Heimskringla - 05.12.1945, Blaðsíða 4
4. SlÐA
HEIMSKRINGLA
i&eímskrínivla
(StofnuB lttt)
Kemur út á hverjum miðvikudegi.
Eigendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsimi 24185
Verð blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist fyrirfram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
öll viðskiftabréf blaðinu aðlútandi sendist:
The Viking Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Advertising Manager: P. S. PÁLSSON
"Heimskringla" is published by and printed by
THE VIKING PRESS LIMITED
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24 185
................
WINNIPEG, 5. DES. 1945
Innanlandsstríðið í Kína
Fréttir frá Kína eiga það sameiginlegt orðið við aðrar. stríðs-
fréttir, að þær auka ekki skilning manna á því, sem fram fer. Eitt
má þó úr þeim lesa: Eftir átta ára stríð við skæðan óvin, er blóðug
barátta á ný hafin milli þegna landsins.
Út í frá virðist hörmulegt til þessa að vita. En svo er sagt
að ástæður séu til alls. Hvað sem því líður, frestar þetta þeim
degi, að þjóðin sameinist um viðreisnarstarfið undir einni viður-
kendri stjórn. En því lengur sem það dregst, því meiri er hættan á
að erlendar stjórnir fari að láta sig þetta skifta. Og hvað af því
leiddi er auðráðið.
Stjórnmál eru smitandi. Og sýklar þeirra eru ólíkir öðrum
sýklum að því að loftslag á alls staðar jafnt við þá; það dregur
aldrei úr áhrifunum. Ef fylking einnar stefnu þynnist eða gisnar,
fyllist skarðið oft skjótt frá einum eða öðrum velunnara stefn-
unnar. Þetta hefirekki enn átt sér stað í Kína, en það á eftir að
koma þar fram, ef innibyrðis-óeiningin verður ekki brátt jöfnuð.
Öðru megin stendur Chiang Kai-Shek stjórnin í Chungking,
erfingi Sun Yat Sen byltingarstefnunnar gömlu, en sem nú er
orðin mikil hægri stjórn. Andstæðir henni eru svonefndir kom-
múnistar, sem, þó einu sinni væru stífir fylgjendur Marx, eru nú
hógvær umbótaflokkur, sem nær stendur þeim skoðunum, sem
lýðræði gætu þjónað, en stjórn Chiang Kai-Sheks. Kommúnista
nafnið gefur rangar hugmyndir um flokkinn.
Það eru litlar sannanir fyrir að kommúnista-flokkurinn sé
studdur af Rússum. A síðast liðnu sumri skrifaði Rússastjórn
undir samning við Chiang Kai-Shek og viðurkendi stjórn Kína,
sem hún er líkleg að gera, hver sem stjórnin verður. Fréttir
virðast og bera með sér, að rússneskur her haldi sumum mikils-
verðum stöðum í Mansjúríu fyrir kínversku kommúnistunum,
þar til að her Chiang Kai-Shek kemst þangað.
Bandaríkin veita á svipaðan hátt kínversku stjórninni nú
aðtsoð meðan hún er við völd. Að þeirri stefnu verði fylgt má
ráða af því, að þau hafa nú gert Marshall yfirhershöfðingja að
sendiherra í Kína.
En þessi utan að komandi aðstoð, gefur hreint ekkert til kynna
um að styðja eigi Chiang Kai-Shek með henni til sigurs í innan-
landsstríðinu. Kommúnistarnir eru góðir víðavangs-hermenn. Á
síðast liðnum tveim árum börðust þeir betur en Chiang Kai-Shek
herinn á móti Jöpum og vann fleiri sigra. Viðureign þeirra og
Chiang Kai-Shek getur því orðið löng. Fyrir kínversku þjóðina
væri það farsælast, að innanlands baráttunni lyki sem fyrst. Ef
hún heldur lengi áfram, getur mjög auðveldalega af því leitt, að
Rússar og Bandaríkjamenn yrðu að taka þar við stjórn og þetta
mikla land og fjölmenna, að tapa öllu stjórnarfarslegu sjálfstæði.
