Heimskringla - 14.07.1948, Blaðsíða 2

2. SIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 14. JÚLÍ 1948
Út júní-hefti Popular Mechanics
Sjónaukinn á Palomar-fjalli
Lausleg þýðing eftir
Árna S. Mýrdal
Tvö hundruð þumlunga
stjörnusjónaukinn á Palomar-
fjalli er nú fullgjör, svo maður-
inn getur nú skyggnzt þúsunc
miljón ljósára vegalengd út
geiminn — tvisvar sinnum lengra
en nokkur stjörnufræðingur hef-
ir áður séð.
Eitthvert kvöldið snemma
júní, mun vísindamaður klífa
upp í smáhylki nokkurt fyrir
ofan þetta jötunauga, til þess að
undirbúa sjónaukann til notk-
unar. Hann staldrar við og lítur
snöggvast niður í hinn opna efri
hluta fótpallsins, þar sem ljós-
geislinn frá stóra holspeglinum
mjókkar í brennipunkt. Það er
endurskin frá ofurlitlum hluta
himinsins fyrir ofan hann, mjög
bjart, sökum hins afarstóra hol
spegils, sem endurkastinu veld
ur.
Það liggur fyrst fyrir höndum
að sjá um, að efsti hluti fótpalls-
ins, þar sem myndin verður tekin
á ljósmyndaplötuna, sé nákvæm-
lega í brennidepli. Því næst
hreyfir hann smásjá, sem fest er
við fótpallinn, þar til hún stefn-
ir beint á hagkvæmilega bjarta
stjörnu, er hann notar sér til
leiðbeiningar meðan á myndtök-
unni stendur. í nokkur augna-
blik gætir hann að því, hvort hin
lýstu krosshár smásjáarinnar
stefni beint á stjörnuna, svo hann
geti ákveðið með vissu, hvort
hreyfing sjónaukans er nákvæm-
lega rétt, og sé hún það ekki,
þrýstir hann fingri á þar tilgerð
tæki og lagfærir afvikið, hversu
mikið eða lítið sem það kann að
vera.
Að lyktum kemur hann fyrir
ljósmyndaplötu-geyminum og
dregur rennilokið frá. Næstu
klukkustundina, ef myndtakan á
að standa yfir það lengi, situr
hann við smásjána og starblínir
á stjörnuna, sem segir honum til,
hvort alt er eins og það á að vera ;
hann sér stjörnuna blika og
dansa til og frá. Geislun, samfara
öðru gufuhvolfslegu ásigkomu-
lagi, orsakar þessar hreyfingar
stjörnuljósins, og stjarnfræðing-
urinn leitast við, meðan á mynd-
tökunni stendur, að draga úr
þessari hreyfingu eins mikið og
auðið verður, með því að snúa
handhúnum, er hreyft geta smá-
sjána og ljósmyndaplötuna svo
ekki muni meir en einum þús-
undasta úr þumlungi.
Meðan á þessu stendur, tekur
eflaust annar stjörnufræðingur á
Mt. Wilson, 90 mílur i norðvest-
ur, samstæða ljósmynd af sama
hluta himinsins.
Það verður afarmerkilegt, að
bera saman þessar tvær myndir;
önnur tekin með hundrað þuml-
unga sjónauka, sem, þar til nú,
var sá stærsti í heimi, en hin með
tvö hundruð þumlunga firðsjá af
sömu gerð. Þótt að mynd, sem er
aðeins eina klukkustund í tök-
unni, sýni ekki firðartakmörk
sjónaukans, ættu að sjást á Pal-
omar-myndinni stjörnur, sem eru
aðeins hálft eða einn fjórða eins
bjartar og daufustu stjörnurnar
á Mt. Wilson ljósmyndinni.
Þegar ljósi er breytt í f jarlægð
nær Mt. Wilson-sjónaukinn
fimm hundruð miljón ljósár út í
geiminn. Palomar-sjónaukinn
ætti að draga tvisvar sinnum
lengra, og rúmtak geimsins, sem
opnast nú til rannsóknar, verður
átta sinnum víðtækara en áður.
Með víðsýni þessu og dráttar-
magni, ætti stjörnufræðingum að
verða mögulegt, að framleiða
ljósmyndir, er sannað geta eða
ósannað ýmsar fræðikenningar
um geiminn og hluti þá, sem í
honum eru. Er færsla að rauða
litnum í litrófi fjarlægra stjörnu
þoka og vetrarbrauta sönnunar-
merki þess, að alheimurinn sé að
víkka? Sé sú ályktun rétt, skip-
ast þá stjörnuþokurnar eins þétt
og jafnt í útjöðrum geimsins og
þær virðast að skipast nær oss?
