Heimskringla - 10.05.1939, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSK.R1NCLA
WINNIPEG, 10. MAÍ 1939
l^rcitnskringla |
(StofnuO 1880)
Kem.ur út á hverjum mWvikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg
Talsimis 86 537
1 VerS blaðslns er $3.00 árgangurinn borglst g
I tyrirfram. Allar borganir sendist:
THE VIKING PRESS LTD.
011 vlSskifta bréf blaðinu aðlútandi sendlst: §j
Kcnager THE VIKING PRESS LTD.
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave„ Winnípeg
"Heimskringla” is published
and prlnted by
THE VIKING PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg Man.
= Telephone: 86 537
pium........
WINNIPEG, 10. MAÍ 1939
HEIMSSÝIslNGIN í NEW YORK
OPNUÐ
Með orðunum: “við stýrum eftir stjörnu,
stjörnu góðvildar til allra þjóða og um-
fram alt stjörnu friðarins,” lýsti Franklin
D. Roosevelt heimssýninguna í New York
opnaða “öllum mönnum”, sunnudaginn 30.
apríl. Á ræðu hans, sem var stuttorð en
gagnorð, hlýddu um 60,000 manns. Við
þetta tækifæri héldu ennfremur ræður,
Herbert H. Lehman, ríkisstjóri í New
York, Fiorello H. La Guardia, borgarstjóri
’ í New York, Grover H. Whalen, forseti sýn-
ingarinnar og Sir Louis Beale, yfirmaður
brezka sýningarráðsins; mælti hann fyrir
hönd annara þjóða, er þátt taka í sýning-
unni.
Þennan fyrsta dag sýningarinnar rak
hver viðhafnar ^thöfnin aðra, svo sem
vígsla trúarhofs eins (Temple of Religion),
skrúðganga 20,000 manna, fulltrúa er-
lendra þjóða, hermanna, ög annara borg-
ara eftir Constitution Mall til Friðarhallar-
innar; ennfremur minning eða sýning frá
innsetningu fyrsta forseta Bandaríkjanna,
George Washingtons, með Denys Wort-
man, dráttlistarmann og fagurfræðing frá
New York World Telegram í aðal hlut-
verkinu.
Allan daginn var óslitinn straumur
gangandi manna um götur og torg sýning-
argarðsins. Á þeim stöðvum, sem mesta
þótti dýrð og nýlundu að sjá, var safnast
saman í þúsunda tali t. d. hjá General
Motors, er sjö ekrur af landi hefir leigt
til að sýna bifreiðar, þetta nútíðar ferðs-
tæki, sem hertekið hefir huga yngri sem
eldri, í Dýrgripa höllinni, með gimsteina-
safni frá öllum löndum heimsins; hjá Gen-
eral Electric ljósasýningunni fögru í öllum
regnbogans litum; hjá sýnishorninu af
flugtækinu, (the rocket) sem komandi
kynslóðir stíga upp í og bregða sér í til
tunglsins; hjá 22 feta háa gagnsæja mann-
inum, og hjá myndum af undursamlegu
landslagi og af athafnalífi fjölda eða
flestra þjóða hnattarins.
Á sérstökum geira sýningargarðsins, um
280 ekrur að stærð eru skemtanir og sýn-
ingar af öllu upphugsanlegu um hönd hafð-
ar. Þar eru munir sýndir, fornir og nýir
og skemtanir eftir því sem hver óskar,
hreyfimyndasýningar og óperur.
Það er eftir þeim haft er sýninguna hafa
sótt, að þar megi meira sjá af menningar-
og framfaraundrum nútímans á einum
degi, en margur eigi kost á alla æfi.
Að kvöldi fyrsta sýningardagsins, var
aðsóknin orðin 600,000. Með hverri járn-
brautarlest og hverju skipi, bættust þús-
undir við töju^sýningargestanna.
Með kostnaði sem nemur $7 á dag, er
sagt að menn geti skemt sér vel í fleiri
vikur á sýningunni.
Engar fréttir hafa Heimskringlu borist
af íslenzku sýningunni þegar þetta er
skrifað, en hún á þeirra von, áður en langt
um líður, ef til vill áður en þetta tölublað
kemur út.
