Lögberg - 09.10.1941, Qupperneq 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 9. OKTÖBER, 1941
Bessaátaðir
Eftir Skúla Skúlason ritstjóra.
Tíminn' hefir fentjið leyfi
Skúla Skúlasonar ritstjóra að
hirla eftirfarandi grein, sem
lutnn skrifaði i seinasta jóla-
blað Fálkans. i greininni er i •
a&alatriðum rakin saga Hessa- j
staða, sem mjög hefir verið
rædd undanfarið.
Ef til vill á enginn staður á
íslandi sér einkennilegri sögu en
Bessastaðir á Álftanesi. Sú saga
cr full af andistæðum eins og
náttúra landsins, því að Bessa-
staðir hafa lifað það, að vera
höfuðhól og setur útlends valds
er það þjakaði fsland mest, en
síðan að verða vígi endurvakn-
andi þjóðerniskendar og heimili
þess íslenzka skálds, sem ef til
vill er rammíislenzkast þeirra, ei
uppi hafa verið á síðustu öld.
ómarnir, sem hljóma úr sögu
Bessastaða, eru því ærið sundur-
leitir; þar er enginn samhljóm-
ur; ef ait kemur saman, þá
hljómar það likt og sungin væri
í einu tvö gerólik lög.
Og þó er staðurinn sjálfur,
sem þessir ólíku tónar berast
frá, ávalt hinn sami. Bessastað-
ir eru meðal fegurstu staða á
landinu, og ein af kostamestu
jarðeignum. Enn er útsýnið hið
sama og var fyrir þúsund árum,
unaðsleg útsýn til fjalla, frjó-
samt land út af bænum og auð-
ugt haf og vogar girða jörðina
Landgæðin hafa
á þrjá vegu
orðið til þess, að Bessastaði
urðu fyrsti staðurinn á landinu,
sem ránshönd festi á.
Saga Bessastaða he.fir aldrei
verið skrifuð í heild, þóitt hún
sé “dramatiskari” en allra ann-
ara stað á íslandi, að Þingvöll-
um einum undanteknum. En
glefsur úr þessari sögu er víða
að finna og skulu nokkrar tínd-
ar til hér.
Þess má fyrst geta, að frum-
tíð staðarins er í þoku. Land-
náma og aðnar íslendingasögur
geta ekki staðarins, þó að örugt
megi þykja, að hann hafi
snemma byggst, jafn búsældar-
legt og þar var og lega góð til
sjávar. Það er ekki fyr en i
Sturtungu, að Bessastaðanafnið
kemur við sögu, og 4>á er Snorri
Sturluson eigandi jarðarinnar.
Eftir víg hans, árið 1241, sló
Hákon gamli eign sinni á alt fé
Snorra, með þeim forsendum,
að hann hefði verið í konungs-
þjómistu og gerst sekur um
sviksemi við húsbónda sinn, kon-
unginn. Þannig “eignaðist”
konungur Bessastaði og Eyvind-
arstaði og síðar allar aðrar jarð
ir á Álftanesi, enda er það oft
kallað Kóngsnes i gömlum bréf-
um.
Og þarna á Bessastöðum rí's
nú höfuðstaður hins kúgaða ís
land's. Staðurinn var að ýmsu
Ieyti vel til þess fallinn, meðal
annars af landfræðilegum á-
Business and Professional Cards
J. J. SWANSON & CO.
LIMITED
308 AVENUE BLDG., WPEG.
•
FaAtelgnasalar. Lelgja hús. Ct-
vega penlngalán og eldsábyrgB,
bifreiSaábyrgS o. s. frv.
PHONE 26 821
ST. REGIS HOTEL
285 SMITH ST„ WINTNIPEO
•
pœgilecrur og rólegur bústaóur
í mifíbíki borgarinnar
Herbergl $2.00 og þar yfir; meS
baBklefa $3.00 og þar yfir.
Agætar máltlSir 40c—#0c
Free Farking for Ouesti
Dr. P. H. T. Thorlakson
205 Medicai Arts Bldg.
Cor. Graham og Kennedy Sts.
Phone 22 866
ð
Kes. 114 GRENFELL BLVD.
