Heimskringla - 27.03.1946, Blaðsíða 4

4. SIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 27. MARZ 1946
Híitnsknngla
(StofnuB 18»«)
Kemur út á hverjum miðvikudegl.
Eigendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsími 24 185
Verð blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist fyrirfram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
öll viðskiftabréf blaðinu aðlútandi sendist:
The Viking Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Advertising Manager: P. S. PÁLSSON
"Heimskringla" is published by and printed by
THE VIKING PRESS LIMITED
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24185
-------- . . i , , ~
WINNIPEG, 27. MARZ 1946
Nýútkomnar bækur
Saga Islendinga í Vesturheimi, Tímarit Þjóðræknisfélagsins
og Almának Thorgeirson’s bræðranna, eru helztu íslenzku bæk-
urnar, sem komið hafa út hér vestra á s. 1. þrem mánuðum.
Mest þessara rita er Saga Vestur-lslendinga. Þetta er þriðja
bindi þessa stóra ritverks eftir Þorstein Þ. Þorsteinsson og fjallar
það um sögu Nýja-lslands.
Frá byrjun landnámsins er vel og nákvæmlega sagt. Þar er
bæði innflytjendunum og landinu, sem þeir voru að flytja til, vel
lýst, starfinu fyrstu árin, sem virðist mega heita “sjálfstjórnar
tímabil” þeirra, eins og Frakkanna eystra. Það mun minstu hafa
munað að þeir hafi verið sér eins fyllilega ráðandi og Frakkar á
sinni síð, eins og víðar eru dæmi til í brezkum nýlendum. Land-
náminu skiftu þeir í héruð og sömdu lögin sjálfir og kusu sér
stjómendur úr sínum hópi. Var þarna um þá skipulagningu að
ræða að til hennar mun verða vitnað, sem eins glæsilegs fyrir-
brigðis í innflytjendasögu Canada. 1 þessu bindi sögunnar, er
bessi “stjórnarskrá” prentuð, sem svo margt má læra af um
dvölina hér fyrstu 12 árin, því það var tíminn sem hún var i gildi.
Að öðru leyti er saga einstaklinga sögð, þeirra er komu fyrir
1890 vestur, og byggingu Nýja-lslands, en um seinni tímana og
þróunarsögu bygðarinnar segir minna. Það segir sig sjalft, að
söguna hefir ekki verið hægt að segja alla í þessu bindi með upp-
talningu hvers landnema. Er því nauðsynlegt, að soguritaranum
sé ekki skamtað rúm til að rita söguna og hann fái við það, sem
komið er, bætt því, sem honum þurfa þykir. Því meira sem hann
segir um það, því b'etra er það. Útgáfunefndin má ekki binda
hendur hans v’ið stærð sögunnar. Þetta verður heildarsaga Vestur-
Islendinga, sem verið er að rita, en ekki neitt ágrip eða tildrög.
Verði þettá ekki gert af núverandi söguritara, verður það aldrei
gert. Hann hefir manna bezt rannsakað alt efnið, hinna siðari
tíma eigi síður en hinna fyrri. Það er verkefni, sem Þjóðræknis-
félagið verður að gefa mikinn gaum. Það hefir fundið mann, sem
starfi þessu er vaxinn þar sem Þ. Þ. Þ. er. Að við söguritunina
verði skilið á miðri leið, er ótækt.
Vestur-íslendinga mætti minna á að styðja Þjóðræknisfélag
ið í þessu mikilvæga verki sem það færðist í fang með söguritun-
inni, með því að khupa söguna og styðja með fjártillagi útgáfu
hennar, unz hún er öll skráð, eins og söguritarinn bezt getur — og
hann getur gert það vel.
★
Tímarit Þjóðræknisfélagsins (27. árg.) er og komið út og er að
efni og útliti til mjög gott. Ritgerðirnar helztu eru: “J. Magnús
Bjamason”, eftir Dr. J. P. Pálsson, ein hinna snjallari minninga-
greina, sem vér höfum lesið. Segir Dr. J. P. Pálsson frá mörgu úr
ævi skáldsins, sem raunverulega styður almenningsálitið um hví-
líkur ágætismaður J. M. Bjarnason var. Mun þeim er aðeins þektu
skáldið af ritum hans, ekki hafa verið kunnugt um það, en gott er
að í ljós hefir komið frá manni, sem því var kunnugur og í þeim
lista-búningi, sem læknirinn, vinur hans, hefir fært frásögnina i.