Á fundi vísindamanna nýlega í Toronto,
Ont., hélt dr. Alonzo Taylor, vísindamaður
frá Minneapolis því fram, að nauðsyn bæri
til að bæta í fæðuna ýmsum fjörefnum
er hún misti. við tilbúning hennar. Hann
benti sem dæmi á hreinsaða mjólk (past-
eurized milk). í hana kvað hann fulla
þörf að bæta A og D fjörefnum.
Konungshjónin brezku, sem nú eru á
leiðinni til Canada, er sagt að hafi brezku
kórónuna með sér í ferðina. Er það í
fyrsta skifti, sem hún fer út fyrir land-
steina Bretlands.
HERSKYLDA Á BRETLANDI
í brezka þinginu lýsti Neville Chamber-
lain forsætisráðherra Breta því yfir 26.
apríl, að ráðuneyti hans hefði ákveðið að
löggilda herskyldu.
Ef til vill sýnir þetta betur en nokkuö
annað, hve útlitið er alvarlegt í Evrópu. í
stríðinu mikla var ekki herskylda lög-
leidd á Englandi fyr en átján mánuðum
eftir að stríðið hófst.
Mr. Chamberlain las boðskap þennan ^f
blöðum eins rólega og honum var unt. —
Hervörn Breta kvað hann í ýmsu áfátt, í
raun og veru svo gamaldags, að almenn-
ingi mundi bregða í brún, ef hann vissi
það út í æsar. Vegna þess hefir stjórnin
ekki séð sér annað fært, en að sinna her-
vörnum betur en áður og þó það verði að
vera á þann hátt, sem við hefðum sízt
æskt eftir.
Enginn þingmanna mælti orð í mótmæla-
skyni.- Þeir vissu hvað stjórnarformaður-
inn átti við. Lið hafði um langan tíma
verið á verði dag og nótt við því búið að
taka á móti sprengjuárásum, ef á þyrfti
að halda. “Það þarf nú ekki margar
vikur til að byrja hernað,” sagði Mr.
Chamberlain; “út í það versta er komið á
fáeinum klukkustundum. Þar sem hætt-
una getur því bæði borið brátt að og vér
höfum tekist á hendur vernd annara
þjóða, er þörfin brýn að skylda menn til
heræfinga þessa stundina, hvað lengi sera
það verður.”
Þingið tók boðskapnum hljótt og alvar-
lega. Einn þingmanna hrópaði: “Eg hélt
að þér hefðuð fært heiminum frið.” Mr.
Chamberlain svaraði ekki aðkastinu, en
hélt áfram að skýra frá, hvernig í her-
skyldunni lægi. Um 310,000 menn á tví-
tugs aldri verða kvaddir til ,að skrásetja
sig í þessum mánúði. Er gert ráð fyrir
að 200,000 af þeim innritist í herinn nú
þegar og byrji á æfingum, sem standa yfir
í 6 mánuði. Að því loknu, verða þeir send-
ir í herinn, þar sem þörf er manna og
byrjað að æfa næsta hópinn.
Herskyldu-kvöð þessi hafði verið sam-
þykt af ráðuneytinu áður en hún var borin
undir þingið. Hafði verkamannaflokkui’-
inn ekki verið þar með í ráðum, vegna
þess, að þegar Mr. Chamberlain hreyfði
fyrst hugmyndinni á þinginu, tóku þeir
stöðugt fram í fyrir honum, sögðu hánn
fyrir skömmu hafa sagt að engin líkindi
væru til, að herskyldu þyrfti að lögleiða,
og kröfðust almennra kosninga.
Daginn eftir, þegar málið var komið í
ákveðið horf, létu verkamenn mjög lítið á
sér bæra. Yfir nóttina var sem þjóðin
skifti um skoðun í þessu máli. Verka-
mannafulltrúar mintust ekki á kosningar,.
fundu nú þegar að þjóðin var reiðubúin
að taka hverju sem að höndum bæri. Að
öðru leyti, sendu franskir sósíalistar ensku
verkamannalþingmönnunum þá |orðsend-
ingu, að það drægi úr baráttunni við
Hitler, að hafna herskyldu. Var Leon
Blum, fyrrum forsætisráðherra Frakk-
lands talsmaður sósíalistanna. Það sem
ennfremur gerði þá rórri, var að Cham-
berlain kvað sig samþykkan stefnu sósíal-
ista um það að þegar menn væru herskyld-
aðir, væri sanngjarnt og rétt, að auður
þeirra væri það einnig.