Phone 62 200
DR. B. H. OLSON
Phones; 35 076 . 906 047
Consultation by Appointment
Only
•
Heimill: 5 ST. JAMES PLACE
Winnlpeg, Manitoba
Office Phone Res. Phone
87 293 72 409
Cr. L. A. Sigurdson
109 MEDICAL ARTS BLDG.
Office Hours: 4 p.m.—6 p.m.
and by appointment
DRS. H. R. & H. W.
TWEED
Tannlœknar
•
406 TORONTO GEN. TRUSTS
BUILDING
Cor. Portage Ave. og Smith St.
PHONE 26 546 WINNIPEG
DR. A. V. JOHNSON
Dentiit
•
506 SOMERSET BLDG.
Telephone 88 124
Home Telephone 27 702
DR. K. J. AUSTMANN
512 MEDICAL ARTS. BLÐO.
Stundar eingöngu Augna-
Eyma-, Nef- og Háls-
sjflkdóma.
DR. J. T. CRUISE, 313 Medical
Arts Bldg., lítur eftir öllum
sjúklingum mínum og reikning-
um 1 fjærveru minni.
Talslmi 23 917
Dr. A. Blondal
Physician & Surgeon
602 MEDICAL ARTS BLDG.
Slmi 22 296
HeirniII: 806 Victor Street
Slml 28 180
Arthur R. Birt, M.D.
605 MEDICAL ARTS BLDG.
Winnipeg
Lækningastofu-slmi 23 703
Heimilisstmi 46 341
Sérfrœðingur í öllu, er að
húðsjúkdómum lýtur
Viðtalstlmi: 12-1 og 2.30 til 6 e. h.
DR. B. J. BRANDSON
216-220 Medical Arts Bldg.
Cor. Graham og Kennedy Sts.
Phone 21 834—Office tlmar 3-4.30
•
Helmili: 214 WAVERLEY ST.
Phone 403 288
Winnipeg, Manitoba
DR. ROBERT BLACK
SérfræSlngur I eyrna, augna, nef
og hálssjflkdðmum
216-220 Medicai Arts Bldg.
Cor. Graham & Kennedy
ViStalstlmi — 11 til 1 og 2 til 6
Skrifstofusími 22 251
Heimilisslml 401 991
Dr. S. J. Johannesson
215 RUBY STREET
(Beint suður af Banning)
Talslmi 30 877
•
Viðtalstími 3—5 e. h.
Thorvaldson & Eggertson
Lögfrœðingar
300 NANTON BLDG.
Talslmi 97 024
H. A. BERGMAN, K.C.
islenzkur lögfrœðingur
•
Skrifstofa: Room 811 McArthur
Building, Portage Ave.
P.O. Box 1666
Phones 95 052 og 39 043
A. S. BARDAL
848 SHERBROOOKE ST.
Selur llkkistur og annast ura flt-
farlr. Allur ötbúnaður sá bectl.
Ennfremur selur hann allskonar
minnisvarða og legstelna.
Skrifstofu talslml 86 607
Helmilis talsiml 601 662
stæðum. Það var erfitt að sækja
Bessastaði frá landi, því að eiðið,
sem verja þurfti milli Lambhúsa-
tjarnar að sunnan og Bessastaða-
tjarnar að norðan, er mjög mjótt,
en á sjálfu eiðinu stendur bær-
inn á Bessasitöðum. Þarjia var
útræði mikið alt í kring og hægt
um vik að kúga af sjávarhænd-
um þá vöru, sem löngum var
mest eftirsótt til útflutnings:
harðfiskinn.
Og nú hefst tímabil hirðstjóra
og höfuðsmanna á Bessastöðum,
innlendra og útlendra, en allra i
konungsins þjónustu og verður
sizt sagt, að hinir innlendu hafi
verið eftirbátar þeirra útlendu í
því, að leika vanmegandi þjóð-
ina sem gráast. Þarna sat Holti
Þorgrimisson um miðja 14. öld,
en þess er getið, að ekkja hans
gaf Bessastaðakirkju miklar
eignir eftir hans dag. Þar var
fvar Hólm og þar var Diðrik.
Píning og eftir hann Ambrosius
Illiquod, samverkamaður ólafs
biskups Röngvaldssonar i Hvassa-
fellismálum. f byrjun 16. aldar
rikir Lénharður fógeti á Bessa-
stöðum þangað til Torfi í Klofa
drap hann austur á Hrauni í
ölfusi, og eftir hann koma m. a.