Dr. Pálsson skal þakkir hafa fyrir minningargrein þessa.
Kvæði er í ritinu um J. M. Bjarnason, eftir Þórodd Guð-
mundsson frá Sandi. Þar standa þessar ljóðlínur:
Svo barnslega fagurt var ef til vill aldrei sungið
í eldforna daga. Þinn strengur var hreinn og nýr.
\
Aðrar góðar greinar í ritinu eru: Kristmann Guðmundsson,
eftir próf. Stefán Einarsson; “Nýfundnaland, landið hálfgleyma,”
eftir próf. Helga Johnson, fylgja þeirri fróðlegu grein nokkrar
myndir. Þá skrifar dr. R. Beck um Davíð Stefánsson í tilefni af 50
ára afmæli hans; séra K. K. Ólafsson um Hjört Þórðarson raffræð-
ing; séra V. J. Eylands um New York-ferð 1944; Gutt. J. Gutt-
ormsson: “Frá landnámsárunum” og Guðrún H. Finnsdóttir, sögu,
sem heitir “Sárfættir menn”, ævintýraleg og vel skrifuð saga;
mannlýsingar glöggar og efnið úr vestur-íslenzku þjóðlífi, geisla-
brot hið bezta. Einar P. Jónsson um Aldursforseta ísl. skálda
vestan hafs (Magnús Markússon), 87 ára gamlan, sem af mynd að
sjá sem fylgir, er sem nýsleginn túskildingur. Kvæði eiga M. M.
og Dr. S. E. Björnsson í ritinu.
Fremst í ritinu er mynd af J. M. Bjarnasons hjónunum, en
lestina rekur Fundargerð þjóðræknisþingsins 1945.
★
Almanakið, sem göngu sína hóf fyrir 52 árum og O. S. Thor-
geirsson stofnaði, er komið út fyrir árið 1946. Prentfélag sona
hans, Thorgeirson Company, halda því úti, sem ágætt er. Almanak-
ið er ein af bókum ársins. Útkomu þess má ekkert verða að grandi.
Auk tímatalsins íslenzka, eru nú sem fyr í Almanakinu
nokkrar greinar, er frá íslendingum hér segja eins og Almanakið
hefir ávalt átt góðan þátt í. Frá nokkrum Islendingum í Wash-
ington segir dr. Stefán Einarsson. Séra Kristinn K. Ólafsson skrif-
ar um Jóhannes S. Bjömsson kennara og séra Guttorm Guttorms-
son um Dr. P. Adelstein Johnson. Er athygli þarna dregin að starfi
atorku-samra Islendinga, er unnið hafa sér álit meðal samborgara
sinna á sama tíma og þeir hafa verið þjóðbræðrum sínum til
sóma. Um J. M. Bjarnason skrifar dr. Beck og minningargrein, en
hann annast um lesmál Almanaksins. í Almanakinu er margt
fleira smávegis, þar á meðal ánnáll um helztu viðburði meðal
íslendinga vestan hafs.
YFIRLIT
yfir kosningar sem farið
hafa f ram í ýmsum lönd-
um, síðan stríðinu lauk.
Eftir Homer Metz
Staff writer oí the Christian
Science Monitor.
Hvenær er maður frjáls? Vitr-
ir menn hafa kapprætt þetta
spursmál svo öldum skiftir, og að
því leyti sem fræðilega úrgreið-
slu þess áhrærir, hefir því ekki
nema að mjög litlu leyti verið
svarað að fullu. Á hinu pólitíska
sviði, er samt sem áður, vana-
lega viðurkent að maðurinn sé
frjáls, þegar hann hefir frelsi til
að greiða atkvæði og velja sína
eigin stóm án íhlutunar eða
þvingunar.