Daginn áður en herskyldan var lög-
leidd, var fjárhagsáætlun ríkisins lögð
fyrir þingið, af Sir John Simon, fjármála-
ráðherra. Er ekki hægt að segja, að út-
gjöld til hersins séu skágengin í áætlun-
inni. Og þó sagði Sir John Simon upp
stöðu sinni í ráðuneyti Asquiths, árið
1916, út af kostnaðinum, sem herskyldan
hafði í för með sér.
Útgjöldin í áætluninni nema $6,186,960,-
000 (rúmum sex biljón dölum). Á friðar-
tímum hafa reikningarnir aldrei verið
svo háir. Til hernaðar eru af þessu ætl-
aðar $2,948,400,000 (þ. e. nærri helmingur
útgjaldanna). Af öllum tekjum þjóðar-
innar nema hernaðarútgjöldin 12%%. Lán
þarf að taka er nemur $1,778,400,000 til að
standa straum af þessu. Auk þess er gert
ráð fyrir um 1/2 miljón dollara tekjum í
nýjum sköttum.
í fyrsta lagi verða skattarnir hækkaðir
á þeim ríku, er $10,000 árstekjur hafa eða
meira, en á minni tekjum en það, er hann
sem áður, 27%%. í öðru lagi er hækkaður
skattur á munaðarvörum til þess að draga
úr neyzlu og innflutningi þeirra. Á tóbaki
hækkaði skatturinn t. d. 21%; á sykur er
þungur skattur lagður. Og á bílum var
skatturinn hækkaður 66%. Á Ford-bíl
verður hann eftir því $185. Þetta á að
miða að því að mínka bílaframleiðslu, en
auka hana á tönkum (tanks).
Ástæðurnar fyrir herskyldunni eru
margar. í Frakklandi var fleiprað með
það, að Bretar lofuðu að berjast í nýju
Evrópustríði “eins lengi og nokkur Frakki
stæði uppi.” Austur-Evrópu þjóðirnar,
einkum Rússar, eru vantrúaðir á loforð
Breta síðan þeir “fleygðu Tékkóslóvakíu í
úlfinn.” Og Hitler þurfti að vara við því
sem hann er að gera. En að baki þessu
öllu er þó aðal-ástæðan, sem sé sú, að
Bretar eru yfirleitt orðnir sannfærðir um,
að þeirra bíði fyr eða síðar stríð við ein-
ræðisþjóðirnar.
Síðan Hitler tók Tékkóslóvakíu fyrir sex
vikum, hefir mikil breyting orðið á hugs-
unarhætti manna á Englandi. Viðhorf
þjóðarinnar gagnvart einræðisherrunum,
hefir algerlega breyzt. Bretland gerir nú
einnig hernaðarsamninga við þjóðir Aust-
ur-Evrópu, sem það hefir aldrei áður gert.
Og svo er þriðja breytingin herskyldan, á
friðartímum, sem er ný í sögunni.
Og á fjórðu breytingunni er ennþá von,
þeirri ,að stjórnin taki umráð auðsins í sín-
ar, hendur á eitthvað svipaðán hátt og
Þjóðverjar og ítalir hafa gert. Um það
hefir einn af fremstu hagfræðingum Breta,
John Maynard Keynes, ritað, Hann bend-
ir á að nýtt stríð geri þetta óumflýjanlegt.
En með hinum auknu útgjöldum, sem
gtríð hafi í för með sér, sé atvinnuleysis
kostnaðinum létt af, því 1,700,000 manna,
sem atvinnulausar séu nú verði á fyrsta
ári stríðsins komnar að vinnu! Að öllu
öðru leyti fylgi stríði ný útgjöld fyrir
stjórnina.