Tyli Pétursson og Hannes Egg-
ertsson. Kláus frá Marvitz verð-
ur æðsti valdsmaður íslands árið
1537, en af honum sjálfum
höfðu fslendingar lítið að segja,
því að hann hafði hér umboðs-
mann fyrir sig: Diðrik von
Mynden, einn versta svola og
níðing, sem nokkurn tíma hefir
ráðið á landi hér. Er hann
kunnastur fyrir klausturránið i
Viðey á hvítasunnumorgun 1539
og á Helgafelli og í Þykkvabæ,
og naut hann í þessum stórræð-
um Gleraugna-Péturs Einarsson-
-ar, er áður hafði verið í brauði
ögmundar biskups, og launaði
velunnara sínum góðvildina með
svikum og undirferli. Diðrik
frá Mynden var drepinn skömmu
eftir klausturránin, en af næstu
eftirmönnum hans má nefna
Kristján skrifara, sem einkum
er ræmdur vegna aftöku Jóns
Arasonar.
Páll Stígsson, sem varð höf-
uðsmaður á Bessastöðum 1559,
var i mörgu tilliti góður stjórn-
andi þótt ærið þætti hann ó-
mannúðlegur i refsingum. Hann
dó eftir sjö ára stjórn, og minn-
isvarði hans, með lágmynd af
sjálfum honum í herklæðum, er
nú múraður inn í norðurvegg
Bessastaðakirkju, í kórnum.
Henrik Krag og Kristoffer
Valkendorf voru aðeins stuttan
tíma í einbætti, Valkendorf að-
eins tvö ár. Hann keinur mikið
við sögu Danmerkur á þeim
tíma og var m. a. hirðstjóri yfir
Bergenhus og Vardö í Noregi og
stundum er (ranglega) við hann
kendur Valkendorfsturninn a
Bergenhus, sem eftirmaður hans,
Rosenkrantz, lét byggja. En
þessi sami Valkendorf reisti sér
minnisvarða í Kaupmannahöfn
með stúdentabústaðnum, er hann
stofnaði þar. Eftir hann varð
Jóhann Bucholt höfuðsmaður, sá
er mestri rangsleitni þótti beita
við Guðbrand Hólabiskup í
morðbréfamállinu sa>la. R/ikti
hann hér nær 30 ár og lét af em-
hætti einu eða tveim árum fyrir
aldamótin 1600. Herluf Daa
eða “Herleg dáð,” eftirmaðui
hans, er hins vegar einkum
kunnur af skiftum sínum við
Odd Skálholtsbiskup og var talið,
að hann hefði ætlað að drepa
biskupinn á eitri.
Henrik Bjelke, einn af af-
burðamönnum samtíðar sinnar,
var hér höfuðsmaður að nafn-
inum til árin 1649—1683, en
dvaldi lengstum erlendis en hafði
hér umhoðsmann, suma ærið illa
þokkaða, ekki sízt Tómais Niku-
lásson “skögultönn.” Til dæmis
um, hve illa þokkaður hann var
má nefna, að ávæningur barst af j
því, að hann hefði druknað á
skipi við Akranes, sagði kona,
sem átti tvo syni sina á skipinu;
“Guð almáttugur gefi, að þessi
frétt sé sönn.” Hún kaus held-
ur að missa synina tvo en að
Tómas lifði. En Brynjólfur
biskup sagði, er hann frétti um
druknunina, að nú hefði drott-
inn gert góða landhreinsun.
Heideinann, sem varð landfó-
geti og æðsti maður landsins
1686, varð einkum frægur fyrir
það, hve miklum sköttum hann
gat rakað saman, þvi að sagan
sagði, að hann hefði flutt með
sér fjögur hestklyf af pening-
, er hann hvarf héðan eftir fárra
ára vist. Eftir hann kemuv
Kristján Möller amtmaður, er
dvaldi hér 1688 til 1707 en hélt
embættinu þó til dauðadags,
1720. Er hann kunnastur af
“Kríumálunum” svonefndu. Með
næsta amtmanni, Niels Fuhr-
mann skiftir heldur um til þess
betra og með Magnúsi Gíslasyni
lögmanni, sem varð fj'rstur ís-
lenzkra manna amtmaður á
Bessastöðum (1757) rofar mikið
til. Hann dó árið 1766, þá 62
ára gamall, en frá hans tíð er
hús það, sem enn stendur á
Bessastöðum, lítið hreytt hið
ytra, nema að þvi leyti að kvist-
ur hefir verið settur á það. Hið
innra hafa miklar breytingar
verið gerðar á húsinu, eins og
skiljanlegt er af því, að það
hefir bæði verið notað til ibiiðar
og skólahalds m. m. — Kirkjan
á Bessastöðum er nokkuð yngri,
það var byrjað á byggingu henn-
ar laust fyrir 1780 og fullger
varð 'hún ekki fyr en árið 1823.
