyndur og heillundaður, lætur
eigi kúgast, en fer úr föðurgarði, snaúður
að kalla, kvænist unnustu sinni og reisir
bú að Reyðarfelli, eyðijörð ofan við bygð-
ina.
Kvæðaflokkurinn lýsir síðan stríði og
starfi þeirra einyrkjanna á heiðarbýlinu;
barnahópurinn stækkar og oft er þröngt í
búi, en þau hjónin eru samhent og Björn,
sem er garpur mikill og ofurhugi, glímir
hraustlega við örðugleikana, og ber sig
jafnan borginmannlega, þó á móti blási.
En þungar sorgir hlaðast honum á herð-
ar, er hann missir elzta son sinn, Leif
heppna, með voveiflegum hætti í veiðiför;
Þá braust um sú hugsun sem hamstola dýr:
af hólmi hvort skyldi eg víkja
og gefa upp sakir við örlög mín öll
og ást mína í trygðum svíkja,
en beygja mig niður með bæn um náð
og brauðið með velþóknun sníkja.
Mér andspænis raðaðist norn við norn
með nístandi flærðarglotti.
Þeim ískruðu hlátrar ofan í kverk,
sem ólgaði suða í potti.
Þá dró eg í hnefann mitt ítrasta afl
og endurgalt smánina sí>otti.
Og nornirnar hurfu sem draugar í dys.
Þá dreifðu sér geislar um veggi.
Það var eins og skrifað með skínandi hönd:
Þig skyldan til manndáða eggi. ,
Ef gæfan þér synjar um fimm hundruð
fjár,
þá fram teldu horn þín og leggi.
Ekki er innra manni Björns síður lýst
með næmum skilningi og hinni dýpstu
samúð í kvæðinu “Á grafarbakka”, en
þar gerir hann upp reikningana við sjálfan
sig og samferðamennina:
Hver var mín sök? Eg seldi ei hjartans auð,
en setti markið hátt, sem skyldan bauð.
Eg vissi ei hvað í fang eg var að færast
og fáu barg, en því, sem var mér kærast.
Þeim lægsta hlut eg lotið ekki gat,
að lifa fyrir aðeins von um mat.
Hinn unga mann um auðlegð heims ei
varðar,
ef aðalsmarkið fallið er til jarðar.
-Mun hverjum þyngst að dylja sína sorg.
Mín sár eg aldrei borið hef á torg.
En marga stund mig brendi tregans tund-
ur,
sem taugar mínar væru að bresta sundur.
Menn voru oft að ráðgast um mitt ráð.
Þeir rægðu mig við sína gæfu og náð.
Það læddist út frá lygurum og nöðrum:
eg lygi jafnt að sjálfum mér sem öðrum.
Eg stóran draum um akra og auðlegð bar,
en örbirgð sérhvern hlut við neglur skar.
Eg hóf mig upp með hrokafullri tjáning,
en huldi alt mitt stærsta, sem var þjáning.
Og satt er það: Eg hefi hatað þá,
sem hróður sinn af öðrum mönnum flá,
en kaupa fylgi, hvar sem hundar flaðra,
og hylja sína skömm í níði um aðra.
f falskri mynt er réttur ríks og snauðs.
Því réðst eg oft á múrvegg drambs og auðs
En mér var kær hver maður, sem var
góður,
því manngildið er lífsins æðsti sjóður.
Hin heilbrigða og göfuga lífsskoðun
skáldsins sjálfs er hér einnig fegurlega
skráð. Manngildinu skipar hann í öndvegi,
hreinni lund og heilli; það fólk, “sem tign
ar trúmenskuna í verki”, er honum að
skapi; það kveikir þau bál, sem bjarma
varpa inn á lönd framtíðarinnar.
Hreinum dráttum dregin og oft bein-
línis snildarleg er því mynd sú, sem Jón
bregður upp í kvæðaflokki þessum af hin-
um íslenzka einyrkja uppi við heiðarræt-
Öll kvæðin í flokknum eru vel kveðin,
málið fagurt, yrkisefni og bragarhættir
smekkvíslega samræmt. Prýðileg og til-
þrifamikil eru kvæði “Þorranótt”, “Skírn-
arveislan”, “Kaupstaðarferð um vetur”,
“Andvaka”, “Nótt á fjöllum” og “Afsal”.
