Lögberg - 25.06.1936, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 25. JÚNl 1936
Þórmóður Torfason
sagnaritari
Þrjú kundruð ára afmæli
Þormóður Torfason fœddist í Engey
1636, föstudag í fardögum, sem eftir
gamla stíl var þá 27. maí. A mið-
vikudaginn 27. maí 1936, eru því
300 ár liðin frá fœðingu hans.
Ætt Þormóðar og uppeldi.
Foreldrar hans voru Torfi sýslu-
maÖur Erlendsson og Þórdís Berg-
sveinsdóttir. Erlendur afi ÞormóÖ.
ar var umboÖsmaður SkriÖuklaust-
urs. VarÖ hann ósáttur viÖ Eng-
lendinga út af því að hann hafði
gert upptæka enska skútu. Vegna
þess máls varð hann að sigla, en dó
í utanferðinni í Ham'borg! Fæddist
Torfi að Skriðuklaustri eftir andlát
hans 1598. Torfi varð mesti merk.
ismaður, þó sumir segi að hann hafi
ekki verið skrifandi og ekki kunnað
lög, svo að hann hafrþurft að hafa
mann sér til aðstoðar á þingum. En
það getur varla veriÖ rétt, eftir því
að dæma hve hann var hátt settur.
Hann var meðal annars lögréttu-
tnaður, sýslumaður í Gullbringu-
sýslu, siðan í hálfri Árnessýslu og
hálfri Vestmannaeyjasýslu og sein-
ast i allri Árnessýslu. Árið 1642
fékk bann 10 konungsjarðir í Borg.
arfirði í lén og hélt þeim í 23 ár, en
afsalaði þeim þá Sigurði syni sínum.
Árið 1646 fékk hann þrjár konungs.
jarðir í Árnessýslu í ljén. Árið 1657
fluttist hann að eignarjörð sinni,
Þorkels^erði í Selvogi og dvaldist
þar til æfiloka. Hann andaðist 1665,
67 ára að aldri og var grafinn fyrir
framan altarið i Strandarkirkju.
Þriggja nátta garrjall var Þormóð-
ur skírður, sennilega af sóknarpresti
þeirra Engeyinga, séra Stefáni Hall-
kelssyni. Hálfum mánuði síðar var
hann fluttur til Stafness, þvi að
þangað fluttist faðir hans þá um
vorið. Ólst Þormóður þar upp.
Tólf ára gamall var hann sendur
i Skálholtsskóla, og stundaði þar
nám í 7 ár. Var hann útskrifaður
þaðan 1654 af Gísla Einarssyni, síð-
ar presti að Helgafelli á Snæfells-
nesi, með ágætum vitnisburði, og
hvert álit kennarar hafa haft á gáf-
um hans má marka á því, að Brynj.
ólfur biskup Sveinsson gaf honum
sín beztu meðmæli til prófessoranna
við háskólann í Kaupmannahöfn.
Fyrsta utanför.
Þangað sigldi hann samsumars
með skipi, sem fór fyrst til Amster-
dam, og kom til Kaupmannahafnar
þremur vikum fyrir jól. Þá var
pestin þar nýafstaðin og margir pró-
fessorarnir enn yeikir og háskólinn
ekki tekinn til starfa til fullnustu.
En 6 vikum eftir að Þormóður kom
þangað “er han bleven indladt paa
Kosten i det Kongelige Communi-
tæt” — og verður það að teljast sér-
stijk tilhliðrunarsemi, annaðhvort
vegna vináttu og meðmæla, eða þá
að skort hefir á fulla tölu stúdenta.
Ekki var hann þó innritaður sem
stúdent fyr en vorið 1655. Hóf hann
þá að lesa guðfræði og þau tungu-
mál, sem til þess þurfti, en hlýddi þó
á fyrirlestra hjá ýmsum prófessor-
um öðrum, og var elskaður af öllum
fyrir ástundun og hraðar námsgáí-
ur. Eftir 2 ár tók hann guðfræði-
próf (4. mai 1657) með bezta vitnis-
burði. Og 9. maí tók hann hið svo-
nefnda Testemonium publicum. Um
sumarið fór hann heim til íslands
með Básendaskipi. Fögnuðu for-
eldrar hans honurn. vel og dvaldist
hann hjá þeim næsta vetur.