Er hún sitór á íslenzkan mæli-
kvarða, enda bygð utan um
kirkjuna sem fyrir var, og hún
látin standa meðan nýrri kirkj-
an var í smíðum. í kirkjugólf-
inu er m. a. legsteinn Magnúsai
aintmanns og konu hans.
Það verður eigi skilist svo við
ihið “útlenda tímabil” i sögu
Bessastaða að eigi sé vikið að
hinum sögulega stað í Bessa-
staðanesinu, Skansinum svo-
nefnda. Svo sem öllum er kunn-
ugt, heimsóttu sjóræningjar frá
Algier Bessastaðaseilu í hinni
minnisverðu för sinni til íslands
árið 1627 og lögðu á tveimur
skipum inn á Seiluna, sem er vík
ein suður úr Skerjafirði og tek-
ur við útrásinni úr Bessastaða-
tjörn. Annað skipið rendi á
grunn og losnaði ekki fyr en
ræningjarnir höfðu fliltt fangana
úr skipinu í hitt. Stóð lengi á
þeim flutningum, en ekki þorði
höfuðsmaður að ráðast á sjó-
ræningjana, sem þó hefði verið
i lófa lagið. ,Hlaut hann ámæli
af þessu og atburðurinn sýnir,
hve mikil vörn landsmönnum
var að danska valdinu á Bessa-
stöðum. Þetta varð þó til þess,
að vígi eitt eða “skans,” var sett
við Seiluna, þar sem Bessastaða-
tjörn rennur í hana, og sjást
rústirnar enn í dag, ásáint stein-
vegg úr gömlum bæjarhúsum,
því að þarna varð hjáleiga, sem
nefnd var Skansinn, og bjó þar
siðastur óli Skans, sá, sem
kunnur er af landfleygri vísu.
Fallbyssurnar úr skansinum
voru fluttar í “Batteríið” á dög-
um Jörundar hundadagakon-
ungs, en * kúlur hafa fundist
þarna i rústunum fram á síðustu
áratugi.
Með flutningi Latínuskólans
frá Reykjavik til Bessastaða
hefst merkt tímabil í sögu Bessa-
staða, gjörandstætt hinu fyrra.
Skólinn hafði verið í hinni mestu
niðurlægingu i Reykjavík, sem
þá var danskur selstöðuverzlun-
arbær og óþjóðlegasti staðurinn
á landinu. Skólinn var haldinn
á Bessastöðum frá 1805 til 1846,
við harðan kost og lítil þægindi
að visu, en þarna fengu vega-
nestið allir þeir ágætismenn,
sem mestu réðu um viðreisn fs-
lands á 19. öld, svo sem Fjölnis-
menn, Baldvin Einarsson og Jón
Sigurðsson, svo að nokkur nöfn
séu nefnd, þótt mörg fleiri mætti
nefna. Og lærifeðurnir á Bessa-
stöðum eru hinir miklu meistar-
ar íslenzkrar tungu, Hallgrímur
Scheving og Sveinbjörn Egilsson,
úsamt þeim manni, sem unnið
hefir íslenzkri landafræði mesta
stórvirkið; Birni unnlaugssyni. |
Og þarna á Bessastöðum fæð-
ast skáldin Benedikt Sveinbjarn-
arson Gröndal og Grímur Þor-
grimsson Thomsen, sonur skóla-
ráðsmannsins Og gullsmiðsins.