Þjóðverjar gerðu gis að herskyldunni,
kölluðu hana “skyldu-leikfimi” fyrir “lin-
holda” menn. . Hin eiginlegu áhrif hennar
fyrir Þjóðverja og ítali eru þó þau, að þeir
horfast á ný í augu við að efla her sinn,
þó þeir hafi engin efni á að bæta því við
hin óviðráðanlegu hernaðar útgjöld þjóða
sinna.
Landher Breta er nú fjórar herdeildir
(divisions), að öllu leyti hið bezta út-
búnar og tvær deildir, sem verið er að Ijúka
við að gera út. Hergögn hverrar deildar
er sagt að kosti um 40 miljón dollara. —
Geti Bretar klofið að efla herinn eins og
þeir gera ráð fyrir, hafa þeir 1,115,000
vel vígra manna undir vopnum árið 1940.
' *
PÓLLAND NEITAR AÐ LÁTA
DANZIG AF HENDI
í ræðu, sem Joseph Beck, utanríkismála-
ráðherra Póllands hélt 5. maí í þinginu,
er því haldið fram, að Pólland láti ekki
Danzig af hendi við Þjóðverja, en Hitler
krafðist þessa í ræðu sinni bæði 28. apríl
og oft áður; hann fór ennfremur fram á
að fá Pomorze, eitt fylki Póllands, sem al-
ment er talað um sem “pólska hliðið”. .—
Telur Beck það auðvitað ekki koma til
mála heldur.
Danzig er sjálfstjórnar-borg undir eftir-
liti Póllands nú eða síðan 1920, eins og
hún hafði áður verið svo öldum skifti.
Rússland tók Pólland á 18. öld og yfirráð
borgarinnar með, en á 19. öldinni tekur
Prússland við yfirráðunum og ,sat lengst af
við það fram að stríðinu mikla.
Tilkall Póllands til borgarinnar hefir
við það að styðjast eftir því sem Beck
farast orð, að borgin hafi bygst upp af
viðskiftum Póllands. Hún sé og eina sjáv-
arborgin, sem Pólland eigi aðgang að og
utanríkis viðskifti landsins velti á þvi, að
það sé ekki svift þeim hlunnindum. Þjóð-
verjar eru fjölmennir í borginni. Þeir
settust þar að sem kaupmenn og hefir
farnast vel á viðskiftum Pólverja, segir
Beck. En það gefur þeim eða Hitler
ekkert tilkall til borgarinnar og úrskurð
Þjóðabandalagsins um að hún sé undir
yfirráðum Pólverja, telur Beck það sann-
gjarnasta, ,sem hugsast getur.
Um Pomorze-fylki, sem Beck neitar að
kallað sé “pólskt hlið” af því að það sé
gamalt pólskt fylki og ekkert annað, hefir
Þjóðverjum verið leyft að fara til Prúss-
lands án þess að vera á neinn hátt hindr-
aðir eins og eigi sér stað við öll landa-
mæri önnur, hvar sem sé með því að sýna
vegabréf og fleira. En fyrir þetta veitta
frelsi, heimti nú Hitler fylkið sem sína
eign! Og þetta telur Beck gert með svo
mikilli frekju, að stjórn Póllands sé iðulega
mint á, að afdrif landsins geti orðið hin
sömu og Tékkóslóvakíu, sé ekki alt gert
að vilja Hitlers.
Hilter ber Póllandi á brýn, að það hafi
með samningunum við Bretland brotið
samninginn við Þýzkaland sem gerður var
1934. Sannleikurinn er sá, segir Beck, að
Hitler hefir gengið svo á loforð sín í þeim
samningi, að samnirtgurinn við Breta er
afleiðing af því. Hitler lítur nú svo á
þann samning, að hann geti sagt Póllandi
að gera það sem honum einum
sýnist, heimtað lönd af því, án
þess að spyrja nokkuð um hvort
að pólsku þjóðinni geðjast bet-
ur eða ver að því.
Pólland segir Beck ekki æskja
ófriðar. En sé ekki um frið að
ræða, er ófriður betri og þó ósig-
ið í Norðurálfunni. Noregur og
Finnland ganga næst því í þessu
efni, en þar koma þó 9 manns á
hvern ferkílómetra, eða nífalt á
við það sem er á íslandi.