Af því gætu er frá líður sprottið upp flokkar, er hver um sig þætt-
ust vita vilja þjóðarinnar og leita aðstoðar Rússa eða Bnadaríkj-
anna á víxl um að ná völdum. Af því leiddi sama öngþveitið og nú
á sér stað: stríð milli stjórnleysingja og herdrotna.
JÓNAS HALLGRIMSSON,
ALDAR MINNING
Kirkjuræða flutt að Lundar
og víðar
í hinum undurfagra sálmi
Valdimars Briems, “Guð allur
heimur”, kemst skáldið þannig
að orði, um opinberun skaparans
í náttúrunni.” Já, hvert eitt blað
á blómi jarðar smáu, er blað,
sem margt er skrifað á um þig”.
Svo heldur skáldið áfram og lýs-
ir því hvernig innræti heims-
smiðsins birtist í morgunroðan-
um, í vorgróðrinum, í stjörnu-
dýrð vetrarkveldsins, í stormin-
um, í eldingunni og í vorfugla
söngum.
Annað íslenzjct skáld gerir sína
trúarjátningu, og hvetur aðra til
að trúa “á tvént í heimi tign,
sem æðsta ber; guð í alheims-
geimi og guð í sjálfum þér”. Ef
skaparinn birtist í hinni óvitru
náttúru, hversu miklu fremur
mun hann þá ekki opinberast í
manninum, í hinni góðu, fögru,
vitru og sannleikselskandi sál;
enda kemst annað skáld svo að
orði: “Sálin er eins og lognblíð
lá, ljósanna föður skuggasjá”.
Eins og hið tæra, lognbiíða fjalla-
vatn endurspeklar alla himin-
dýrðina, svo einnig endurvarpar
andinn mannlegi þeirri gæða
gnótt, er til hans streymir frá
uppsprettu allra gæða, guði sjálf-
um.
Trúboðar fyrri alda fundu
' þessi sannindi og hagnýttu sér
þau. Þannig skapast dýrðlinga
trúin, sem var í upphafi heil-
brigð og betrandi þótt hún á síð-
ar yrði — eins og margt annað í
trúarbrögðunum — f járplógs og
kúgunartæki í höndum auðgráð-
ugra og valdasjúkra kirkjuhöfð-
ingja.
Nú á þessu ári minnist ís-
lenzka þjóðin þess ljúflings, er
flestum fremur hefir, í eigin per-
sónu opinlberað guð fegurðarinn-
ar, sannleikans og kærleikans.
Þessi maður er listaskáldið góða:
Jónas Hallgrímsson, en nú eru
liðin 100 ár frá andláti hans. Það
er í .rauninni mishermi að tala
um arídlát Jónasar því andi hans
lifir um órof alda í huga og
hjarta þjóðarinnar. Þegar við
mælum fagurlega, á íslenzku
minnumst við hans, sem með
þekking og list hóf þjóðtungu
vora upp úr hinni sárustu niður-
lægingu og kendi íslendingum
aftur að yrkja kliðmjúkt og
skrifa fagurlega. Þegar við
minnumst þeirra, sem elskuðu
fósturlandið með mestri ein-
lægni og lifðu því til mestrar
gæfu kemur okkur hans nafn í
huga. Þegar við sjáum fegurð
Fróns með listamanns augum
verður Jónas Hallgrímsson okk-
ur æ minnisstæður. Þegar við,
viljum lýsa því sem vér sjáum
fáum við oftast töfratungu hans
að láni. Þegar með okkur alast!
björtustu vonardraumamir um1
framtíð Islands, leiftra þeirj
gleðigeislar um hugskotið, er fá
sína fegurstu túlkun í óði hans.
I persónu þessa daladrengs birt-
ist hin íslenzka sál á upprisu-
morgni endurvakningarinnar.
Þegar Jónas alþingismaður
Jónsson ritar innganginn að úr-
valsljóðum - skáldsins byrjar
hann mál sitt með því að tilfæra
þessa vísu er ort var um Moses:
“Úr Nílár svörtu sogi
þú sendir lítið barn,
að vera verndar logi
um voðans eyðihjarn.”
Þegar Jónas fyrst sá heimsins
ljós var “dapurt í sveitum” og
þjóðin hnípti í vanda. Þá áttu
örlög Islands sér illar rætur í
“fári tíða og slysni mannsihs”.