Eins og skólinn setti svipinn á
staðinn fyrri hluta síðustu aldar
gerði skáldið það seinni hluta
hennar. Hann kaupir Bessastað-
ina úr konungseign árið 1867,
endurheiimtir þá úr greipunum,
sem þeir höfðu verið í síðan
Snorra leið, eða í 626 ár. Þegar
Grímur settist að á Bessastöðum
var hann að vísu enn innan við
fimtugt, en hafði þó dvalið er-
lendis alla manndómstíð sína og
var víðförulli og fjölreyndari en
títt er um íslendinga. Hann býr
á Bessastöðum til dauðadags,
sem skáld og bændahöfðingi og
tók auk þess virkan þátt i stjórn-
málium, en batt þar aldrei “bagga
sína sömu ihnútum og aðrir sam-
ferðamenn,” enda varð stjórn-
málastarfsamin ekki til þess að
auka honum vinsældir. En skáld-
ið lifði stjórnmálamanninn og
Grímur Thomsen á Bessastöðum
lifir, meðan íslendingar kunna
að meta djúpa hugsun og is-
lenzka tungu.
Skúli Thoroddsen keypti
Bessastaði að Grimi látnum. Þá
settist þjóðmálahetjan í bónda-
sætið á Bessastöðuin, fyrverandi
sýslumaðurinn, sem orðið hafði
fyrir rnagsleitni valds, sem enn
var ekki orðið íslenzkt. Skúli
setti prentsmiðju á staðinn,
iflutti hana með sér vestan frá
ísafirði og gaf’út Þjóðviljann.
Viðdvöl Skúla á Bessastöðum
varð ekki löng. Hann fluttist
til Reykjavíkur og seldi jörðina
og mun ef til vill hafa þótt það
of umsvifamikið að hafa búskap-
inn í ofanálag á ritstjórnarstörf
og stjórnmál. -— En Prentið
heitir örnefni skamt fúá húsinu
á Bessastöðum, sem er til minja
um tíð'Skúla. Og meðal mann-
anna, sem unnu að prentverki
Skúla, er Jón Baldvinsson, síðar
forustumaður Alþýðuflokksins.
Síðan Grímur Thomsen féll frá
hafa Bessastaðir skift um eig-
endur. Ekkja Gríms, frú Jakob-
ína, seldi Landsbankanum jörð-
ina 27. febrúar 1897, ásamt
Lambhúsum og hjáleigunni
Skansi, sem verið hafa í eyði
áratugum saman. Fylgdi kirkj-
an jörðinni í þeirri sölu, sjóð-
laus þó, enda var söluverðið á
allri eigninni ekki nema tólf
þúsund krónur. Sama ár, 10.
september, afsalar bankinn séra
Jens Pálssyni eignina fyrir 13,-
500 kr., en “undanskilur við sölu
þessa landsneið austan við Bessa-
staðatjörn . . . Landskika þess-
um fylgir réttur til afnota þess
hluta tjarnarinnar, sem tilheyrir
Bessastöðum, til þilskipageymslu
verði þar gerð skipakví, einnig
réttur til þess að nota alt grjótið
í þessum tjarnarparti til bygg-
ingar á stíflugarði i tjarnarósn-
um tii væntanlegrar þilskipakvi-
ar. Veiðirétt hefir ábúandi Bessa-
staða í tjörninni og tjarnarósn-
um, einnig rétt til þess að fara
með eitt þilskip borgunarlaust,
ef hann á það sjálfur, inn i
tjörnina gegnum stífluna i
tjarnarósnum, einnig rétt til þess
að fara með eitt þilskip borgun-
arlaust, ef hann á það sjálfur,
inn í tjörnina gegmim stífluna í
tjarnarósnum, þegar hún kemst
á.” Af þessari ráðagerð með
skipakvina varð þó aldrei neitt.
Séra Jens í Görðum átti ekki
Bessastaðina nema 8 mánuði, en
selur þá 6. maí 1898, Skúla
Thoroddsen ritstjóra fyrir saima
verð og hann hafði keypt. Skúli
og ættingjar hans áttu síðan
jörðina til 12. desember 1916, en
þann dag afsalar frú Theodora
eigninni til hreppsnefndar Bessa-
staðahrepps fyrir 50,500 krónur.
En 15. júni 1918 selur hreppur-
inn Bessastaðina Jóni H. Þor-
bergssyni, nú bónda á Laxamýri,
fyrir 53,000 kr. Jón átti svo
jörðina, og bjó þar, til 29. októ-
her 1927, að Björgúlfur ólafs-
son, sem þá var fyrir sköminu
kominn heim- eftir Ianga dvöl
austur í Asíu, keypti hana ásamt
tíu kúm fyrir 120 þús. krónur.