Með aðstoð nýja sjónaukans, ætti
stjörnufræðingum að takast að
Símar
Þegar þá
einhverjum...
Talsíma þjónar eru nú aðeins æfðir með tak-
mörkuðum tölu fýölda. Svo þegar þú símar,
nefndu NÚMER þess, er skrifaður er fyrir
símanum, EN EKKI NAFN. Með því ertu að
greiða fyrir símaþjónunum og flýta fyrir síma-
afgreiðslu í þínu bygðarlagi.
mnnnoBn TELEPHonE
SHSTim
1—48
kanna það víðáttumikinn hluta
geimsins, að geta talist að vera
nokkurn veginn meðalsýnishorn
alheimsins.
stjörnurnar? Mestmegnis af
vatnsefni, að því, er vér bezt vit-
um, en það er ekki vitað, hvort
vetni og öðrum frumefnum er
jafnskiftilega úthlutað meðal
hinna ýmsu stjarna, jafnvel þó
Af hvaða efnum samanstanda
hið eðlisfræðilega ásigkomulag
þeirra sé mjög frábrigðilegt. Þar
sem að nú verður æfinlega hæg-
urinn hjá að breikka litróf fjar-
lægra stjarna, svo að ljósbands-
línurnar verði gleggri og þeim
mum betur fallnar tii rannsókn-
ar, kann Palomar-firðsjáin því að
auka þekking vora að miklum
mun. Þessi aukna þekking á hinn
bóginn kann og að geta skorið úr
tveimur grundvallarskoðunar-
málum — uppsprettu stjarnlegr-
ar orku og uppruna frumefna-
anna.
Og hvað er um Marz? Þótt Pal-
omar-firðsjáin sé aðallega ætluð
til fjarlægðarrannsókna, verð
ur hún óefað notuð öðru hverju
til þess að ljósmynda eitt og ann
að í voru eigin sólkerfi. Flestar
ljósmyndir af Marz, sem til þessa
hafa teknar verið, eru þeirrar
tegundar, sem lengi er verið að
taka, og eru því óhjákvæmilega
daufar. Engin þeirra hefir leitt
í Ijós nokkurt skurðakerfi, er
líkist, að lögun eða skýrleika, því
vélfræðilega völundarsmíði, sem
ýmsir hafa skýrt frá, og þeim
hefir virst að þeir sæi.
Með þessum risaholspegli
verður tæknilega mögulegt að
taka kvikmyndir af Marz með
venjulegum hraða, og eiga í vænd
um, að ein mynd af þúsund, eða
þar um bil, hafi tekist á því
augnabliki sem gufuhvolfið var
alveg laust við blik og tindrun.
Ein skýr mynd ætti að geta leyst
úr spurningunni: hvort þessir
svonefndu skurðir séu í raun og
veru annað en hugarburður einn.
Komi þeir nokkurn tíma fram á
sjónarsviðið á ljósmynd af Marz
verður það öflugur vitnisburður
þess, að skynsamar verur lifi á
jarðstjörnunni eða hafi lifað þar
áður á tímum.
Einhverja nóttina, þegar fullt
og bjart tungl spillir góðu ásig-
komulagi til að taka ljósmynd af
fjarlægum stjörnum, má vænta
þess, að fyllstu stærðar ljósmynd
verði tekin af fylgihnetti jarð-
arinnar. Þótt holspegill nýja
sjónaukans sé stór, er sjónar-
svið hans svo takmarkað, að nauð
synlegt verður að taka fimm eða
fleiri myndir og skeyta þær sam-
an, svo að alt tunglið sjáist á
myndinni.
Stærð hinnar samskeyttu
myndar verður fjögur fet og sjö
þumlungar í þvermál, er jafnast
að stærð við tunglið, séð í fimm
hundruð mílna fjarlægð. Með
gætilegri stækkun, verður auð-
gert að sýna tunglið eins og það
væri að sjá í minna en hundrað
rnílna fjarlægð frá jörðu.
Nýi Palomar-sjónaukinn ert
Á þessum stað verður myndin
fimm sinnum stærri en á frum-
brennideplinum, en ljósmagnið
er þar miklu minna. Cassagrain
brennidepillinn verður einvörð-
ungu notaður við litsjáarrann-
sóknir — við að rannsaka frum-
efnin, sem stjörnurnar saman-
standa af.