í slíkum kvæðum skáldsins draga stílþrótt-
urinn og málkyngin sérstaklega að sér at-
hygli lesandans.
Annarsstaðar er það hin ljóðræna feg-
urð, sem heillar hugann, eins og í byrjun-
arerindum kvæðisins ,‘Slysið á sumardag-
inn fyrsta”, um sviplega druknun elsta
sonar Björns, sem er eitthvert fegursta
og áhrifamesta kvæðið í bókinni:
Hinn fyrsti sumardagur
var genginn loks í garð
með geislasveig um höfuð
og vor í bláum augum.
Og bærinn upp við fjallið
hinn unga morgun varð
svo yndislega fagur
sem glói hönd í baugum.
Út göngin hlupu börnin
sem lambahjörð að lind.
Þau léku sér um varpann
á grænum spariskónum.
En sunnan flugu lóur
hinn létta morgunvind.
Þær leituðu uppi granda,
sem auðir voru í snjónum.
Náttúrulýsingar og árstíða láta Jóni ó-
venjulega vel. lyvæðið “Heilög jól” hefst
á þessu snjalla erindi:
Eins og ljómalogn á hafi
liggur mjöll í heiðaveldi.
Tunglið eins og sól á sumri
sveipar jökla hvítum eldi.
Fólkið verður alt að æsku
auknablik á jólakveldi.
Með sama handbragði er lýsingin á
Reyðarfelli:
Reyðarfell í bláins djúpi blikar.
Bygðin hverfur þar að heiðalöndum.
Yfir gnúpum kveldsins logi kvikar.
Kastar ljósi að fjarstu skýjaröndum.
Hemra mjallahvít í fossum fellur,
feld í sínar þröngu gljúfraskorður.
Hvítblár jöklum sjór um bóga svellur.
Synda þeir sem hvalir geiminn norður.
Hvort sem litið er á yrkísefnið eða með-
ferð þess, er kvæðaflokkur þessi því hið
merkilegasta verk. En saga einyrkjans,
sem ekki lætur bugast af örðugleikunum en
bíður ofureflinu byrginn, er langtum meira
en hetjusaga hans eins fyrir skygnum
sjónum skáldsins; hann sér þar speglast
örlög þjóðar sinnar:
Mér fanst hann vera ímynd þeirrar þjóðar,
sem þúsund ára raunaferil tróð
og dauðaplágum varðist gadds og glóðar,
en geymdi altaf lífs síns dýrsta sjóð.
—Því gat ei brostið ættarstofninn sterki,
þótt stríðir vindar græfu aldahöf,
að fólk, sem tignar trúmenskuna í verki,
það tendrar eilíf blys á sinni gröf.
Og ekki er þá að kynja, þó að sá maður,
sem þeim skilningi er gæddur, láti sér
ant um þann hluta þjóðar sinnar, sem býr
utan ættlandsins, og skilji öðrum fremur
kjör og afstöðu þeirra barna hennar. Það
hefir Jón gert bæði í hinni hjartahlýju
“Kveðju til Vestur-íslendinga 1930” og
kvæðinu fagra “Vestur um haf”, sem end-
urprentað var hér í blaðinu nýlega. Sama
glöggskyggni og samhygð einkenna eftir-
farandi erindi úr kvæðinu “Andvaka” í
þessum nýja Ijóðaflokki skáldsins:
Hinum þeim, sem flýja í f jarrar álfur,
fylgir allur bróðurvilji minn.
Uggir mig, að þeirra hugur hálfur
hvarfli þrátt í kringum bæinn sinn.
Þar sem fyrstu störfin vermdi vorið,
verður okkar kærsta og hinsta bygð.
Á þeim stað, sem barn af jörð er borið,
blikar stöðugt gleði manns og hrygð.
(Skrifað fyrir Mbl. og Hkr.)
Bæjarráðið í Goderich (Ontario) hefir
sett það ákvæði í lögreglusamþykt bæjar-
ins, að enginn karlmaður megi bera “Hitl-
^rsskegg”. Lögreglunni hefir verið lagt
ríkt á, að sjá til þess að bannið væri hald-
ið.