En ,svo ber hér á að líta, að
bygð eða byggilegt lana á ís-
landi, er ekki nema tveir fimtu
ur sé honum samfara, en að lifa1 af stærð þess. Þegar eftir því
við frið og vanvirðu, þá vanvirðu j er talið, verða 2.6 menn á hvern
sem því er samfara, að svíkja ferkílómetra.
rétt mál og satt. 1 í sveitum búa 49,477 manns
Fyrir Hitler virðist ekkert eða 45.5% af þjóðnini, en í bæj-
annað vaka með þessari frekju um 59,384, eða 54.5%. Um 1920
sem það sýnir nú Póllandi, en að^bjuggu 57.5% í sveitinni af öll-
slíta nokkuð af norðurhluta um íbúunum.
landsins á sama hátt og Sudeten j Rúmlega þriðj ungur lands-
héruðin frá Tékkóslóvakíu, og| manna lifir á landbúnaði, rúm-
færa sig svo síðar upp á skaftið, j lega fimti hluti á fiskveiðum og
eins og hann gerði þar. Og hann sjöundi hluti á iðnaði. Verzlun
mundi á sama hátt koma því á-jog samgöngur standa jafnfætis
formi fram og hann gerir nú í með 7%% af landsmönnum hvor
mörgum löndum, með því að æsa
þegnana til landráða og svika við
land sitt og þjóð.
Af þessu er auðsætt, hvernig
stríðsmál Evrópu horfa við þessa
stundina. Það er Pólland, sem
Hitler hugsar sér að brytja upp
næst. Það getur verið, að það
dragist um stund, eftir þetta á-
kveðna svar Pólverja, að Hitler
hefjist handa í þessu, þar sem
Bretland er um leið við að eiga.
En hann mun ekki til lengdar
láta þessa ófreistað. Reynir þá
á þessi samtök, sem Bretar og
Frakkar eru að efna til í því
skyni að stöðva yfirgang Hitlers.
Blaðið “Times” í Lundúnum
virðist enn ekki á því hreina
með hvort að það borgi sig að
fara í stríð út af Danzig. Stefna
Hitlers um að taka svo litla
skika í einu, að ekki sé álitið
þess vert, að fara í stríð út af
því, virðist hafa fengið byr í segl
hjá því blaði. Þó er ekki með
því sagt, ao það sé nú skoðun
stjórnar Englands eða þjóðar-
innar. Hitt er líklegra, að Bret-
ar séu nú sem aðrir komnir á þá
skoðun, að það drægi ekki úr
stríðshættunni, þó Danzig væri
“fleygt í úlfinn”. Það mundi
ekki seðja hungur Hitlers t;l
len^dar.
MANNTAL Á ÍSLANDI
2. DES. 1930
Á árinu 1937 gaf Hagstofa ís-
lands út skýrslu yfir síðasta
manntalið á landinu, er fór fram
2. des. 1930. HefJ'r (Hleiíms-
kringlu nýlega borist skýrslan í
hendur; er hún allstór bók eða
170 blaðsíður og fræðir um flest
er að manntali lýtur, eins og
beztu skýrslur af því tæi gera.
Hér ,skal nokkurra atriða get-
ið úr skýrslunni:
í lok ársins eða 2. des. 1930,
er mannfjöldinn á öllu íslandi
108,861. Karlar eru 53,542 en
konur 55,319. Eru því konur
fleiri eins og í flestum löndum
fyrir sig. Fólki við landbúnað
hefir fækkað á árunum frá 1920
—1930 um 4%.
íbúatala helztu kaupstaða er
þessi: Reykjavík 28,304; Akur-
eyri 4,898; Hafnarfirði 3,591;
Vestmannaeyjum 3,393; ísafirði
2,533; Siglufirði 2,022; Nes-
kaupstað 1,118; Seyðisfirði 936.
Eftir trúarbrögðum skiftist
þjóðin þannig: Þjóðkirkju heyra
til 98,899; fríkirkju 8,470; að-
ventistar 421; sjónarhæðarsöfn-
uði 68; kristnir bræður 12; bap-
tistar 5; hvítasunnusöfnuði 7;
aðrir mótmælendur 7; kaþólskir
191; utan trúarflokka 781.
