Heimskringla - 21.07.1948, Qupperneq 3

WINNIPEG, 21. JÚLf 1948
HEIMSKRINGLA
3. SÍÐA
SKÍTUGUR LEIR
__ » I
Hugleiðing um síðustu bók Laxness
Eitir Kristján Albertson
1.
Eftir sinn glæsilega sagnabálk
um Jón Hreggviðsson og samtíð
hans hefur Halldór K. Laxness
tekið sér hvíld frá alvarlegum
ritstörfum og skrifað Atómstöð-
ina, sögu, sem erfitt er að skír-
greina með einu orði. Þó að kafl-
ar séu í sögunni samboðnir skáldi
og sumstaðar alvarleg ádeila, þá
er hún þó að meginefni meir í ætt
við lipurlega saminn flimtleik
eða revy, með gróflega uppriss-
uðum mannlýsingum og skrípa-
legum hnútum og skopi um sam-
tímaviðburði. En þegar skáldið
flýgur lægst verður sagan að
pólitísku níðriti, sem hvorki að
sannsögli né viti tekur því fram,
sem óvandaðast er af þessu tagi
í sumum íslenzkum blöðum.
Eg hef verið að furða mig á,
því, að enn skuli ekki hafa sézt
einart og skynsamlegt orð um
þessa bók í nokkru blaði. Við
hvað eru menn hræddir?
Hin mikla leikni Laxness í að
orða hugsun sína, komast nýstár-
lega og smellið að orði, er söm í
þessari sögu og öðrum rituni
hans — á þetta stara menn, i
aðdáun og feimni, úr hæfilegri
f jarlægð, og hneigja sig, og segja
meistaraverk, og vita eiginlega
ekki hverju við eigi að bæta, hér
er svo mikill maður á ferðinni,
sjálfur Laxness, vissara að fara
varlega........
Hefðir íslenzkrar ritmenningax
eins og annara stórra bókmennta,
voru alla tíð fyrst og fremst
krafa um heilindi, manngildi og
vitsmunagöfgi, sem megineink-
enni hins einstaka verks. Andi^
hvers listaverks skiptir meira
máli en allt annað, og engin rit-
leikni né formgáfa getur bjargað
verki, sem sprottið er upp úr
gruggi óhreinna hvata.
Eg sé ekki að Laxness sjálfum,
né íslenzkri siðmenningu ,sé með
því neinn greiði gerður, að hlífst
sé við að tala í fullri hreinskilni
um þá háðung, að höfuðskáld,
sem nú stendur með pálmann í
höndunum, sem einn af mestu
höfundum íslenzkunnar, skuli
sjóða saman sögu, sem að mjög
miklu leyti er ekki annað en ó-
svífinn og smekklaus lygaþvætt-
ingur.
2.
Það er upphaf þessa máls, að
haustið 1946 hefjast, sem oftar,
magnaðar pólitískar æsingar á ís-
landi, út af flugvallarsamningn-
um við Bandaríkin.
Nú vita allir að íslenzk blöð
taka stórt upp í sig, þegar svo
ber undir. Það var meðal annars
látið flakka á prent að stjórn og
þing væru að selja landið fyrir
dollara. Hvaða dollara — hver
fékk þessa dollara? Mér vitan-
lega hefur enginn dirfst að halda
því fram, að nokkur þingmaður
hafi þegið mútur né fríðindi fyr-
ir að greiða samningnum atkvæði
■— og mundi þó ekki hafa verið
látið liggja í láginni, ef grun-
semdum af því tagi hefði verið
til að dreifa. Og ekki fékk ríkið
heldur neina dollara — enda al-
vitað að síðan flugvallasamning-
urinn var gerður höfum við orð-
ið fátækari af þeim gjaldeyri
með degi hverjum, og nú skilst
manni að ísland eigi ekki einn
einasta dollar framar.
Enginn maður með heilbrigðu
viti getur efast um, að þeim, sem
samninginn gerðu og samþykktu,
getur ekki hafa gengið annað til
en að gera það, sem þeir töldu
sjálfsagt, sanngjarnt og vitur-
legt, eins og nú stendur á í heim-
inum.
Þá voru og um sömu mundir
Önnur brigsl á ferðinni — þau ó-
smekklegustu, sem eg minnist að
hafa séð í íslenzkum blöðum. —
Stjórnin átti að hafa gripið ti!
lymskufullra ráða, til þess að
svæfa þjóðina, meðan verið væri
að fremja landráðin: Að senda
eftir beinum Jónasar Hallgríms-
sonar til Kaupmannahafnar og
láta flytja þau heim, í þeirri von
að þjóðin yrði þeim svo fegin,
að hún steingleymdi því að verið
væri að selja landið undan fótum
hennar.