Faðir hans mun helzt 'hafa viljað
að hann settist að á íslandi, en þótt.
ist þó vita, að meiri framtíð biði
hans í Kaupmannahöfn. Sumarið
íÓ58 sigldi hann því aftur og fór þá
fyrst til Kristjánssands í Noregi. En
þá var stríð milli Dana og Svía, og
Svíar gerðu hverja árásina eftir
aðra á Danmörk. Þess vegna þorði
skipstjóri ekki að sigla lengra. Varð
Þormóður þvi að vera í Kristjáns-
sandi um veturinn. En í marzmán-
uði næsta ár, 1659, fór hann þaðan
með hollensku skipi. 1 vikunni fyr-
ir páska hertók skipið sænskt vík-
ingaskip og flutti Þormóð sem fanga
til Jótlands. Losnaði hann þó úr
prísundinni eftir nokkra daga —
vegna þess að Danir náðu þá vík-
ingaskipinu á sitt vald.
Eftir það var Þormóður nokkurn
tíma í Jótlandi, hingað og þangað,
aðallega í Álaborg, um þrjá mánuði.
í júli komst hann fyrst til Sjálands,
og þaðan til Kaupmánnahafnar.
Hvernig Þormóður varð
sagnfrœðingur
Friðrik konungur III. hafði þá
nýlega fengið nokkuð af íslenzkum
fornritum, og hafði ráðið íslenzka
prestinn, Þórarinn Eiríksson, til þess
að þýða þau á dönsku. Hafði Þór-
arinn siglt til Danmerkur á konungs
fund í öðrum áriðandi erindagerð-
um (út af embætti sinu). En hann
dó í Kaupmannahöfn um haustið
1659, nokkuru eftir að Þormóður
kom þangað.
Þá.studdu vinir Þormóðar að því,
einkum Hinrik Bjelke aðmíráll, að
hann fengi þetta starf. Og vorið
1660 var honum veitt það.
Átti hann að hafa að launum 300
Rdl. á ári; auk þess herbergi í höll
konungs, óekypis ljós og hita, öl og
brauð til morgunverðar, og hand-
ritapappir óekypis frá Kanselliinu.
Þar með hófst það starf hans, er
gera mun nafn hans ódauðlegt á
Norðurlöndum. Mun hann jafnan
verða talinn einn af fremstu sagn-
riturum norrænna þjóða, og er Is-
landi sómi að því að hafa átt slíkan
son.
Konungur hafði mikinn áhuga
fyrir þessu starfi. Kom hann oft til
Þormóðar og talaði við hann um
fornsögur Norðurlanda, af svo
miklum skilningi á starfi hans, að
Þormóður mintist þess alla æfi með
þakklæti. Komst hann nú í mikla
kærleika við konunginn.
Þormóður safnar íslenskum
handritum.
Að þýðingunum vann Þormóður
slyndrulaust i 2 ár, og hafði þá kom-
ist yfir flest þau handrit, sem fyrir
voru. Konungur afréð því að senda
hann til íslands til þess að afla meiri
bókakosta. Krafðist Þormóður þess
þá, að fá áskorun til biskupanna til
að greiða götu sína, sérstaklega til
Brynjólfs biskups Sveinssonar, sem
var allra manna kunnugastur sögu
og siðum og hvar handrita væri að
leita á landinu. Átti hann sjálfur
og gott safn og.mikið af íslenzkum
handritum. Um Gísla biskup Þor-
láksson á Hólum, sem hafði prent-
verkið, vildi Þormóður að hann
sendi konungi 2 eintök af öllum
þeim bókum, sem prentaðar hefði
verið, eða prentaðar yrði framvegis.
Konungur gaf Þormóði alment
meðmælabréf til allra, biskupa, ann-
ara embættismanna og bænda, að
þeir greiddi götu hans.
Þormóður sigldi nú heim til Is-
lands með Hinrik Bjelke er hann
var sendur til þess að taka hollustu-
eiða af íslendingum. (Hinir nafn-
kunnu Kópavogseiðar). Það virð-
ist svo, sem Þormóði hafi verið ætl-
að að fara tvívegis um sumarið, og
hafi hann því haft nauman tima.
