Heimskringla - 19.06.1946, Blaðsíða 4

4. SIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 19. JÚNI 1946
Wícimskriníila
(StofnuO 1U»)
Kemur út á hverjum miðvikudegi.
Eigendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsími 24185
Verö blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist fyrirfram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
öll viðskiftabréf blaðinu aðlútandi sendist:
The Viking Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Advertising Manager: P. S. PALSSON
"Heimskringla" is published by and printed by
THE VIKING PRESS LIMITED
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24 185
Authorized as Second Class Mail—Post Office Dept., Ottawa
WINNIPEG, 19. JÚNI 1946
Lýðveldisdagur á Hnausum—22. júní
Síðan frelsisárið ógleymanlega, 1944, á Islandi, er lýðveldinu
var lýst yfir, hafa Islendingadagarnir hér vestra víða verið haldnir
17. júní, á stofndegi lýðveldisins, eins og gert er heima. Nú þegar
hafa íslenzku bygðirnar í Norður Dakota, Wynyard og vestur á
strönd (Blaine), haldið sína tyllidaga, en sá næsti, verður 22. júní
á Iðavelli (Hnausum) í Ný-lslandi. Hefir undirbúningur dagsins
verið góður, seilst langt til um ræðumenn, skáld, o. s. frv. Hátíð-
inni stjórnar Guttormur skáld og er það meira en næg trygging
fyrir, að glaðværð verði ærin á deginum.
Heimskringla hefir verið beðin að minna á daginn, að þetta sé
eini Islendnigadagurinn, sem um þetta leyti sé haldin hér um
slóðir. Ætti það að auka almenna þátttöku í hátíðinni og því
fremur, sem hér hafa verið langvarandi þurkar og alt í lagi með
brautir. Aðal-atriðið er þó, að njóta meðan nokkur kostur er á
íslenzkra skemtidaga saman. Það eru ánægjulegustu stundir allra
sannra íslendinga. Og þeir eru margir enn hér, þó það sannist
ekki á öllum, sem íslenzk nöfn bera, hvorki við Islendingadags-
höldin, né önnur íslenzk samtök. Það er ekki orðið hæst móðins
hjá öilum það sem íslenzkt er. Væri því hafnað fyrir það sem
betra er, væri ekkert um það að segja. En sannleikurinn virðist
oft, að það sé fremur hégóminn enski, sem það verði að víkja fyrir,
en það sem gott og gullvægt er og sem enginn neitar, að þessi þjóð
á mikið af.
En íslenzk menning er sérstæð í sögunni alt frá því er hún
skráði og barg frá glötun menningarsögu flestra Norður-Evrópu
þjóðanna og hún hefir til þessa dags verið útvörður frelsis og
mannréttinda og fyrirmynd öllum heimi. Það er slíkur arfur, sem
hér má ekki glatast hjá afkomendum íslendinga, en sem hætt er við
að hann geri, ef sinnuleysið gengur of langt um íslenzk samtök
hér, er að því lúta að benda á þetta. Það er þjóðræknisleg haf-
villa, sem íslendinga hér bíður, ef hér er ekki verið á verði í þjóð-
ræknismálunum — svipuð þeirri, er Islendinga á Grænlandi henti,
sem dr. Jón Dúason hefir svo glögt bent á og birt hefir verið sýnis-
horn af áður í þessu blaði.
Vanræksla í þjóðræknismálum okkar hér, getur leitt það af
sér innan 50 til 100 ára, að enginn viti hvað um þá 40 til 50 þúsund
íslendinga, sem hér eru nú, hefir orðið.
ATÓM-SPREN G JU
SKEMTUNIN
I júlímánuði á að fara fram
mikil skemtun (!) með atóm-
sprengingum nálægt Bikini, sem
er eyðieyja í Kyrrahafinu í nánd
við Marshall-eyja klasann.
Níutíu og sjö skipum, þar á
meðal 32 herskipum á að sökkva.
Tilraunin er gerð til þess að kom-
ast að eyðileggingargildi atóm-
sprengjunnar í sjóhernaði.
Standa Bandaríkjamenn fyrir
þessu.
Að undirbúningi hefir lengi
verið unnið. Átti tilraunin í
fyrstu að fara fram í maí, en hef-
ir verið frestað þar til í júlí.
Um 150 fregnritum hefir verið
leyft að vera viðstöddum. En
alls munu um 20,000 manns
verða áhorfendur að sprenging-
unni.