Einn dag í ágúst 1946 var eg
að ganga með Ólafi Thors, þá
forsætisráðherra, út úr herbergi
hans í Stjórnarráðinu, en þegar
við opnum dyrnar stendur þar
Sigurjón Pétursson, og hafði
verið að því kominn að berja að
dyrum. Ólafur Thors bauð hon-
um inn fyrir, en Sigurjón kvaðst
aðeins þurfa að tala við hann tvö
orð, samtalið fór því næst fram í
gáttinni og stóð í svo sem eina
mínútu.
Sigurjón vísaði til bréfs, sem
hann hefði skrifað forsætisráð-
herra, og skírði frá því, að Matt-
hías Þórðarson, þjóðminjavörður
færi til Hafnar daginn eftir, að
sinni tilhlutun, til þess að reyna
að finna bein Jónasar Hallgríms-
sonar, í kirkjugarðinum þar sem
hann hefði verið grafinn. Hefð:
hann beðið stjórnina að láta síma
sendiráðinu í Kaupmannahöfn og
mæla svo fyrir, að það skyldi
veita þjóðminjaverði nauðsyn-
lega að stoð til þess að fá leyfi
yfirvaldanna til að leita að bein-
um skáldsins í gröf hans. — Ólaf-
ur -Thors kvaðst hafa ákveðið að
verða við þessari ósk, og mundi
ríkissjóður að sjálfsögðu bera
kostnaðinn af för þjóðminjavarð-
ar. Samtalið bar greinilega með
sér, að þetta voru hin einu af-
skipti hans af málinu áður en
Matthías Þórðarson færi utan.
Frásögn mín um þetta viðtal
er auðvitað í mesta máta ónauð-
synlegt innskot. Engum manni
með fullu viti hefur nokkru sinni
dottið í hug að leggja trúnað á
þennan tilbúning um stjórnar-
pöntun á beinum listaskáldsins,
svo að almenningur hefði um
annað að hugsa meðan landið
væri selt — enda ekki til 'þess
ætlast af upphafsmönnum sög-
unnar. — Einhvern veginn verð-
ur að skaprauna andstæðingnum,
og halda fylgismönnum við efn-
ið.
Þjóðirnar hafa helgi á jarð-
neskum leifum sinna mestu
manna. Frakkar sóttu bein Nap-
oleons til St. Helena og fluttu
þau til Parísar, Norðmenn sendu
eftir beinum Richard Nordraaks
eftir að þau höfðu legið meir en
hálfa öld í moldu í Berlin. Rúss-
ar hafa lík Lenins til sýnis í graf-
hýsi á Rauða torginu í Moskva.
En var þá vissa fyrir því, að
það væru bein Jónasar Hall-
grímssonar, sem þjóðminjavörð-
ur flutti heim? Ef svo hefur þótt
að á því gaeti leikið vafi, þá var
þó skylt að ræða það mál með
stillingu og rökum og lubbaskap-
arlaust — fyrst og fremst vegna
minningar skáldsins, en líka
vegna þess manns, sem taldi sig
hafa fundið jarðneskar leifar
Jónasar og flutt þær heim. Matt-
hías Þórðarson hafði aldrei ver-
ið riðinn við lýgi né falsanir né
pólitísk hneykslismál. Hann er
einhver vandaðasti maður til orðs
og áeðis, sem nú er uppi á íslandi.
Hann hefur auk þess flestum nú-
lifandi mönnum fremur sýnt
minningu Jónasar Hallgrímsson-
ar ræktarsemi og ást, varið ti’
þess mörgum árum að rannsaka
æfi hans, rita sögu hans og gera
úr garði sem vandaðasta útgáfu
af öllum verkum skáldsins. Eng-
inn var honum ólíklegri til þess
þess að hafa minningu skáldsins
að hégóma, né telja sig hafa fund-
ið jarðneskar leifar hans, án þess
að vera algerlega sannfærður um
að svo væri.
Þessi maður, og með honum
ótal aðrir af beztu mönnum fs-
lands, voru sannfærðir um að
bein Jónasar Hallgrímssonar
væru í kistu þeirri, sem grafin
var í heiðursreitinn á Þingvöll-
um. Það var því í meira lagi vafa-
söm nærgætni við íslenzku þjóð-
ina að gera sem mest úr þeim
mistökum, sem urðu í sambandi
við þetta mál, og að elta þessa
kistu fram á grafarbarminn með
fíflalátum og hropi og hákveðl-
ingum.