Fríman var einn af vorum
kynlegu kvistum. öllum ókunn-
ugum varð starsýnt á hann. Þar
sem hann var maður bráðgáfað-
ur og vel ritfær, mun margur
verða forvitinn og vilja lesa
sögu hans sjálfs. Eg (sem þekti
hann allvel) hafði sérlega gaman
að bókinni og mintist orða Sverr-
is konungs:
Við dauða minn látit bert
andlit mitt. Látit þá sjá bæði
vini mína ok úvini, hvárt þá
birtist nokkurt á líkama mínum
bann þat, er úvinir mínir hafa
bannat mjer eða bölvat” o. s. frv.
Frímann hefir látið bert and-
litið, og lýst lífi sínu erlendis
með miskunnarlausri bersögli.—
En við það birtist okkur sú stað-
reynd, að það, sem varnaði hon-
um sigursælda í lífsbaráttunni,
var ekki sjálfum honum að
kenna, heldur voru það með-
fæddir skapbrestir, sérvizka og
lélegt uppeldi.
Mér þótti bókin girnileg til
fróðleiks á borð við Játningarn-
ar eftir J. J. Rousseau. En sum-
ir kaflar mjntu mig á Píslarsögu
séra Jóns Magnússonar.
Eg óskaði að vísu, að Minn-
ingar Frímanns hefðu náð yfir
alla æfi hans, en því til uppbót-
ar vill svo vel til, að útgefand-
inn, Geir magister Jónasson, hef-
ir stórlega hjálpað upp á sak-
irnar, með ágætlega rituðum eft-
irmála. Þar gefur hann lesend-
um glögga mynd af Frímanni og
lýsir ætt hans og uppruna og
helstu æfiatriðum, fram til hins
síðasta. Af því, sem þar er sagt,
hjó eg sérstaklega eftir því, og
vil undirstrika það, að Vatns
enda-Rósa var afasystir hans,
en hún var, eins og flestir kann-
ast við, andleg frænka Saffóar
hinnar grísku. Blessuð sé þeirra
minning!
Það var skylt með Frímanni
og Rósu, að hann var einnig
skáld, þó hann kynni ekki að
ríma eins vel og hún. Hinsvegar
var hann henni fremri að háum
hugsjónum, já, himinháum,
sem hann brann af löngun og
óþreyju eftir að koma í fram-
kvæmd. En óþreyjan var til taf-
ar. Eg skal nefna dæmi.
Hann vildi með jarðgöngum
ræsa fram hættulegustu eldfjött
heimsins, til að gera þau mein-
Iaus, og um leið hagnýta hitann.
Ennfremur vildi hann breyta
stefnu Golfstraumsins, svo að
loftslagið á íslandi yrði margfalt
betra.
Hefði hann fengið að ráða, og
veist nóg fé til framkvæmdanna,
væru nú máske þessar tillögur
hans fullkomnaðar í verki, og —
að eg ekki tali um smáræðið
það, þá væru einnig allir stærstu
fossarnir okkar fyrir löngu beisl-
aðir og aflgjafi allrar Norður-
álfu! Hann sagði mér sjálfur,
að hann hefði reiknað þetta alt
saman út, og sýnishorn af þeim
reikningum má lesa á bls. 103,
þar sem hann er að bora sundur
eldfjöllin. Gatið á Heklu kost-
aði ekki nema 30 miljónir!
Eg brosti að þessu, eins og
fleiri með mér, en hver veit
nema það hafi verið að kenna
heimsku vorri og smásálarskap.
Við gátum ekki fylgst með, þeg-
ar Frímann vildi sannfæra okk-
ur, og “önd hans fló á vængjum
þöndum”.
Hann hafði alla æfi æft penna
sinn í að lýsa torskildum við
fangsefnum. Honum verður því
heldur ekki skotaskuld úr því
að lýsa sjálfum sér, en þó mest
óbeinlínis, kostum sínum og löst
um, stórgáfum og skapbrestum,
sjálfsálitif-háum hugsjónum, fá
tækt og nægjusemi, heilsu og
vanheilsu, og öllu baslinu við að
vilja vinna öðrum gagn (og
sjálfum sér frægð?) og þeim
mörgu skrokkskjóðum og á
rekstrum, sem heftu för hans.