Sjálfvirkar mynda- og ljósa-
vélar verða notaðar til að sýna,
er atómsprengjan springur.
Yfirmaður í þessari reynslu-
för með atómsprengjuna, verður
W. H. P. Bland, vara-aðmíráll. I
förinni verða yfirmenn flug- og
landhers og ennfremur fulltrúar
frá hernaðarþjóðum banda-
manna.
Meðal þeirra skipa sem ákveð •
ið hefir verið að fórna í þessa
ferð eru orustuskipin Nevada,
New York, Pennsylvania og Ar-
kansas, flugvélarmóðurskipin
Saratoga og Independence og
beitiskipin Salt Lake City og
Pensacola.
Af erlendum skipum eru
kunnust japanska orustuSkipið
Nagato og þýzka beitiskipið
Prinz Eugen.
Þessari reynslu með atóm-
sprengjuna gegn herskipum og
öðrum skipaflotum, verður vafa-
laust fylgt með mikilli athygli
um heim allan.
Einn þeirra manna er starfar
að atóm-sprengjugerðinni, er
vantrúaður á tilraun þessa. —
Hann lét nýlega í ljósi þá skoð-
un, að það væri alveg óvíst hvað
mikil eyðilegging gæti þar af
hlotist; hann efaðist um að það
yrði nokkur af þeim, sem för
þessa tækjust á hendur, eftir til
frásagnar um hana.
Fyrsta sprengingin mun fara
fram 1. júlí. Þrjú herskip lögðu
af stað frá San Francisco 12.
júní með fregnrita og fjölda er-
lendra fullltrúa. Gera þeir ráð
fyrir að verða í Honolulu 18.
júní. Frá Canada voru einir þrír
í förinni frá hálfu sambands-
stjórnar. Er einn þeirra Hec
Stewart, fregnriti. Segir hann í
frétt eftir að hann var kominn
út á skip að káetufélagar sínir
séu Arabi, Rússi, Kínverji, Mexi-
kó- og Argentínu maður.
BURTFLUTNINGUR
Canadiskra menta- og
sérfróðra manna
Canada veit hvað innflutning-
ur fólks er. Landið bygðist af
innflytjendum. Hingað hafa
þyrpst menn úr öllum löndum
heims og það hefir gert hér gæfu-
muninn. En er nú hjólið að
byrja að snúast á hinn veginn?
Það er farið að vekja mikla eft-
irtekt, að í hverri viku eru nú
fréttir sagðar af því, að svo og
svo margir háskólakennarar,
vísindamenn og forustumenn
ýmsra starfsgreina, séu að flytja
úr landi — suður til Bandaríkj-
anna. Á Canada nú eftir aðj
kynnast því, sem mörg önnur
lönd hafa beisklega reynt, hvað
það er að ala upp þegna, og
menta fyrir aðrar þóðir? Út-
flutningurinn jafnast nú ekki
ennþá við hóp innflutninganna
hingað fyrrum. En þó um færri
sé að ræða, ber hitt að athuga að
þeir sem héðan eru að flytja til
Bandaríkjanna, eru góðir menn,
er forustu skipa hér í mentamál-
um og framarlega standa að vís-
indalegri þekkingu og í iðnaðar-
störfum. Það er auðvitað stór-
íðnaður Bandaríkjanna, sem
mest dregur til sín af mönnum
með verklegri sérþekkingu. Af
slíkum starfsmönnum er þar nú
minna vegna stríðsins, að sagt
er. Um 100,000 færri hafa síð-
ustu árin numið þar iðnfræði á
skólum, en áður. Það getur verið
að útflutningur minki, þegar úr
þeirri þörf hefir verið bætt, sem
nú er fyrir þá menn syðra. Það
væri betur að svo væri. Iðn-
fræðingum hefir líklega ekki
heldur fjölgað hér á stríðsárun-
um. En fyrir það er eftirsjáin
því meiri að þessum útflytjend-
um, sem þeir eru menn hér úr
óndvegisstöðum, reyndir í fimm
ár eða fleiri í störfum sínum.
Canada tapar mörgum forustu-
manni sínum með þessu.