Tæpum mannsaldri fyr gerist
eitt hið ægilegasta eldgos, sem
sögur herma og spúði ösku og
eiturgasi yfir landið svo fénað-
urinn féll, fiskarnir fældust frá
ströndum og fólkið dó þúsund-
um saman af hungri og harð-
rétti. Stjórn landsins var dug-
laus og fálmandi. Kóngurinn og
allir ráðherrar hans út í Kaup-
mannahöfn voru ráðalausir og
stundum þegar þeir vildu vel
gera fórst þeim verst fyrir van-
þekkingu sína á staðháttum
landsins og þörfum þjóðarinnar.
Þá stóð níunda heimsstyrjöldin
yfir og batt íslendingum, sem
öðrum þröngan skó.D
Þá áttu öll stórveldin í stríði
þótt höfuð féndurnir — þá sem
oftar — væru Frakkar og Bret-
ar. Þá, sem oftast, gáfu stórveld-
in lítinn gaum að þörfum smá-
þjóÖanna. Bretar herjuðu á Dan-
mörk en lögðu siglingabann á
öll Norðurhöf, svo hvergi var
hjálpar að vænta. I hinum kon-
unglega ráðsal, út í Kaupmanna-
höfn kom það til orða, að eina
ráðið myndi nú vera, að flytja þá
fáu Islendinga, sem af kæmust
upp á hin jósku heiðalönd, sem
Danir, í öllu sínu þröngbýli,
hefðu til þessa ekki treyst sér
til að byggja og ryðja til rækt-
unar.
í þá tíð bjuggu fátæk prest-
hjón: Hallgrímur Þorsteinsson
og Rannveig Jónasdóttir á bæn-
um Hrauni í Öxnadal í Eyja-
Tjarðarsýslu. Þann 16. nóv. árið
1807, fæddist þeim sonur, er var
vatni ausinn og nefndur Jónas
eftir móður-föður sínum. Saga
þessa sveins er glæsileg en
mæðusöm samt á marga lund.
Níu ára að aldri missir hann
föður sinn, er druknaði í Hrauns-
vatni við fiskidrátt. Móðir
hans flyzt í smábýli nokkurt þar
í dalnum og þreyir við þröngan
kost. Flestir beztu vinir Jónasar
verða skammlífir og hann kveður
þá til grafar með hjartfólgnum
saknaðarljóðum er seint munu
gleymast. Þrátt fyrir fátæktina
var sveinninn settur til menta,
með tilstyrk þeirra er könnuð-
ust við hinar óvenjulegu gáfur
hans. í skóla og utan skóla svarf
örbirgðin samt fast að honum og
hefir að líkindum rænt hann
heilsu og langlífi.
Einn glampi eins og leiftur-
skin dreyfði um dægurbil skugg-
unum frá anda einstæðingsins.
Að vorlagi þegar sól skein í dali
og fíflamir teygðu glókollana
upp úr grænu túni hóf prófastur-
inn í Laufási heimferð sína úr
Reykjavík. 1 fylgd með honum
var átján ára dóttir hans, Þóra,
og fátækur stúdent, Jónas Hall-
grímsson frá Hrauni. Mærin
hlustaði á óð og orðræður hins
unga skálds, er nú þegar hafði
hallast að vísindunum og kunni
því betur en nokkur annar að
D Það er hin hjákátlegasta
heimska að kalla þennan nýaf-
staðna ófrið hina aðra beims-
styrjöld. Mér telst til að þær
hafi verið að minsta kosti ellefu.
lýsa dásemdum náttúrunnar í1
enduryngingu vordagsins.
Þau leiddust um grænar
grundir og hjöluðu margt í heið-
nætur skini. Þannig vildu þau
helzt ganga og leiðast lífsbraut-
ina á enda. Þá efldist sú ást,
sem aldrei sloknaði í beggja
brjóstum, — en prófasturinn,
faðir meyjarinnar var búþegn
góður og hygginn á sína vísu og
honum leist ekki búmannlega á
hið unga skáld, sem ætlaði sér að
verða vísindamaður. Skáldin á
íslandi riðu ekki feitum hesti
frá garði og vísindin voru enn-
þá ekki látin í askana út á Fróni.