í þriðja sjónaukakerfinu eru
spsglar, sem kasta ljósi frá stóra
speglinum inn í herbergi, þar
sem hitastigið er ávalt hið sama;
þar verða ljóssjáarrannsóknir
gerðar. Kerfi þetta nefnist Coude
brennidepillinn; það framleiðir
stórar en dauiar ljósmyndir.
Alls verða átta speglar, sem
komið verður fyrir í pípu og
stalloki sjónaukans. Hver og
einn hinna sjö hjálparspegla er
stór; tveir þeirra, sem notaðir
eru í Coude-kerfinu, eru til dæm-
is 48 og 36 þumlungar þvermáls.
Lítil jafnvætti eru fest á bakvið
hjálparspeglana, til þess að aftra
því, að brennidepillinn skekkist,
þegar speglarnir eru hreyfðir.
Sjálfur tvö hundruð þumlunga
spegillinn er jafnvættaður á
sama hátt. Án þessa fyrirkomu-
lags, myndi sautján feta glerhol-
spegillinn síga og svigna, þegar
hann væri hreyfður í eina eður
aðra áttina. Væri stóra speglin-
um haldið uppi á glerkringlu-
röndinni einni, myndi til dæmis
miðja hans síga einn fimta úr
þúsundasta hluta þumlungs, sem
er afarmikið í ljósfræðilegum
skilningi, og-er um þúsund sinn-
um meira en skekkan má fram-
ast vera.
Hver hjálparspegill hefir og
aukajafnvætti, er vegur upp á
móti þunga hans og hamlar því,
að línusetning sjónaukans rask-
ist eða jafnvægi hans fari úr lagi,
þegar hjálparspeglinum er sveifl-
að á sinn stað eða þangað, sem
hann er ekki fyrir, með trönu og
hreyfli, sem til þess eru ætluð.
Frá vélfræðilegu sjónarmiði,
er sjónauki þessi hér um bil eins
fullkomið verkfæri og vísindi og
vélfræðilegkunnátta geta fram-
leitt. Þrátt fyrir hinn afskaplega
þunga, er hann þannig úr garði
gerður, að þegar hann er látinn
fylgja gangi einhverrar stjörnu,
er hreyfingin svo liðug og laus
við titring, að ekki verður nokk-
urrar sveigju vart, er valdið geti
ljósfræðilegs afviks eða galla.
Sjónaukagrindin, spegillinn og
frumbrennidepilsbúrið vega
hundrað og fjörutíu smálestir.
Bákni þessu má og snúa eftir
vild frá pólstjörnu stefnu nær-
hæfis til suður-sjóndeildar-
hringsins án nokkurrar skekk-
ingar af völdum þyngdaraflsins.
Þeir hlutar sjónaukans, sem
hreyfast, vega um fimm hundr-
uð smálestir (tons). Það má segja
að þungi þessi fljóti á afarþunn-
um olíuhimnum, er gera hreyf-
inguna jafnari og liðugri en
beztu stálkúlu — eða völtrutæki.
Skrúfugangshjólin sem eru f jórt-
án fet í þvermál, voru fullgerð
í sérstakri vinnustofu, er stendur,
í háskólagarði California Insti-!
einkar fjölhæft verkfæri. Hann| tute 0f Technology, og er þannig
úr garði gerð, að hitastigi henn-
er í raun og veru þrír sjónaukar
í einum, eða verður þegar búið
ar má stjórna eftir vild. Bilinu
er að koma fyrir öllum hjálpar- frá einni tönn til annarar j hjöl.
speglunum.
Frumbrennidepill sjónaukans
er punktur, langt fyrir ofan hol-
spegilinn, þar sem endurkast
stjörnuljósins kemur nákvæm-
lega í brennipunkt. Frá þeim
stað kemur mjög sterk birta, sem
notuð verður þegar taka á ljós-
um þessum skeikar heldur minna
að réttu máli en einum tíu-þús- j
undasta úr þumlungi. Jafnvel
tækin, sem ásendar sjónaukansj
leika í, eru búnir til úr sérstak- j
lega hertu tólstáli, því til trygg-j
ingar, að allar hreyfingar firð-'
sjáarinnar haldist jafnar og lið
voru ekki nógu góðar. Svo að
núningsmótstöðunnar gæti sem
minnst, voru allir þeir hlutar
sjónaukans, er snúast saman, fág-
aðir með sömu nákvæmni og með
sömu tækjum er beitt var við
fægingu sjálfra speglanna.