Iðjuhöldar í Austur-Canada,
kvarta sáran undan því, hvað
þeir tapi nú af sérfræðingum sín-
um. Stjórnin í Ottawa hef-
ir sjálf orðið fyrir þessu. En
hverju er um að kenna? Iðju-
höldum þessa lands og
stjórnnini. Það eru einmitt þeir
mennirnir, sem mestan tíma og
fé hafa lagt í mentun sína, sem
hér er um að ræða. En kaup
þeirra flestra er hið sama og fyr-
ir stríðið, þrátt fyrir talsverða
kauphækkun annara, svo sem
pólitískra vindhana og nokkra
einnig í, almennum skilningi,
innan verkamanna samtaka, að
minsta kosti. Með hækkandi
vöruverði, sem leyft hefir verið,
verður ekki hjá almennri kaup
hækkun komist, og ekki sízt, þar
sem við annan eins keppinaut er
að glíma og Bandaríkin.
Iðjuhöldarnir og stjórn þessa
lands mega vissulega fara að líta
í kring um sig, ef landsins á ekki
að bíða hnekkir af útflutningi
sérfróðra og leiðandi manna héð-
an.
TIL
JÓNASAR PÁLSSONAR
(Þriðja ríma)
Hróðrar gyðjan mig ef má
móðann styðja að hlóðum.
Ljóða smiðju afli á
óðinn þriðja sjóðum.
Grænir hagar hefja móð
hörpu að jaga strengi.
Nú skal laga nýjan óð,
nú hef’ eg þagað lengi.
Elli þunga byrði eg ber
bugar drungi geðið.
Blessuð tungan orðin er
eins og lunga freðið.
i
Ellin bóta ei unir mér;
arka nú fótum sárum.
Kjamma ljótur orðinn er,
augun fljóta í tárum.
Nefið flatt og útbreitt er,
, ennið bratt og skælist.
Munninn, satt að segja þér,
sjálfur skrattinn fælist.
Lamin vindum lífs um stig
Lotin grindin stynur.
Víst hefir syndin sigrað mig,
svona er myndin, vinur.
Þú hefir fengið fegri gjöld,
frægðina mengið krýnir.
Hátt og lengi um hálfa öld
hljómuðu strengir þínir.
Flest þig styðuC, ekki er
allur sviðinn hagi.
Gleði og friður fylgi þér
fram að niðurlagi.
Túðesen.
Sólsetur
•
Hnígur senn að hafsins öldum
himinsins sól.
Skrýðir fjöilin skarlats-tjöldum
skínandi sól.
Aftanblær um engjar líður,
austrið sveipar dregill fríður.
“Góða nótt”, þér gjörvalt býður
goðborna sól.
Lífsins barstu blys í hendi
brosandi sól.
Alfaðir þig ökkur sendi
eilífa sól.
Aftur mun þín birtast blíða,
bjartir geislar loftið skrýða,
bæði, veldi hafs og hlíða,
heilaga sól.
P. S. Pálsson #
BORGARRÉTTINDI
í CANADA
Eftir W. J. Lindal dómara
(Um mál þetta hefir Lindal
dómari skrifað sex greinar fyrir
Canada Press Club og áleit félag-
ið mjög gott, að þær væru birtar
í blöðum þeim, er því heyra til.
Hér á eftir fer fyrsta greinin í
íslenzkri þýðingu eftir Guðmund
Eyford).
Þar eð lög um borgaraleg rétt-
indi í Canada hafa nú verið sam-
in og afgreidd, og aðeins bíða
eftir að vera opinberlega aug-
lýst af stjórninni, þá er tímabært
að gera sér grein fyrir því helzta
í þeim, bæði að því leyti hvað er
nýtt og hvaða ákvæði hafa verið
gerð ljósari. Samkvæmt beiðni
frá canadiska blaðamannafélag-
inu, tekst eg þetta verk á hend-
ur, að skrifa sex leiðara sem birt-
ast hver eftir annan í þessu blaði.
Eftirfylgjandi fyrirsagnir
greinanna verða: 1. Yfirlit yfir
það sem var (The Background)>
2. Canadiskir borgarar undir lög-
unum; 3. Canadiskir borgarar
eru brezkir þegnar; 4. Töpun
canadiskra borgaralegra rétt-
inda; 5. Beiðni um borgarabréf;
6. Hin tvöfalda aðstaða og víð-
tækari drottinhollusta.
YFIRLIT YFIR ÞAÐ
SEM VAR
Til þess að skilja tilgang og
mikilvægi þessarar löggjafar,
sem lögin um canadisk borgara
réttindi fela í sér, er nauðsynlegt
að líta til baka, og gera sér ljós
tvö þróunarstig í Canada, sem
eru eins náskyld hvort öðru, eins
og þau eru áhrærandi þjóðina og
samband hennar við landið.