Með prestslegum og föðurlegum
myndugleik fékk séra Gunnar
afstýrt því, að dóttirin lenti í
faðmi þessa “óefnilega” hug-
sjónamanns og að frændaráði
var hún síðar gift sveitapresti,
sem þótti líklegri að komast í
álnir með aldrinum. Hún varð
fyirrmyndar húsfreyja ssm
reyndi að gleyma sínum hjarta-
sviða með því að leggja líknar-
hendur að annara sárum. — En
hann, ástsveinninn hennar ó-
gleymanlegi, reikaði einmana
um stórborgar strætin í f jarlægu
landi. Engin getur verið jafn
einmana, sem Islendingurinn er-
lendis. Engin þekkir þjóð hans,
ættland og tungu og engin kærir
sig um að vita nokkuð um þetta
afskekta land með þessu kalda,
fráfælandi nafni nyrst í útsæ.
Jónas undi í blómstrandi lund-
um hjá sólhýrum sundum og sá
í blámóðu endurminninganna
sólroðna jökla, krystalstærar elf-
ur, freyðandi fossa, lynggrónar
hæðir, fífusund og algróin engi,
vaggandi stör og blómstrandi
bala, silungsvötn á heiðum og
ilmnadi tún í indælum dölum.
Þetta var alt saman umgerð um
■eina hugstæða mynd af ljós-
hærðri, lokkaprúðri dóttir dals-
ins. Um hana orti hann hin feg-
urstu og listrænustu ástaljóð,
sem Islendingum hafa ennþá gef-
ist — þótt fyrirmyndin yrði þeim
ekki til þeirrar blessunar, sem
bezt hefði farið. Hún varð Hulda
í Hulduljóðum. Hún var Jónasi
sál landsins í hreinleik óspiltrar
æsku. Þessvegan urðu allar
kveðjur til henanr andrænar og
unaðslegar.
Þótt Jónas væri fátækur af
þessa heims auði — hefði áreið-
anlega verið álitinn mislukkað-
ur hugsjónaglópur af hinni þur-
drembnu vesturheimsku, þar
sem hann notaði ekki hæfileika
sína til að krækja sér í peninga,
embætti eða völd — reyndist
hann samt nógu ríkur til að
auðga þjóð sína þeim verðmæt-
um er gullinu eru gæfuríkari.
Tár hans urðu að andlegum
gimsteinum í bókmentasjóði Is-
lendinga, andvörp hans að hug-
vekjum, hugsjónir hans að her-
hvöt til framsóknar. Þegar skáld-1
ið hefur upp raust sína voru
Frónverjar alment búnir að glata1
allri trú á hækkandi hag. Bar-
lómurinn var undirtónninn í öll- [
um óði íslendingsins og sá þótti
þjóðskálda jafni, er átakanlfegast
gat útmálað eymd og vonleysi
þjóðarinnar. Hann var talandi
allra hinna þöglu og þjáðu þús-
únda. í kirkjunum var hjalað
iim eilífa kvöl að guðs náðarríku
ráðstöfun. Sá sem dirfðist að
tala um framfarir, andlegar eða
efnalegar, var uppreisnarmaður
í augum hinna sanntrúuðu. Af
orðum kennilýðsins mátti helzt
ráða, að góður guð hefði skapað
Island í bræði sinni, einungis í
þeim tilgangi að kvelja lífið úr
þessum fáu fáráðlingum með ís
og eldi, drepsó.ttum og hungurs-
neyð, óstjórn og einangrun. Is-
lendingar voru þá vanir að tala
um erlenda sem menningar þjóð-
ir til aðgreiningar frá sjálfum
sér. Sú hugmynd kom fyrst upp
á íslandi að Islendingar væru
hálfgerðir skrælingjar. Þá þótti
kurteisara að mæla á bjagaðri
dönsku en bærilegri íslenzku. —
Einn af meiriháttar borgurum
Reykjavíkur gekk af þorpsráðs-
fundi í mótmælaskyni þegar Jón
Guðmundsson tók að tala ís-
lenzku.