Vafalaust eins af ástæðunum
fyrir því, hvers vegna síðasta
stríð var háð, var frelsi til að
greiða atkvæði sitt, samkvæmt
sinni eigin skoðun.
Á þessum fyrstu óvissu, svo-
kölluðu friðarmánuðum, hefir
fjölda fólks verið gefin aftur
kosningaréttur sinn, sem hafði
verið svift honum, og mörgum
sem aldrei höfðu átt né þekt
þann rétt, hefir verið veittur
hann.
Síðan hin óvænta atkvæða-
greðisla á Englandi í s. 1. ágúst
mánuði, veik úr völdum stríðs-
árastjórn Winston Churchill, og
hin þunga ábyrgð endurriesnar
tímabilsins var lögð á herðar
verkamanna stjórn, hafa um tólf
kosningar til þjóðþinga farið
fram í ýmsum löndum, og á
næstu tólf mánuðum er tilætlast
að aðrar tólf kosningar til þjóð-
þinga fari fram.
Það er ekki kanske hægt að
segja að allar þessar kosningar
fari fram, sem frjálsar kosning-
ar samkvæmt því sem það orð er
skilið meðal vestrænna lýðræðis-
þjóða. Sumar þær kosningar sem
þegar hafa farið fram — til
dæmis á Rússiandi og sumum
löndum austur Evrópu, sem eru
undir kommúnista áhrifum, hafa
kosningarnar ekki verið annað
en að láta í ljósi þjóðareiningu
sína, eða til að staðfesta stjóm-
málastefnu minnihlutans.
Að hinu leytinu, hafa fæstar
þeirra kosninga sem hafa átt sér
stað síðustu mánuði í Evrópu
verið algerlega frjálsar kosning-
ar, á sönnum þjóðræðisgrund-
velli.
Allar kosningarnar eiga eitt
sameiginlegt markmið, sem er,
að þær hafa verið haldnar til
þess opinberlega og viðurkenna
— að minsta kosti sem kenni-
setningu — að fólkið eigi fullan
rétt til að láta óskir sínar í ljósi,
viðvíkjandi því hverjir fari með
völdin og hver þeirra stjórnar-J
stefna sé. Framrás lýðræðis hug- j
sjónanna í heiminum kemur í
ljós, eftir því sem almennings-!
. viljinn og óskir, koma gleggra í
ljós. Frelsi — þeir sem voru!
sigurvegarar í stríðinu reyna nú
einnig til, að vera sigurvegarar
í friðinum. '
Þegar allar skýrslur um kosn- j
ingar fyrsta árið eftir stríðið
verða opinberaðar, ætti heimur- j
inn að hafa sæmilega glögga1
mynd af hinni pólitísku og hags-j
munalegu pressu sem við er að
eiga, til þess að geta bygt varan- \
legan frið.
1 þeim kosningum sem þegar
hafa farið fram, hefir gætt aðdá-
anlegs skilningsþroska. Slíkur
þroski hefið komið hvað glegst
í ljós, hjá hinum íhaldsamari
pólitísku flokkum í: Belgíu,
Frakklandi og Austurríki„ og
mislukkun kommúnismans að
ná meiri útbreiðslu í austur og
mið-Evrópu, að þessu sinni.
Eftirfylgjandi er stutt yfirlit
yfir þær kosningar, sem hafa
verið haldnar síðan stríðinu lauk.
og áætlanir um þær sem eiga að
fara fram innan skamms.
Pólland
Það er ákveðið að kosningar
fari fram í Póllandi innan
skamms, þó engin kosningadag-
ur hafi enn verið settur. Það
bendir margt til þess að það
verði hörð kosningarimma, milli
samsteypuflokka, kommúnista
og verkalýðsflokksins, og bænda-
j flokksins. Tveir mikilhæfir
menn eru leiðtogar hvors flokks.
Forsætisráðherra Gomulka, og
vara-forsætisráðherra Stanislaw
Mikolajzyk. Mr. Gomulka er for-
maður verkalýðsflokksins og
1 landeiganda flokksins.