Þarna mega allir sjá hann enn,
ljóslifandi, — þeir sem þektu
hann. En hinum, sem ekki þektu
hann, eru til leiðbeiningar tvær
myndir, önnur framan á káp-
unni, en hin framan við lesmálið,
og bæta þær hvor aðra upp. Því
I sú fyrri sýnir Frímann vondan,
en hin góðan.
Öll erum við þannig gerð, að
í okkur býr bæði guð og djöfull.
Þannig var og um Frímann, og
var stundum skamt á milli að
þessar höfuðskepnur birtust 1 yf-
irbragði hans. Það var vandi að
umgangast hann. Hann gat
reiðst snögglega af litlu, og um
hverfðist allur. Mér fanst, sern
sjálfur Satan væri þá hlaupinn í
hann og birtist í svipnum. Hins-
vegar gat honum fljótt runnið
reiðin, ef vel var farið að hon
um. Þá lýsti ásjóna hans af
hýrlátri góðmensku og minti
mig á ásjónu Drottins — á
lýzkri glansmynd — í tjaldinu
í Mamreslundi — með Abraham
og englunum, og Sara trakter-
aði þá á kálfasteik og hveiti-
örauði.
Frímann var enginn skapdeild-
armaður. Hann átti bágt með að
rökræða mál stillilega. Hann
hélt sig sjálfan vita betur, og
aðra fara með staðleysur. Þessi
sjálfbirgingsskapur varð honum
þröskuldur í vegi, svo að slitnaði
samvinna og samkomulag við
aðra. Um þetta bera Minningar
han$ vott, hvað eftir annað. En
þar að auki var hann óstöðugur
í rásinni og ekki við eina fjöl
feldur. Hann leitaði eftir lukk-
unni og fór úr einni stöðu í aðra
f
og þóttist fær í flestan sjó.
í æsku var hann talinn ofviti
og réði sér sjálfur. Hann las og
lærði alt, sem hann náði í, áður
en krakkar á hans reki voru
orðnir læsir. Ritninguna las
hann spjalda á milli, sjö ára gam
all og tók strax að gagnrýna
helgan innblástur hennar. —
Upp frá því var hann sílesandi
allar skruddur, en jafnframt
þróaðist viljinn til að semja og
rita sjálfur og miðla öðrum úr
sínum nægtabrunni. Til þessa
fann hann hjá sér mikla hæfi-
leika og niðurstaðan varð sú, —
fyrir vorum sjónum, — að Frí-
mann varð mikill fróðleiksmaður
og skáld, ötull alþýðufræðari og
postuli rafmagns og verkvísinda,
en enginn vísindamaður eftir nú-
tímans kröfum.
Um skólamentun þá, sem Frí-
mann B. Arngrímsson fékk í
Canada, er erfitt að gera sér
ljóst, hve undirstöðugóð hún
var. Skólar voru þar þá (og eru
að vísu ennþá) með öðru sniði en
í Evrópu.
Verulegt háskólapróf, í þeim
skilningi, sem við leggjum í orð-
ið, hefir Frímann ekki tekið. Það
sem Canadamenn kalla high
school svarar til gagnfræðaskóla
og kennaraskóla hjá okkur. Það
sýndi sig Hka þegar til Englands
kom og Fraklands, að prófskír-
teini hans urðu honum til lítilla
meðmæla, og hann var ekki tal-
inn hlutgengur í kennara- eða
aðstoðarmannsstöðu í skólum
eða rafmagnsvinnustofum. * v
En svo mikið er víst, að af
öllu, sem hann lærði í Canada
varð rafmagnsfræðin hans upp-
áhaldsgrein. Upp frá því varð
rafmagnið hans átrúnaðargoð
og hans mesta áhugamál að út-
breiða þekkinguna á gagni þess
og gildi. Með það evangelíum
fór hann til íslands. En þegar
þangað kom var jarðvegurinn
ekki meira undirbúinn undir
boðskapinn en hjá Efesabúum
forðum, sem ekki höfðu, svo
mikið sem heyrt heilagan anda
nefndan á nafn. Frimann hafði
yfirgefið Canada af því hann
fann sig ekki metinn þar ið
verðleikum. Hann fór þaðan í
fússi og hugðist aldrei aftur
koma.
▲
Þegar nú líkt fór á íslandi, þá
reiddist hann á ný — og fór í
/