Sneri hann sér fyrst til Brynjólfs
biskups og tók biskup því sem heið-
ursboði. Síðan reið Þormóður
norður til Hóla að tala við Gísla
biskup, og silgdi svo um haustið með
TÍU
MILJONIR DALA
framleiddar í Manitoba
ÚR MÁLMNÁMUM
árið 1935
Nýir peningar - Ný vinnulaun
Nýtt viðhorf
Verzlunin eykál að sama skapi og hin ályður námaiðnaðinn
Beitið—
FJÁRMAGNI YÐAR
VIÐSKIFTA ÞEKKINGU
OG ÁHRIFUM
I
til f>ess hrinda inn í viðskiftaveltu fylkisins hinum
miklu auðaefum norðurlandsins
DEPARTMENT OF MINES and NATURAL RESOURCES
/
Hon. J. S. McDIARMID,
ðXCinister
C. H. ATTWOOD,
Tðtputy ðMiinister
Verzlunarmentun
1
Oumflýanleg nú á tímum!
Vaknandi viðskiftalíf krefst vaxandi vinnukrafts. Við-
skiftavenjur nútímans krefjast sérþekkingar á öllum
sviðum. Þessvegna er verzlunarmentun blátt áfram
óumflýjanleg. Enda er nú svo komið, að verzlunar-
skólanám er talið óhjákvæmilegt skilyrði fyrir atvinnu
við skrifstofm og verzlunarstörf.
UNGIR ITLTAR og UNGAJEt STÚLKUR, sem ætla
sér að ganga á verzlunarskóla (Business Oollege) í
Winnipeg, ættu að spyrjast fyrir á skrifstofu Lög-
bergs; það verður þeim til dr júgra hagsmuna.
Komið inn á skrifstofuna, eða skrifið
The Columbia Press Limited
TORONTO og SARGENT, WINNIPEG
>ocr>orr->ocz>o(—v>o<~~->o<~~^>Q<r-^>o^rrr->o<——>o<—r>oc »r>< >rw >or;
Hofsósskipi. Það skip sigldi til
Gluckstad, og fór Þormóður þaðan
til Hamborgar, svo til Lybeck og
þaðan til Kaupmanna'hafnar.
Vegna þess hvað Þormóður hrað-
aði ferðum gat hann ekki gert alf,
sem hann hafði ætlað að gera. Þó
kom hann með mörg góð handrit,
sem hann hafði safnað, og fleiri
komu á eftir. Var Brynjólfur
biskup fremstur í flokki um útveg-
un handrita. En um Gísla Hóla-
biskup og prentverkið er það að
segja, að margar prentaðar bækur
voru þá algerlega horfnar. Skorti og
mikið á að bókasending þaðan yrði
regluleg fyrst í stað.
Tímamót í cefi Þormóðar.
Þormóður hóf nú starf sitt að
nýju og hafði auk þess bréfaskifti
við fjölda manna, einkum Árna
Magnússon, sem mun hafa reynst
honum hinn besti ráðgjafi. Árið
1664 lét Þormóður af þessum starfa,
og hafði þá gegnt honum í 4 ár.
Á þessum árum hafði hann af-
kastað geisimiklu. Árið 1663 hafði
hann lokið við fyrsta fræga rit sitt:
“Series dynastarum et regum
Daniae” (Sögu Danakonungá).
Upphaf þessa ritverks er talið það,
að Þormóður benti konungi á að
samkvæmt tslenzkum heimildum
hefði Dan ekki verið fyrsti konung-
ur Danmerkur, heldur Skjöldur.
Þótti dönskum vísindamönnum það
hin mesta óhæfa að draga þannig i
efa frásögn sagnritarans Saxa, en
þá benti Þormóður á það, að Sveinn
Ákason, sem var uppi á tíð Saxa,
teldi Skjöld fyrsta Danakonung, eins
og íslenzku sagnritin. Út af þessu
fól konungur Þormóði að rita sögu
Danakonunga á latinu. . /
Svo fór Þormóður að fást við
iNoregskonungasögur, jog þá jafn-
fram um sögur norsku landnema-
bygðanna, og þær sögur gaf hann út
smám saman: “De rebus gestis
Faereyensium” (Færeyingaþátt),
“,0 rcades” (Orkneyingasögu),
“Vinlandia” (um fund Vínlands
hins góða), “Grönlandia antiqua”
(Grænlendingasögur) og auk þess
sögu Hrólfs Kraka á latínu. Alt
voru þetta rit, sem hlutu að vekja
mikla athygli, þegar þau voru orðin
aðgengileg vísindamönnum um allan
heim.