Eins og vekjandi vorþeyr barst
þjóðinni, mitt í þessu aldeyði,
unglingsrödd frá Kaupmanna-
höfn, sem kvað við alt annan
tón. Þessi rödd vogaði sér að
segja “Island farsældar Erón”.
Kveðandinn hjá hinu unga
skáldi var svo heillandi að menn
tóku ósjálfrátt undir og þegar
þeir voru búnir að hafa það
nógu oft yfir tóku þeir sjálfir
trú. Sú trú kom þeim til að hefj -
ast handa svo viðreisnarstarfið
byrjaði og hélt áfram.
Þeir hættu líka að “tyggja
upp á dönsku” af því að Jónas
fór þeim orðum um móðurmálið:
“Ástkæra ylhýra málið og allri
rödd fegra, blíð sem að barni
kvað móður á brjósti svanhvítu.
Móðurmálið mitt góða, hið
mjúka og ríka, orð áttu enn eins
og forðum mér yndi að veita.”
Það sannaðist líka brátt að svo
var þegar Jónas tók að kenna
þeim að mæla, rita og kveða á
íslenzku. Það bjuggu töfrar í
tungu skáldsins, máltöfrar þess
hugljúfa hrynjanda sem vöktu
enduróma frá hljómgrunni hinn-
a>r íslenzku sálar og þjóðin varð
sér þess alt í einu meðvitandi að
hún átti sér hinn dýrasta fjár-
sjóð í þjóðtungunni, elzta og
fegursta menningarmáli álfunn-
ar, sem ennþá viðhelzt í daglegri
ræðu hjá íslenzkri alþýðu. Það
varð þjóðinni metnaðarmál að
vernda þessa feðratungu sem
bezt og fullkomna hana sem
mest.
Ýmsar aðferðir notaði skáldið
til að hefja sjálfsvirðingu ís-
lendinga.
Hann málaði lýðveldis tíma-
bilið forna í riddaralegum, ró-
mantízkum fagurljóma. Þannig
voru feðurnir og þannig var
þjóðin og þannig getur hún líka
orðið í framtíð, skorti niðjana
ekki dáðir feðranna.
Jónas var einhver mesti hug-
sjónamaður sem með þjóð vorri
hefir alist alt til þessa. Eitt sinn
átti íslenzkur bókmentamaður
orðræðu við ungt skáld.
“Þig skortir ekki ljóðlægni og
orðkyngi”, sagði hann, “ættir þú
aðeins hugsjónir á borð við Jón-
as Hallgrímsson myndi þig fátt í
skorta að jafnast á við listaskáld-
ið góða.”
Hið unga skáld afsakaði sig
með þessum orðum: “Já, Jónas
var gæfumaður, á hans tíð var
hægt að eignast hugsjónir.”
Hvenær er ekki hægt að eign-
ast hugsjónir og ala vonarbjarta
drauma um batnandi mannlíf og
bjartari heim? Jú, vitanlega er
það hægt, en til þess að eignast
hugsjónir þarf maður að elska
eitthvað nógu mikið til að gefa
því óskiftan hug og hjarta —
sitt allra bezta. Jónas elskaði
Island á þennan hátt og einlægni
hans var slík, að hugsjónir hans,
efldar af þeim kærleika,
streymdu út frá honum með á-
hrifaríkum krafti, og sá kraftur
magnaði þjóðina til upprisu frá
eymd sinni og sjálfskapar van-
megnun. Þetta var hans ómet-
anlega ástgjöf til landsins og
þjóðarinnar.
Hann sá ekki ísland eins og
það var í eymd sinni og niður-
lægingu, heldur eins og það gat
orðið og átti að verða. “Veit þá
engi, að eyjan hvíta á sér enn
vor, ef fólkið þorir guði treysta,
hlekki hrista, hlýða réttu, góðs
að bíða. Fagur er dalur og fyll-
ist skógi og frjálsir menn, þegar
aldir renna. Skáldið hnígur, og
margir í moldu mieð honum búa,
— en þessu trúið.”