Annað er stjórnarfarslegt
(political) — hin hægfara þróun
frá nýlendu fyrirkomulagi til
sjálfstjórnar þjóðar. Hitt er þjóð-
ernislegt — þroskun og viður-
kenning á réttindum og skyldum
þess fólks, sem einstaklinga, sem
eiga heima í Canada, hvort held-
ur að þeir voru fæddir hér eða
hingað komnir frá öðrum lönd-
um.
“Skýrslurnar”, segir Grant
Dexter, í ritstjórnargreinum sín-
um í Winnipeg Free Press, um
canadisk borgara réttindi, sem
enda með þessum lögum, “eru
alveg hliðstæðar þróun sjálfsfor-
ræðisins”. Það er um tvö þró-
unarsvið að ræða, og þroskunin
gengið hvikult, hlutu mótsagnir
og óvissa að gera vart við sig.
Sjálf orðin er voru brúkuð til að
tákna hina stöðugu þróun, gerðu
ruglinginn verri í stað þess að
skýra málin.
Þróun sjálfsstjórnarinnar
Upphaflega var hluti af því
sem nú er Canada, nýlendur und-
ir brezku krúnunni. Sama átti
sér stað um landeignir Breta í
Asíu, Afríku og Ástralíu. Þrett-
án nýlendur í Norður-Ameríku
gerðu uppreisn og brutust frá
móðurlandi sínu, árið 1775, og
lögðu grundvöllin að Bandaríkj-
unum í Norður Ameríku. Árið
1900 voru nýlendurnar í Ástral-
íu, með alríkis löggjöf gerðar að
Ástralisku sambands þjóðfélagi.
W. J. Lindal dómari
Eftir því sem nýlendumar, sem
síðar urðu Canada, þroskuðust,
og eftir því sem þeim jókst sjálf-
stjórnar geta, voru þær kallaðar
fylki.
Á einni tíð voru fimm fylki:
Efri Canada, Lægri Canada,
Nova Scotia, New Brunswick, og
Prince Edward Island. Þessi tvö
Canada voru sameinuð árið 1841.
Með stjórnarskránni frá 1867
(The British North America Act)
voru þrjú fylki, Canada, Nova
Scotia og New Brunswick, sam-
einuð í eina Dominion, undir
nafninu Canada.
Hið fyrra fylki Canada var
skift í tvent, Ontario og Quebec,
og síðar var hinum fimm af hin-
um núverandi níu fylkjum bætt
við. Þessi stjórnarskrá, samt sem
áður, gaf ekki Canada alt vald
fullvalda ríkis. Sumt af því valdi
sem á vantaði, sérstaklega í utan-
ríkismálum, hefir aukist stig af
Stigi.
Árið 1919, eftir fyrsta heims-
ófriðinn, kom Canada fram á
svið sögunnar sem þjóð, þegar
hún skrifaði undir friðarsamn-
ingana. En það var ekki fyr en
nokkrum árum seinna sem staða
hennar, sem sjálfstjórnar þjóðar
var opinberlega samþykt og við-
urkend á alríkis fundunum sem
haldnir voru árin 1926 og 1930
og var gefið lagalegt gildi í
Westminster árið 1931. Ef nokk-
ur efi eftir það hefði átt sér stað
um fullveldi Canadá, var sá efi
með öllu þurkaður út í byrjun
síðara heimsófriðarins. 3. sept.
1939 lýsti England því yfir að
það væri í stríði við Þýzkaland.
Viku síðar, eftir heimildum frá
canadiska þinginu, sem var kvatt
saman í því tilefni, var yfirlýs-
ing send til London, undirskrif-
uð af George konungi VI — kon-
ungi Canada — þar sem Canada
lýsir því yfir að það sé í stríði
við Þýzkaland.
Þróun borgaralegra réttinda
Alt þetta tímabli var borgara-
legum réttindum að miða áfram.
Þess verður að minnast, að á
Englandi var samkvæmt al-
mennum lögum óþekt að veita
borgararéttindi. Hver maður þar
var fæddur brezkur þegn, og var
bundinn lýðskyldu við brezku
krúnuna, og gat ekki losast und-
an lýðskyldu sinni við brezku
krúnuna. Þannig voru allir
Bretar, sem settust að í hinum
ýmsu nýlendum, stöðugt brezkir
þegnar, jafnvel þó þjóðerni
þeirra hefði ekki fylgt þeim,
hefðu þeir varla getað öðlast
borgaraleg réttindi í landi sem
var bara nýlenda.