Mr. Gomulka vill, að allir hin-
ir sex viðurkendu stjórnmála-
flokkar á Póllandi, sameini sig
um einn kjörlista, sem “lýðræð-
isflokkur”, það fyrirkomulag er
sniðið eftir Sovét fyrirmynd og
aðferð, leiðtogar flokkanna
koma sér saman fyrirfram um,
þingmannafjölda hvers flokks í
þjóðþinginu, og svo verður að-
eins um einn kjörlista að ræða.
Mr. Mikolajzyk, aftur á móti
segir ,að sinn flokkur gangi til
kosninga einungis sem sérstakur
flokkur.
Rússland
Rússlands fyrsta almenna
kosning til þjóðþingsins, síðan
1937, fór fram 10. febrúar. Yfir
Sovétið er löggjafarþing þjóðar-
innar. Af 101,450,946 atkvæð-
um sem greidd voru, voru ein-
ungis 1,638,654, eða minna en 2
prósent af öllum greiddum at-
kvæðum, á móti kommúnistum
og óháðum frambjóðendum. —
380,400 atkvæðaseðlar voru
dæmdir ógildir.
Yfirsovétið, eða þjóðþingið er
tvískift. Sovét ríkjasambands-
ins og Sovét hinna ýmsu þjóð-
erna. Hið fyrra er kosið þann-
ig að einn þingmaður er fyrir
hver 300,000 kjósendur, en hið
síðara er kosið þannig, að 25
þingmenn eru fyrir hvert sam-
bands þjóðveldi, 11 fyrir hvert.
sjálfstjórnar þjóðveldi og 5 fyrir
sjálfstjórnarsveit (hérað), og
einn frá hverju þjóðernis svæði.
Þetta ár verða 569 fulltrúar í
Sovéti sambandsins, og 547 í
Sovéti þjóðílokkanna. Hér um
bil 75 prósent þingmanna sem
kosnir eru til hins nýja yfir Sov-
éts, eru meðlimir kommúnista
flokksins.
Að einungis einn stjórnmála-
flokkur eigi sér stað í Sovét
ríkjasambandinu, ^r gerð grein
fyrir, sem árangur þess, að ekk-
ert grundvallarlegt pólitískt á-
greiningsefni eigi sér stað, sagði
Nikolai Skolov í The New Times,
nýlega. “1 Sovét sambandsríkj-
unum er engin þörf margra póli-
tískra flokka af því, að árekstr-
ar við grunvallarlega andstæðar
hagsmunastefnur, eiga sér ekki
framar stað í landi voru.”
Albanía
Lýðræðisflokks forsætisráð-
herra Albaníu, General Evner
Hoxhis, hlaut meir en 95 prósent
af öllum greiddum atkvæðum,
og vann 82 þingsæti í þjóðþingi
Albaníu, þetta voru fyrstu al-
mennar ksoningar sem farið hafa
fram á 24 árum. Kosningarnar
fóru fram 6. des. s. 1. Eins flokks
fyrirkomulaginu Rússa var fylgt
í þessum kosningum, og fyrir-
komulag atkvæðagreiðslunnar
var sanngjarnlega frjálst og ó-
hindrað.
Tveir kassar, með litlu gati í
lokinu voru settir á hvern kjör-
stað. Annar var fyrir þá sem
greiddu atkvæði með sameining-
ar flokknum, sem er stjórnar-
flokkurinn, hinn fyrir þá sem
greiddu atkvæði á móti samein-
ingar flokknum. Fimtíu prósent
kjósendanna, sem kunnu hvorki
að lesa né skrifa, voru gefnir
litlir togleðurs boltar til að láta
í annanhvorn kassann, eftir því
sem þeir vildu greiða atkvæði.
Öllum kjósendum var sagt að
slá með kreptum hnefa á báða
kassana, svo enginn gæti sagt í
inn hefði verið látin.
hvorn kassan boltinn eða seðill- róttækar, vinni í öðrum evróp-
iskum löndum, þegar fólkið hefir
óhindrað tækifæri til að láta
vilja sinn í ljósi.