Jónas var ekki einungis skáld
heldur einnig háskólalærður vís-
indamaður. Sem vísindamaður
vissi hann að heimsrásin hlítir
vissum lögum. Sé þau lífslög
brotin veldur það tjóni, afturför
og dauða. Hann vissi líka að
mennirnir og mannlegur félags-
skapur verður að virða viss á-
kvörðuð siðferðislög ef vel á að
WINNIPEG, 5. DES. 1945
fara. Þessvegna er hann ekki
einungis mikill kennari heldur
einnig mikill kennimaður. Hann
vissi að alt þjóðlíf, sem vill bæta
hag sinn, verður að lifa siðferð-
islega og Kristur kom ekki fyrst
og fremst til að kenna mönnun-
um að deyja — það kunnu þeir
áður, eins og sézt í íslenzkum
fornsögnum — heldur til að lifa,
lífinu sjálfu og þjóðinni til
gagns. Það ætti ekki að vera
hverjum meðal greindum manni
ofraun að skilja, að réttskifti eða
rangskifti auðæfanna, vanrækt-
un mannanna, þrælkandi ágirnd
og þjakandi örbirgð eru siðferð-
isleg vandamál og þess vegna
Kristi- ogN kirkju hans viðkom-
andi.
Jónas Hallgrímsson var mikill
hugsjónamaður en ólíkt því, sem
oft vill verða með hugsjóna-
menn, svifu hugsjónir hans ekki
í lausu lofti. Þær grundvölluð-
ust á lífsskilningi og trúvitund
hins vísindalega mentaða manns
og voru bundnar við réttlæti,
kristilega fórnairlund, einlæga
ættjarðarást og órjúfandi góð-
semi.
Jónas var ekki einungis góð-
skáld og glöggskygn hugsuður
heldur einnig hið mesta góð-
menni. Hann elskaði alt, sem
lifir og kann að leika sér, þrosk-
ast og þjáist.
Jónas sagði sögur allra manna
bezt, hvert sem um var að ræða
bundið eða óbundið mál. Það má
hafa ótal orð um ritlist hans.
Hún er umfram alt mjúk-sterk.
Sterk af því orðin falla svo vel
að hugsuninni. Grösin eru grát-
fögur í daggarúða; akurinn, í
dönskum sveitum, bylgjast í lif-
andi kornstangamóðu; hækkandi
sól kemur með fjörgjafarljósíð;
dýrin eru nefnd vanvitringar,
skáldið ersvanur í fjalldölum o.
s. frv. Hún er mjúk af því hún
sýnir svo undraverð blæbrigði
með svo hárfínni nákvæmni, að
þess munu engin dæmi í íslenzk-
um bókmentum. Það er eins og
orðin liggi alt^f á tungu skálds-
ins og hann þurfi aldrei að leita
að þeim, eins og hugsanirnar
kæmu alklæddar málskrúði fram
úr hugskotinu. Að tala um mál-
skrúð hjá Jónasi er samt ef til
vill ekki viðeigandi. Hið ein-
kennilegasta við málfar hans
er hinn óbrotni hversdagsleiki
þess, laus við alla tilgerð-og rit-
rembing en samt svo unaðslegt
að engin litsterk yfirhúðun get-
ur betrum bætt það. Gott dæmi
er Grátitlingskvæðið.
Það byrjar þannig:,
Ung var eg, og ungir
austan um land á hausti
laufvindar blésu ljúfir,
lék mér þá að stráum.
Svo segir frá því er sveinninn
sat með svönnum á pallinum og
ugði um aleigu sína, er fyrsti
vetrarbylurinn buldi á þekjunni.
Nú var tryppið hún Toppa,
tetur á annan vetur,
fegursta hross í haga
og hrúturinn minn úti.
Þetta var alt, sem átti
ungur drengur, og lengi
kvöldið þetta hið kalda
kveið eg þau bæði deyði.
Svo kom uppstyttan með nýj-
um degi:
En það, sem mest eg unni
úti. — Toppa og hrútur,
óvitringarnir ungu
einmana kuldan reyna.
Sekur var eg, og sækja
sjálfsagt hlaut eg með þraut-
um,
aleigu mína og ala
ötull bæði við jötu.
Á ferð sveinsins kemur þó ó-
væntur stanz og segist hinum
svo frá atburðum:
Eg fann á milli fanna,
í felling á blávelli