Á fyrri hluta síðustu aldar,
var það viðurkent á Englandi og
i Evrópu yfirleitt, að borgaraleg
réttindi yrðu að vera aukin. —
Fyrsta sporið í þá átt var að gefa
útlendingum takmörkuð rétt-
indi, það er kjörborgari, sem
dvelur í landinu; á Englandi
hafði hann nokkur réttindi, þó
hann væri fæddur utanlands, en
gat ekki orðið brezkur þegn. Þá
hefst undirstaða þegnskyldu lag-
anna, sem er innleidd gegnum
borgaralögin.
Þegar brezku nýlendurnar og
fylkin fengu sjálfstjómarvald
fóru þau að semja lög um borg-
araleg réttindi. Þetta varð vald-
andi ósamræmis, því lögin urðu
mismunandi, á mismunandi stöð-
um. Til þess að koma í veg fyrir
það, og tryggja réttindi inn-
fæddra brezkra þegna, voru sam-
in lög á Englandi árið 1847, sem
ákváðu að öll lög áhrærandi
borgaraleg réttindi skyldu
gilda einungis þar, sem þau
hefðu verið löggilt.
Þessi sömu megin ákvæði
voru endurtekin í lögum sem
gefin voru út 1870 — þremur ár-
um eftir stofnun fylkjasam-
bandsins (confederation).
Eftir það voru borgararéttind-
in undir canadiskum lögum —
(fyrstu lögin voru samin 1881)
voru einungis fyrir Canada og
þá sem höfðu fengið canadiskt
borgarabréf, fundu að borgara-
bréf þeirra voru einskis virði ef
þeir fáeru út úr landinu. Þetta
reyndist ónægjandi og var end-
urbætt 1914 þegar ný borgara-
lög voru samin, og samþykt bæði
á Bretlandi og í Canada, sem
gerðu hvern sem veitt var borg-
arabréf að brezkum þegn, með
brezkum þegnréttindum hvert
sem hann fer. Ráðstöfun var
gerð í canadadisku lögunum til
þess, að þeir sem höfðu gömlu
borgarabréfin, kæmu og undir
þessi nýju lög.
Með auknu sjálfsforráði í
Canada og öðrum sjálfstjórnar
löndum, þurfti að hafa stjórn á
og eftirlit með innflutningi. Þá
voru samin innflytjendalög, sem
ákveða hver geti lögum sam-
kvæmt fengið landvist, og hverj-
um sé synjað um landvist. —
Fyrstu canadisku innflutninga-
lögin voru samin 1869. Lögin
frá 1906 ákveða að stjórnarráðið
geti bannað landvist í Canada,
vissum flokkum innflytjenda. —
Þannig geta brezkir þegnar verið
og hefir átt sér stað að hafa ver-
ið útilokaðir. Þar eð slíkri með-
ferð var ekki beitt við alla brezka
þegna, varð að koma sér saman
um nýja skýringu, svo orðunum
canadiskur borgari, var bætt við
í innflytjenda lögin frá 1910.
Canadiskur borgari meinar,
samkvæmt lögunum:
1. Hver manneskja sem er
fædd í Canada, sem ekki hefir
afsdlað sér borgarrétti sínum og
gerst þegn annars ríkis.
2. Brezkur þegn sem hefir
lögheimili í Canada.
3. Þeir sem hafa gerst borg-
arar undir canadiskum lögum og
sem hafa ekki síðan gerst þegnar
arnnara ríkja, né mist lögheim-
ilisrétt sinn í Canada.
Sökum innflutninganna var
þar álitið nauðsynlegt að taka
skýrt fram í innflutninga lögun-
um frá 1910, bæði hvernig fá má
lögheimilisrétt og hann tapast.
Svo orðinu canadiskt lögheim-
ili var bætt við í innflutninga
lögin. Lögin ákveða að sá geti
fengið lögheimilisrétt í Canada,
sem hafi átt heima að minsta
kosti fimrn ár í landinu.
Fyrri heimsófriðurinn ýtti
undir með pólitíska framför um
borgaraleg réttindi. Árið 1919,
krifaði Canada sem fullvalda
undir Versailles friðarsamning-
ana. — Alþjóðasambandið var
stofnað og Canada gerðist með-
limur þess og aðstoðar stofnun-
um þess, svo sem Alþjóða rétt-