Einn maður taldi þó að ekki
hefði verið nóg að gert — og sá
maður settist við að sjóða saman
Atómstöðina.
3.
Hvernig stendur á því að Hall-
dór Laxness hefur leiðst út í að
skrifa þessa bók?
Hann hefur alla tíð verið ein-
hver stríðnasti maður á íslandi.
Sá, sem ekki skilur að stríðnin
er ein af hans sterkustu ástríðum,
getur aldrei skilið verk hans
nema að litlu leyti.
Stríðni getur verið tiltölulega
meinlaus, á stundum jafnvel
skemmtileg, en þó aldrei talist
til hinna stóru mannlegu eigin-
leika. Hún getur verið fyndin
eða ófyndin, Stuðst við einhvern
sannleig, eða engan. Á vissum
takmörkum verður hún að smekk-
leysi eða ruddaskap eða hreinum
kvalaþorsta (sadisma), og veldur
þar um mestu hvort hún snýst
um smámuni eða reynir að hæfa
viðkvæmar tilfinningar, svo sem
virðing manna fyrir því, sem
þeim er heilagt.
Stríðni Laxness er broslaus.
Hann stríðir byrstur á brún, —
lætzt vera réiður eða hneykslað-
ur, gerir sér jafnvel upp spá-
mannalega gremju, eins og í
hinni frægu setningu í Vefaran-
um mikla frá Kasmír, þar sem
eiginkonan er kölluð svívirðileg-
asta skækjutegund sem fram hafi
komið í sögu mannkynsins.
Laxness hefur alla æfi verið
haldinn af alkunnum kvilla, sem
tíðastur er hjá ungum höfundum,
en eldist af flestum með vaxandi
alvöru. — Þessi kvilli lýsir sér í
áberandi löngun til þess að épat-
er les bourgeois, eins og Frakkar
kalla það, þ. e. a. s. ganga fram
af borgurunum — segja ein-
hverja ósvífni, verulega krass-
andi, svo að heiðvirður lesandi,
sem á sér einkis ills von, rjúki
upp í vonsku og geti síðari ekki
um annað talað en frekjuna og
blygðunarleysið í þessum dæma-
lausa höfundi. Þetta sport er
stundum ekki illkynjaðra en svo,
að það verður að fyrirgefast ung-
um mönnum, sem eru að reyna að
vekja athygli á sér, með góðu eða
illu. Tilhneigingin er mun hvim-
leiðari þegar hún er orðin að sí-
bernsku-kvilla hjá höfundum á
fullorðinsskeiði. “Eg hef gert
mér að reglu að styðja Jesú kall-
inn á þingi”, segir ein af persón-
unum í Atómstöðinni. — Skrif
Laxness eru full af svona strák-
skap.
Beethoven (sem Laxness
finnst fyndnara að láta kalla Bit-
hófen — af hverju veit eg ekki),
“var hrifinn af nokkrum greif-
ynjum á svipaðan hátt og gaml-
ir klárar af stóðmerum”, segir
ennfremur í sögunni. Orðin eru
lögð í munn alvarlegrar óspiltr-
ar sveitastúlku sem komin er ti’.
Reykjavíkur til að læra að spila
á orgel, það er hún sem segir sög-
una — en svona skrifar hún ekki
— svona skrifar enginn nema
Laxness sjálfur. Beethoven var
heilagur maður. Við vitum ekk-
ert um sálarlíf hans, sem ekki
væri hreint, stórbrotið og göfugt,
og líf hans var eitt óslitið hetju-
afrek, framið í lotning fyrir hinu
æðsta í lífinu, fyrir baráttu, ást
og hamningjudraumi manns-
hjartans. Þeim konum, sem hann
unni eigum við að þakka hina
innilegustu og voldugustu tóna.
sem kvenleg fegurð hefur vakið
til lífs í brjósti mikils tónskálds.
Hann er elskaður af fleiri mönn-
Left to right: Glen MacKinnon,
Ben Hashimoto, Ian Blicq,
Charlie Crow, Bob Jackson and
George Chapman. Members of
the “Dope Fiends” prepare for
test flights.
Bob Jackson, left and Charlie
Crowe, right, put the finish-
ing touches to their entries.
Highlights of the Model Aero-
plane builders year, the annual
T. Eaton Co., Model Aircraft
contest is slated to be held,
weather permitting, next Satur-
day afternoon July 24th, at Red-
wood and Keewatin. First flights
in the contest will commence
promptly at 2.30 p.m.