Öll þessi viðleitni, að smíða
gallalausann sjónauka, kæmi
fyrir ekki, ef mismunandi hita-
stig í hvolfþaki stjörnuturnsins
hefði sjónfræðileg áhrif á kíkir-
inn. Hjá þessu er sneitt með
vandvirknislegri varúð. Fyrst er
mynd í skyndi. Ljósmyndir af| ugar. Venjulegar smiðisaðferðir j
stjörnum, sem teknar eru á frum-
brennideplinum, eru sérstaklega
vel fallnar til að vera stækkaðar
mörgum sinnum eða vera rann-
sakaðar í smásjá.
Þar næst er Cassegrain-brenni-
depillinn beint fyrir neðan miðju
sjálfs stóra holspegilsins. Tvö
hundruð þumlunga spegillinn
kastar Ijósi upp á við á breið-
bogamyndaðann holspegil, er
sveiflast á réttan stað og beinir
ljósinu aftur niður á við í gegn-
um pípu í miðju stóra spegilsins.
ÍSLENDINGADAGURINN
AÐ GIMLI 2. ÁGÚST
íslendingadags hátíðin fer í
hönd, þessi árlega og vinsæla
þjóðhátíð okkar fslendinga vest-
an hafs. Það verður vandað til
þessarar hátíðar, sem undanfarin
ár og á hverju ári reynt að gjöra
eitthvað betur og bæta það sem
ábótavant er. Þar munu margir
koma til að gleðja sig og gleðjast
með öðrum. Þar verður gaman að
vera.
Að þessu sinni mun eg ekki
greina frá öllu sem fer fram til
skemtunar að deginum, því eg
hefi svo margt að minnast á, svo
framhald verður að vera í næsta
blaði.
Það, sem eg vil sérstaklega
vekja athygli á, er ferðin fram
og til baka frá Winnipeg og
Gimli. Far með járnbrautarlest
er $1.75 fram og tilbaka. Galllinn
við járnbrautarfar er, að enginn
getur verið lengur en til klukkan
rúmlega sjö að kvöldinu og miss-
ir því bæði af kvöldsöngnum og
dansinum. Til þess að ráða bót á
þessu og gefa fólki tækifæri að
fara þegar í listir að kveldinu,
hefir nefndin verið svo heppin
að geta útvegað busses, sem tek-
ur fólkið á vissum stöðum í bæn-
um á Sargent og Ellis, og fer með
það aftur til sama staðar að
kvöldinu. Kris Halldórson sér
um flutning fólksins þannig frá
Gimli og Winnipeg á íslendinga-
daginn.
Fargjaldið á þessum busses er
$2.10 fyrir manninn, sem er að-
eins 20 centum meira en með lest,
þegar reiknað er farið niður á
járnbrautarstöðina. Hygg eg
þeir, sem langa til að dvelja fram
eftir kveldinu og njóta skemtun-
arinnar til enda, láti sig ekki
muna um það.
En, takið eftir. Þeir sem fara
með bussi, verða að kaupa að-
göngumiða í skemtigarðinn á
Gimli um leið og þeir kaupa far-
miðana, er það gjört til þess að
nefndin geti vitað með vissu hve
margir fara með bussi, svo hún
geti haft nægilega mörg eftir
þörfum. Er það líka betra fyrir
fólkið sjálft, því þá er enginn
hætta að aðrir komi og taki sæti
þess. Það verður engum leyft í
buss, fram yfir það sem sætin
leyfa.
Önnur breyting, sem nefndin
hefir gjört er í sambandi við
innganginn í skemtigarðinn.
Áður hefir aðgangur verið seldur
á 35 cent í garðinn fyrir full-
orðna en 10 cent fyrir börn innan
tólf ára. Nú verður aðgangur í
garðinn seldur á .50 cent fyrir
fullorðna, en börn innan tólf ára
aldurs fá frían aðgang. Veit eg
þessu muni vel tekið, því þar sem
mörg börn eru í familíu léttir það
talsvert á þeim fátækari að börn-
in fá frían aðgang og frían borða
í skemtigarðinn á Gimli.
Athugið þetta vel og takið eft-
ir lókal í blöðunum um bussin,
hvar þau stoppa á Sargent og
Ellice Ave. Aðgöngumiðar á
bussin og skemtigarðinn eru til
sölu nú þegar í Björnsson’s
Book Store, 702 Sargent Ave. og
The Electrician að 685 Sargent
Ave.
Hljómsveit góð spilar að þessu
sinni á íslendingadaginn. Auk
þess verður góður söngur, góðir
ræðumenn og margt fleira, sem
getið verður nánar um í næsta
blaði. D. B.
það, að hlerum hvolfþaksins er
lokað um dagsbirtutímann. —
Hvolfþakið er tvöfalt, með
fjögra feta bili í milli, og ein-
angrað með alúmínum-þynnum.