Saga Noregs.
Um líkt leyti og seinustu ritin
birtust, hafði Þormóður fullgert, að
svo miklu leyti sem honum entist
það, aðalrit sitt, sem gerði hann
frægan um aldir, en það var
“Historia rerum Norwegicarum”
eða saga Noregs framan úr grárri
forneskju og fram að árinu 1387.
Þetta mikla rit. sem átti engan sinn
Iíka, var prentað 1711. Hafði Þor-
móður þar stuðst við hinar beztu
heimildir, svo sem Heimskringlu
Snorra, Fagurskinnu, Morkinskinnu
og Hrokkinskinnu (en hann gaf
handritunum þessi nöfn, sem haldist
hafa síðan). Auk þess studdist hann
við Islendingasögurnar. Hann dró
saman úr þessum heimildum alt sem
saman átti og hafði sina aðferð við
samanburð heimilda. Æfintýr og
kynjasögur tók hann með, því að
hann leit svo á, að í þeim gæti verið
fólgínn sögulegur kjarni. Og með
þessu riti hafði hann unnið það
þrekvirki að skrifa sögu Noregs í
heild svo að hún var aðgengileg fyr-
ir vísindamenn um allan heim„ Að
einu leyti hefir rit þetta mjög mikla
þýðingu fyrir oss Islendinga, því að
þar eru kaflar og útdrættir úr rit-
um, sem nú eru glötuð. Og hann
gerði annað meira. Hann lét Ásgeir
Jónsson ritara sinn afrita fjölda
mörg handrit, sem seinna fórust í
brunanum mikla í Kaupmannahöfn
1728, og þess vegna eru þær heim-
ildir ekki glataðar. Þessi handrit
Ásgeirs eru því afar mikils virði.
Hér eftir skal farið fljótt yfir
sögu.
Ilinn 10. júli 1664 var Þormóður
gerður að konunglegum umboðs-
manni í Stafangurstifti. Varð hon-
um það embætti að mörgu leyti
mæðusamt.
En á meðan hann gegndi því,
kyntist hann konu, sem hét Anna
Hansdóttir og kallaði sig Stange-
land. Átti hún heima á bænum
Stangeland á eynni Körmt. Hún
hafði verið gift tvivegis áður, fyrst
Laurids Jensen, lector theol. við
dómkirkjuna í Stafangri, og siðar
Ivar Nielsen Lem, umboðsmanni
Útsteinsklausturs. Trúlofaðist Þor-
móður 'honni, og vþr trúlófunar-
veisla þeirra haldin að Stangeland,
en síðan voru þau gefin saman í
Koparvík. Segir Þormóður svo um
kvonfang sitt í einu af bréfum sin-
um, að hann hafi verið á ferð um
Körmt að leita fornminja og hafi þá
kynst konunni; og trúlofast henni til
að fá fastan samastað og tryggja
framtíð sina.
Hjónaband þeirra varð farsælt, en
ekki varð þeim barna auðið. Eina
dóttur mun konan hafa átt af fyrra
hjónabandi, og þegar hún lézt í árs-
lok 1695 (úr landfarsótt, sem Þor-
móður segir að hafi orðið 1,000
manns að bana í nærliggjandi héruð-
um), greiddi Þormóður erfingjum
hennar arf eftir hana, en kaus
Stangeland undir sig.
Árið 1671 fór Þormóður til ís-
lands til að ráðstafa arfi eftir föður
sinn og Sigurð bróður sinn. Ferð
þessi varð söguleg, því að á heiðleið-
inni vóg Þormóður mann í sjálfs-
vörn á Sámsey og var dæmdur til
dauða fyrir það. Þeim dómi fekst
þó breytt, en vegna þess að frá
þessu er skýrt. í grein í Lesbók
Morgunblaðsins 1927, bls. 216, verð-
ur sú saga ekki rakin hér nánar.
Þormóður bjó á Stangeland á
Körmt til dauðadags. Um 1705
varð hann veikur af öf mikilli á-
reynslu og misti þá minnið. Eftir
það gat hann ekki starfað neitt. En
þá hafði hann þegar lokið glæsilgeu
æfistarfi, og reist sér með því þann
bautastein, að margir metnaðar-
gjarnir menn myndi vilja kjósa sér
slíkan.
Hann andaðist 31. janúar 1719.
—Lesb. Mbl. 24. maí.