England
Um sigur verkamanna flokks-
ins á Englandi í síðustu almenn-
um kosningum 26. júní s. 1. —
fyrstu kosningunum á Englandi
eftir stríðið — eru orðnar svo vel
j kunnar að um þær þarf ekki að
Austurríki
Álíka þýðingarmikil og hug-
hreystandi var kosningin í Aust -
urríki 26. nóv. í haust. Eftir
nærri því níu ár undir Hitlers
fjölyrða hér. Þrátt fyrir margar i stjórn, gat fólkið í þessu litla
hindranir og erfiðleika á sviði
alþjóðamála, og fæðuskorts um
heim allan, sýndu úrslit kosning-
anna að verkamanna flokkurinn
hafði á bak við sig atkvæðamagn
þjóðarinnar, og er nógu sterkur
til að fara með völdin, að minsta
kosti nokkur ár.
Tékkóslóvakía
1 Tékkóslóvakíu eiga að fara
fram almennar kosningar þann
26. maí, og Benes forseti segir
að þær verði hinar frjálsustu og
lýðræðislegustu, sem nokkurn-
tíma hafi haldnar verið í þvi
landi. Eftir því sem Dr. Benes
segir, verða kosningarnar frið-
samlegar og rólegar, og lausar
við æsingar og flokka rifrildi.
“Allir flokkarnir viðurkenna, að
næstu fimm árin þurfum við
umfram alt sameinaða stjórn, og
þessvegna verða þeir flokkar
sem eru andstæðir hver öðrum,
að vinna saman við næstu kosn-
ingar.” Það meinar: “Við get-
um ekki veitt oss þann munað
að hafa stjórnarandstæðinga,
sem viðurkent embætti.”
Kosningar fara fram á leynd-
um atkvæðaseðlum, og almennur
kosningaréttur gefin jafnt kon-
um sem körlum. Hlutfallskosn-
ínga fyrirkomulagi verður fylgt,
og kjördæmin verða höfð nógu
lítil til þess að gera kjósendum
auðveldara fyrir að vita hvern
þeir greiða atkvæði fyrir. Orð-
rómur um það, að einn samein-
aður atkvæðalisti verði fyrir alla
í Tékkóslóvakíu, er borin til
baka.
Búlgaría
Kosningar fóru fram í Búl-
garíu 19. nóv. s. 1., en það er
vafamál, hvort nema lítili
hluti kjósenda greiddu atkvæði,
sökum ómildra augna er störðu
á þá. Kosningarnar fóru fram
eftir einum kjörlista. Kommún-
istar hlutu 80 prósent allra
greiddra atkvæða. Atkvæðisrétt
höfðu 4,378,000 en atkvæði
greiddu 3,757,000.
Tveimur dögum áður en kosn-
ingar fóru fram, tilkyntu Banda-
ríkin, samkvæmt skýrslu rann-
sóknarmanns síns, Mark W. Eth-
ridge, stjórninni í Sofía, að þau
vildu ekki viðurkenna kosning-
arnar sem óhlutdrægar, og þau
breyttu ekki því áliti sínu eftir
að kosningaúrsltiin voru gerð
heyrum kunn, og hið sama gerði
eiðtogi stjómar andstæðinganna
í Búlgaríu, sem hélt því fram, að
mið-Evrópu ríki, farið frjálst og
óhindrað á kjörstaðina, og greitt
atkvæði sitt eftir vild sinni. Út-
koman var sú, að rómverski-
kaþólski flokkurinn vann 84 sæti
af 165 sætum í þjóðþinginu. —
Sósíal-demókratar 76 sæti, en
kommúnistar 3, og óháðir 2. Það
var búist við að kommúnistar
mundu vinna 15-20 prósent þing-
sæta, en hlutu ekki nema 7 pró-
sent greiddra atkvæða.
Grikkland
31. marz er tilsettur kosninga-
dagur á Grikklandi, en það er
alls ekki víst að kosningar geti
þá farið fram, en þó svo verði, er
engin vissa fyrir því að þær
kosningar sýni hinn sanna póli-
tíska vilja þjóðarinnar. Hinn
sterki vinstrimanna flokkur,
E.A.M. hefir hótað að taka ekki
þátt í þeim kosningum, sökum
þess að stjórnarvöldin hafa gert
E. A. M. flokksmönnum ómögu-
legt að skrásetja sig réttilega.