Heita. loftið milli innra og ytra
þaksins, hefir útrás um op í
hvirfli hvolþaksins. Þegar dimma
tekur af nóttu, fyllir loftræsing-
artæki millibil þetta með svölu
næturlofti.
Laust eftir sólsetur eru hlerar
hvolþaksins dregnir frá, svo að sá
litli munur, sem er á hitastiginu
úti og hitastiginu fyrir innan,
geti komist í jafnvægi á næstu
klukkustundinni. Ljósum hvolf-
þaksins er komið fyrir í einangr-
uðum kompum, til þess að koma
í veg fyrir hitaútgeislun frá
lömpunum, jafnvel þótt ljósin,
séu aldrei notuð þegar sjónauk-
inn er í brúki.
Samvinna verður með Mt.
Wilson og Mt. Palomar athugun-
arstöðvunum í stjarnfræðilegum
og stjarneðlifræðilegum rann-
sóknum, og verða í reynd og veru
undir forráðum eins stjórnarráðs
á kostnað Carnegie Institute of
Washington og California Insti-
tute of Technology. Venjulegast
hirðir hvor um sig um sín eigin
rannsóknarefni, en þegar svo ber!
undir, að mismunandi tegundir
athugana þurfa að gerast samtím-
is áhrærandi sömu stjörnu, verð-
ur báðum sjónaukunum miðað á
sama stað himinsins. Stjórnar-
ráð athugunarstöðvanna vonar,
að stillanlegur ljósgeisla talsími
tengi að lokum báða stjörnuturn-
ana, svo að þeir, sem við rann-
sóknirnar fást, hvor við sinn sjón
auka, geti rætt um leiðangra sína
út í geiminn.
Wedding Invitallons
and announcements
Hjúskapar-boðsbréf
og tilkynningar,
eins vönduð og vel úr garði
gerð eins og nokkurstaðar ei
hægt að fá, getur fólk fengið
prentuð hjá Viking Press Ltd
Það borgar sig að líta þar inn og,
sjá hvað er á boðstólum.
4r * *
Heimskringla er til sölu hjá
hr. bóksala Árna Bjarnarsyni,
Akureyri, ísland.
MINNISYARÐI J. M. B.
AFHJÚPAÐUR
Elfros, Sask., 11. júlí ’43
Hr. Stefán Einarsson,
ritstj. Heimkr.
Kæri Stefán:
Vildir þá gera svo vel og birta
í næsta blaði Heimskr., þá frétt
að afhjúpun minnismerkis Jó-
hanns Magnúsar Bjarnasonar, fer
fram að Elfros, sunnud. 25. júlí
kl. 3 e. h. (fljóti tími).
Dr. Rúnólfur Marteinsson stýr-
ir athöfninni. Mrs. Rósa (Her-
mannson) Vernon mun syngja.
Líkur eru til að Dr. Beck flytji
ávarp, en af því ekki var hægt að
ákveða fyr daginn, sem athöfnin
gæti farið fram, eru svör frá sum-
um, sem óskað var eftir að tækju
þátt enn ókomin.
Þá vil eg einnig geta þess,
sem gleði tíðindi má telja fyrir
Vatnabygðarbúa, að Mrs. Rósa
Vernon, ásamt tveimur dætrum
sínum, heldur söngasmkomu að
Elfros, mánudagskv. 26. júlí, kl.
8.30 (f.t.).
Enginn rólfær íslendingur í
Vatnabygð ætti að sleppa þessu
tækifæri að hlusta á okkar vel-
þektu söngkonu, þá er það engu
síður mikils virði, að sjá þessar
yndislegu litlu stúlkur koma
fram og syngja íslenzk ljóð. Það
ylar mér enn í hjarta að sjá þær
og heyra á samkomu Þjóðrækn-
isfélagsins s. 1. vetur í Winnipeg-
Allur ágóði af samkmounni
gengur í minnismerkissjóð J. M-
B.
Bestu kveðju, þinn einl.,
Rósm. Árnason
Sigurður S. Anderson, 800
Lipton St., hefir tekið að sér inn-
köllun fyrir Hkr. í Winnipeg.
Áskrifendur eru beðnir að minn-
i
ast þessa og frá þeirra hálfu gera
honum starfið sem greiðast. —*
Símanúmer hans er 28 168.
VIÐ KVIÐSLITI
Til linunar, bóta og styrktar,
reynið nýju umbúðirnar, teyju-
Iausar. Stál og sprotalausar. —
Skrifið: Smith Manfg. Company,
Dept. 160, Preston, Ont.
RORGTÐ HETMSKRINGLII—
því gleymd er goldin sknld