En í sumar sem leið, 13. júlí,
seldi Björgúlfur Sigurði Jónas-
syni, fonstjóra, Bessastaðina.
Hafði Björgúlfur áður keypt
landskika þann, sem bankinn
hafði áður skilið undan, er hann
seldi séra Jens Pálssyni.
Þess er getið um Grím Thpm-
sen, að einu sinni hafi hann senl
unglingsmann til þess að skera
ofan af þýfi í túninu, en þótt
pilturinn vera latur við verkið.
Hafði hann gengið til hans, skip-
að homiin að leysa niður um sig
og setjast síðan ofan í flagið.
Síðan kvað hann hafa sagt við
piltinn: Það er ekki sársaukinn,
drengur minn, en það er smán-
in.” Hvort sagan er sönn veit eg
ekki, en sé hún sönn, þá sýnir
hún, að jarðabætur hefir Grímur
stundað, á þeirra tíma vísu.
Síðan hefir mikið verið unnið
að jarðabótum á Bessastöðum.
Bæði Jón Þorbergsson og Björg-
úllur Iétu slétta og færðu út tún.
Og Björgúlfur endurreisti að
kalla inátti hina gömlu Bessa-
staðastofu, sem var mjög úr sér
gengin. Mun tæpast of mælt, að
hann hafi varið sem svarar góðu
húsverði til þess að koma húsinu
á Bessaslöðum í gott lag, satja í
það miðstöð, koma upp raTstöð
og þvi um líkt.
Núverandi eigandi Bessastaða
hefir ekki átt jörðina nema í
fimm mánuði, en hefir verið all-
athafnamikill þar, á ekki lengri
tíma. M. a. hefir skeljasands-
húð verið sett á alt húsið, kirkj-
an fengið aðgerð að innan óg
utan og verið máluð, og ýmislegt
fleira mætti telja húsunum við-
vikjandi. En þó eru jarðabæt-
urnar meiri. Eg kom sem
snöggvast að Bessastöðum fyrir
nokkrum vikum. Voru þar þá
um 20 manns við skurðgröft í
mýrinni upp að Bessastaðatjörn,
sem nú á að þurka og rækta.
Varnargarð Yar verið að hlaða
til verndunar mýrinni, innan við
tjörnina og sömuleiðis austan
túnsins til að verja ágangi frá
Lambhúsatjörn.
--------Það var mislynt veð-
ur þennan dag, drungi yfir nes-
inu. En alt í einu birti til og
sólin skein, eins fallega og ís-
lenzk haustsól getur skinið. Það
hafa verið skin og skuggar yfii'
Bessastöðum og yfir sögu þeirra.
Hún er einskonar skilningstré
góðs og ills, saga þesa staðar,
sem konungur rændi af Snorra
Sturlusyni myrtum, en síðar
varð öndvegisból íslenzkrar
menningar,—(Timinn 17. júlí).
---------V--------
SEEDTIME
GVPtd
HARVEST'
Bv
g**' Dr. K. W. Neatby
• Director, Affricvlturat Depariment
North-We«t Line Elevatore Association
“GOING BACK” — 1.
The belief that varieties ot
wheat and other crops deterio-
rate, or “go back,” is widespread.
This belief is probably quite old;
indeed, it may trace back to
Charles Darwin’s conviction that
“nature abhors self-fertilization.”
'I’hus in the early years of the
present century we witnessed
efforts to rejuvenate Red Fife
and Marquis by crossing dif-
ferent plants of the same var-
iety. This resulted in “regene-
rated” Red Fife or “regenerated’’
Marquis; but there was never a
shadow of evidence that the're-
generated strains were any more
productive than the originals.
The“going back” idea inay be
strengthened by the knowledge
that growers of hybrid corn must
renew their seed each year. How-
ever, the situation with cross-
fertilized crops, such as corn, is
quite different from that with
crops mainly self-fertilized such
as wheat, oats and barley.
'l’he fart that Tlhatoher wheat
suffered from leaf rust tliis year
has led many people to believe
that ils rust resistance is weak-
ening. TTiis is emphatically not