Til þessa hafa komið fram 20,000
mismunnadi klaganir um hlut-
drægni og rangsleitni í samn-
ingu kjörskráar aðeins í Ath-
ens og umhverfum borgarinnar.
1 Aþenu og kringumliggjandi
úthverfum hafa aðeins 140,000
verið skrásettir.
Brezkir og amerískir erinds-
rekar, sem eiga að gæta kosning-
anna, og ef þörf gerist leiðbeina
grísku stjórninni, eru þegar
komnir til Aþenu, og eru nú að
kynna sér kosninga undirbún-
inginn.
Harry F. Grady, sendiherra
Banadaríkjanna í Aþenu, sem er
og formaður amerísku erinds-
rekanna, hefir látið það á sér
skiljast, að þessir samherja er-
indisrekar mundu taka plögg sín
og fara heim, ef skilyrði fyrir
sanngjörnum kosningum yrðu
gerð ómöguleg.
Italía
Hin lengi eftirvænta þing-
kosning, er nú sett þann 25. maí.
Alcide de Gasperi, núverandi
forsætisráðherra, og leiðtogi
kristna demókrata flokksins, og
Palmiro Togliatti, leiðtogi kom-
múnista flokksins, eru að reyna
til að koma sér saman um fyrir-
komulag sem geri mögulegt að
kosningarnar fari reglulega og
friðsamlega fram, til þess að
steypa ekki þjóðinni út í póli-
tískt stríð að nýju.
Flokkaskifting og kosninga
fyrirkomulag er yfirleitt á mestu
atkvæðagreiðslan væri að engu ringulreið, svo það er alls ekki
leyti sannur spegill af pólitískri | ómögulegt að kosningum þurfi
skoðun almennings þar í landi. að fresta enn um stund. Auk
þess er deilt af miklum hita og
Ungverjaland
Einhver hin bezt notuðu kjör-
kappi í núverandi ráðgefandi
þingi, um það hvaða vald hið
réttindi í Evrópu síðan stríðinu fyrirhugaða löggjafarþing eigi að
lauk, komu í ljós í kosningum hafa. Spursmálið um keisara-
sem fram fóru í Ungverjalandi þ.
7. nóv. s. 1.
dæmið verður lagt fyrir þjóðina
til atkvæðagreiðslu, 25. maí, á
1 þeim kosningum kom fram , sama tíma og kosið verður til
lýðræðisvilji fólksins óhindrað-! löggjafar þingsins.
ur, þrátt fyrir fjölda rauða hers-
ins, sem var þar í landi. Kosn-
Þrátt fyrir hina mjög ólíku
pólitísku skoðanir, er ábyggileg
ingarnar fóru friðsamlega fram, von fyrir því, að kosningarnar
og án teljandi afskifta annara; j verði mjög ólíkar þeirri einhliða
og í stað þess að kommúnistar J atkvæðagreiðslu sem átti sér
ynni stóran meirihluta, eins og stað á dögum ítölsku fasistanna.
í flestum öðrum austur Evrópu j
löndum, vann bænda og land- Finnland
eignamanna flokkurinn meiri-
Finnar voru eina þjóðin í Ev-
hluta atkvæðg, eða 60 prósent aí rópu sem kaus sér nýjan leið-
greiddum atkvæðum, en sósíal-
istar og kommúnistar 40 prósent
atkvæða, sín á milli. Kosning-
toga, meðan á stríðinu stóð. Þeir
voru og fyrsta þjóðin að kjósa
sér nýtt þing. Kosningar til
arnar í Ungverjalandi, þó þær finska þingsins fóru fram 16.
tryggi ekki demókratiskt fyrir-marz 1945, og þrátt fyrir sigur
komulag, þá samt sem áður lögðu j rauða hersins yfir þeim, sem þá
þær hyrningarsteinnin til þess.jhafði yfirráðin í hendi sér, vann
Þær benda þó í áttina til þess, að ^ hinn nýi almenni Moskva-hlynti
öfgalausar stefnur, fremur en demókratiski flokkur ekki nema
V