With a prize list exceeding
$530.00. $100.00 of which will be
awarded to the Grand Champion
of the 'meet, models from rub-
bered-powered sticks, to the lat-
est in gas models will take the
air, each contestant hoping to be
named Grand Champion. In ad-
dition to the above prize, the
Grand Champion in Gas Model
Class will be the guest of Acme
Motors Limited at the Plymouth
Motor Corporation Second In-
ternational Model Plane Contest
to be held in Detroit, Michigan,
August 18th to 23rd, 1948, on an
all expense paid trip.
For the convenience of spectat-
ors and entrants alike, the T.
Eaton Co. Limited, will run spec-
ial buses to the Flying Field
from Logan and Keewatin.
um en nokkurt annað tónskáld.
Því þá ekki að svívirða hanti
— og þær konur sem hann unni?
Fyrir nokkrum árum ákváðu
fslendingar að grafa sín mestu
skáld við hjartastað landsins ,á
Þingvöllum. Þétta var falleg
hugmynd. Fyrir hana verður
Þingvöllur í framtíðinni enn
helgari staður en áður, og knýtist*
stöðugt sterkari böndum við sögu
þjóðarinnar. Nú hefur Laxness
lagt leið sína í grafreit skáldanna
á Þingvöllum. — f hvaða erind-
um?
Frá því er sagt í Eyrbyggju að
fornmenn höfðu helgi á nokkr-
um hluta Þórsness — sá staður
var helgaður goðunum. Mátti
engin óvirða hann með því að
ganga þangað örna sinna. En til
voru menn þannig skapi farnir,
að þeir þurftu endilega að ganga
örna sinna einmitt þangað, sem
bannað var, til þess að særa til-
finningar þeirra sem helgi höfðu
á staðnum.
Er hægt að komast hjá því að
hugsa til þessara manna, þegar
maður les síðustu bók Laxness?
4.
En hér kemur fleira til greina
en stríðni Laxness, iðkuð sem
sport — nefnilega hin pólitíska
heift minnihlutamanns, með
málstað, sem mjög á í vök að
verjast.
Málstaður kommúnismans hef-
ur tvinnast saman við málstað
stórveldis, sem af andstæðingum
sínum er sakað um það tvennt,
Framh. á 7. bls.
Skrifarinn: “Forstjóri, get eg
fengið frí í dag? Eg þarf nefni-
lega að vera við jarðarför úti á
íþróttavelli”.
SMÁVEGIS
Thomas heitinn Edison upp-
finningamaðurinn heimsfrægi,
var býsna oft utan við sig. Þegar
hann var að koma úr brúðkaups-
ferð sinni og stóð á járnbrautar-
stöðinni, tók einn af lestrarþjón-
unum eftir því, að hann var æði
viðutan og mælti:
“Hafið þér nú ekki gleymt eir.-
hverju, herra Edison?”
Edison þreifaði í alla vasa sína
en gat ekki orðið þess var, að
hann hefði tapað neinu. Þá varð
honum af hendingu litið upp í
einn lestargluggann og kom auga
á hina ungu konu sína, ógnarlega
einmanna og yfirgefna.
“Það er alveg satt, ekki má eg
gleyma blessaðri konunni minni”
æpti Edison og þaut inn í lest-
ina til að sækja kvenmanninn.
“Af hverju sagðirðu honum, að
það væri ekki nema fimm mín-
útna gangur á stöðina, en þetta
er stífur hálftíma gangur?”
“Æ, bæði var nú það, að hann
var svo einstaklega geðugur, og
svo virtist hann vera ósköp
þreyttur, svo eg vildi ekki hrella
hann.”
•
“Eg varð að borga 10 krónur
fyrir að láta draga úr mér tönn
um daginn.”
“Og eg varð að borga 20 fyrir
að láta setja nýja tönn í efri góm-
inn á mér”.
“Ekki er nú furða þó að tan-'-
læknarnir maki krókinn, þetta
skyldi þó ekki hafa verið sama
tönnin?”
BORGIÐ HEIMSKRINGLU—
því gleymd er goldin skuld
*-
Kaupmenn og aðrir sem
þannig lagaðar bækur
nota, geta fengið þær með
því að snúa sér til vor.
Allur frágangur á þessum
bókum er hinn vandað-
asti. Spyrjist fyrir um
verð, og á sama tíma takið
fram tegund og fjölda
bókanna sem þér þarfnist.
The Viking Press Limited
853 Sargent Ave. Winnpieg, Man.
COUNTER SALESBOOKS