ÍSLAND
SAMYINNULAND
Eftir Ragnar ólafsson
lögfræðing
Það var vorið 1783 að fólkið
sem bjó á Suðurlandi, austan-
verðu, sá eldblossa í Norðurátt.
Það voru hin fyrstu merki hinna
ægilegustu og skaðlegustu eld-
gosa sem þekst |hafa á eldfjalla
landinu mikla, íslandi. Bráðin
hraunleðja streymd,! fram úr
þrjátíu eldgígum, Lakagýgum,
og stórskemdi og eyðilagði fjölda
af landsins beztu bújörðum. —
Vikum saman féll askan yfir
alt landið og eyðilagði tún og
engi og bithaga. Skepnuínar
S'tóðu í sveltu og drápust í þús-
undatali. Þessu fylgdi svo mikil
hungursneyð og manndauði, að
nefnd sem stjórnin í Danmörku
sikipaði til að rannsaika hag'
fólksins, réði til þess, og það í
fullri alvöru, að flytja alla ís-
lendinga suður á Jótlandsheiðar
og setja þá þar niður. Sem
betur fór var þó ekki þetta ráð
tekið. En fáum árum síðar af-
tók þó danska stjórnin sumt af
verstu viðskiftahöftunum. Ein-
okunarrétturinn, sem fáeinir
danskir kaupmenn höfðu í tvær
aldir haft á íslenzkri verzlun,
var af þeim tekinn og verzlumn
gefin frjáls við alla þegna Dana-
Norðurálfunnar. Þó er munur
inn nú minni en áður og hefir | konungs, en þó með því skilyrði
farið mínkandi síðan árið 1880.
Að jafnaði fæðast fleiri sveinar
en meyjar, en þrátt fyrir það
verða konurnar í meiri hluta ogjoítir hin ægilegu eldgos, var
stafar það af því að manndauði, fólkstalan á fslandi komin ofan í
að vörurnar væru fluttar með
dönskum skipum.
Árið 1800, eða seytján árum
einkum af slysförum er meiri
meðal karla en kvenna.
í sveitunum er fleira af körl-
um en konum, en í bæjunum eru
konurnar í miklum meiri hluta,
og því meiri, sem bæirnir eru
stærri. Mestur er munurinn í
Reykjavík, þar ,sem á móti
nærri 50,000. Fólkið var orðið
næstum því helmingi færra held-
ur en það var á þrettándu öld-
inni þegar íslendingar mistu
sjálfstæði sitt. Aðal atvinnu-
vegurinn var kvikf járrækt, fé og
nautgripir. í grend við verzlun-
arstaðina voru fiskiveiðar aðal-
hverjum 1000 körlum koma 1163 lega stundaðar og margir sveita-
konur.
Innan 15 ára aldurs eru
35,359; milli 20 og 40 ára 32,645;
yfir sjötugt 5,022; yfir áttrætt
1168; yfir nírætt 77; yfir 95 ára
15.
Giftir karlar eru 16,110 en
konur 16,095. Skilin að lögum
voru 159 karlar og 185 konur;
skilin að borði og sæng nokkru
fleiri.
fsland er talið 102,819 fer-
kílómetra að stærð. Ef þétt-
býlið er miðað við alla stærð
landsins, koma ekki nema 106
menn á hverja 100 ferkílómetra.
fsland er því stjálbygðasta land-
bændur stunduðu líka fiskiveið-
ar nokkurn hluta ársins. Allar
aðferðir við atvinnurekstur voru
mjög ófullkomnar. Bændurnir
voru fáfróðir og mjög gamal-
dags; þeir notuðu sömu áhöldin
og sömu aðferðirnar við búskap-
inn, eins og forfeður þeirra
'höfðu notað í þúsund ár. Sjó-
mennirnir höfðu bara smáa róðr-
arbáta til að etja kappi við hið
stormasama Atlantshaf, norðan-
vert.
Húsmunir voru mjög fáir og
ófullkomnir og húsin voru flest-
öll bygð úr torfi. Það var mögu-
legt að halda þessum húsum