Lögberg - 04.03.1943, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG. FIMTUDAGINN 4. MARZ 1943.
Framtíð Islenzkrar þjóðrœkni í Vestur
heimi
Erindi fluii á Þjóðræknisþingi 25. febrúar 1943.
Heiðraði forseti. Háttvirta
þing. Kæru íslendingar.
Þegar stjórnarnefnd Þjóðrækn
isfélagsins fór þess á leit við
mig að eg talaði hér í kvöld
minntist eg fljótt íslenzks mál-
tækis, sem segir: “Vandi fylgir
vegsemd hverri.” Samt vildi eg
ekki neita hinu heiðraða boði,
vegna þess, að því lengur sem
eg dvel í þessu landi og læri
að meta og virða það sem gull-
vægast er í fari og einkennum
hinna ýmsu þjóðflokka er Cana-
da byggja, því áhugaðra verður
mér um að okkar íslenzki skerf-
ur verði með þeim beztu. Geri
ekki hver einn skyldu sína í
þessu tilliti, hefir hann brugðist
ekki aðeins Canada, sem eins og
England, “væntir þess að hver
einn geri skyldu sína” heldur
hefir hann brugðist Islandi, ætt-
mönnum, forfeðrum, og í staö
þess að verða þáttur í þroska-
sögu lítillar þjóðar, eiga sinn
skerf í framsókn sinnar kyn-
slóðar og samtíðar, þá hefir hann
orðið ekkert nema það sem kall-
að var bláþráður í íslenzkri tó-
vinnu og sem orsakaði lykkjuföll
og ónýti verksins þegar til notk-
unar kom og duga þurfti. Þess
vegna stend eg þá hér, og spinn
ykkur minn þjóðræknisþráð, að
eg vildi ekki bláþráður vera. Eg
skal viðurkenna það strax að
eg er fæddur heima á íslandi
og er því líklegur til að verða
dálítið hliðhollur því sem er á
Islandi borið eða þroskað; enda
mun sú þjóðrækni ómenguðust
sem er “duft og aska” mold og
frumefni íslenzk og ekkert ann-
að. íslenzka skáldinu var þetta
ljóst þar sem hann segir:
Þeim sem gleyma þjóð og ætt,
þeim sem hafa misst sig sjálfa
verður tóm og auð hver álfa.
Andans tjón þau verða ei bætt
þegar barn nam móðurmál
mótuð var þess sál.
Eg tek eftir því að tilgangur
félags okkar er “Að styðja og
styrkja íslenzka tungu og bók-
vísi í Vesturheimi.” einnig “Að
efla samúð og samvinnu meðal
íslendinga vestan hafs og aust-
an.” Þetta stendur í hverju þjóð-
ræknisriti.
Viljið þið þá athuga með mér
hvað í þessu felst? íslenzk lunga
ekki grísk, hebresk eða jafnvel
ensk tunga kemur hér til greina.
.Ekki er heldur átt hér við vest-
urheims-íslenzku, sem getur með
tímanum orðið íslenzku gamla
landsins að fótakefli hér. Held-
ur lít eg svo á að hér sé átt
við “tungu Snorra”, og bók-
mentatungu skáldanna og snill-
inganna, sem vér höfum átt,
íslenzk tunga, þar sem hún birt-
ist fegurst og göfugust og að-
dáanlegust gegnum sögu vora
og bókmentir.
Þjóðræknisfélagið hefir sett
sér þetta markmið og vér félag-
ar þess höfum þessa skyldu að
uppfylla. Þjóðrækni er slíkt
kallað og þessu vildi eg liðsinna
í kvöld.
Ræktarsemi við þjóð sína hef-
ir jafnan verið að finna hjá
mikilmennum þjóðanna. Smæl-
ingjarnir eiga oft ekki skiln-
ingarvit að nema slík fræði.
Þjóðrækni finnst mér að sé til-
finning, sem sé sprottin af ást,
virðingu og trú á gildi, gagn-
semi og göfgi þess sérstæða með
þjóðinni. Hvort, sem þetta kem-
ur fram í eðli ættanna, hugsun
einstaklingsins, persónuleik
mannanna, stefnum eða hug-
sjónum þjóðanna þá vill sönn
þjóðrækni verja þetta glötun,
efla það samtíðinni til góðs og
gefa það framtíðinni, sem eina
arfinn er hvorki mölur eða ryð
granda. Þjóðræknin lítur á þetta
sérstæða, sem engin önnur þjóð
í heimi getur tileinkað sér að
það sé öllu stundlegu dýrnjæt-
ara, og allri pólitík og sérkredd-
um ódauðlegra.
Mér hefir oft fundist að lín-
una milli sannrar þjóðrækni og
guðrækni væri oft erfitt að
draga og margir vissu varla
sjálfir hvorri hugsjóninni þeir
væru að fylgja. Á Alþingi árið
1000 var það ekki skyndibreytni
til kristinnar guðrækni, sem
stýrði skipi þjóðarinnar í friðar-
höfn, heldur þjóðrækni heiðna
fjöldans. Þeirra guðrækni og
þjóðrækni rann saman í eitt
þann dag, og jafnvel Þorgeir sá
enga nauðsyn að útskýra það
frekar.
“Þá voru risar á jörðunni”
segir þú. En ættjarðarástin er
móðir þjóðrækninnar, og íslenzk
þjóðrækni í Vesturheimi eða
hvar á jörðinni sem er lifir ekki,
þroskast ekki, lyftir sér aldrei
yfir hið smáa og lága, nema
hún haldi í hönd ættjarðarást-
arinnar. íslenzk þjóðrækni á
enga framtíðarvon í þessu eða
nokkru landi, nema hún læri að
gera greinarmun á því sem er
sann-íslenzkt, sann-göfugt og
sann-eilíft í því er hún veitir
fylgi sitt og því, sem á skilið
að hverfa og eyðast með líðandi
stund. Þegar það göfugasta og
fegursta og eilífasta í Islenzku
þjóðerni og þjóðarsál hefir mót-
að sál sona sinna og dætra, þá
verða þeir synir og dætur verðir
öpdvegis meðal hverrar þjóðar,
sem þeir eiga heima.
í liðinni tíð var það margt
sem styrkti okkur í þjóðrækms-
viðleitni vorri hér vestra.
Meirihluti íslendinganna var
fæddur heima. Rætur þeirra lífs
stóðu í íslenzkri mold. Málið,
sem þeir kunnu var íslenzkan
ein. Þeir hugsuðu töluðu og til-
báðu guð á íslenzku, gátu ekki
annað. Umheimurinn var þeim
lokuð bók nema ef eitthvað af
honum komst inn um íslenzkan
glugga. Þeir höfðu ekki enn þá
etið af skilningstré enskunnar
eða annara mála og undu því
glaðir í sakleysi guðamáls ís-
lenzkunnar. Enginn efi á því að
sumir þeirra héldu að Guð kynni
ekkert mál nema íslenzku. Bók-
mentalindirnar voru íslenzk
tímarit, íslenzkar bækur, íslenzk
blöð. Útstreymi tungu og hjarta
var gegnum íslenzkan félags-
skap, á tungu feðranna, menn
sátu þegjandi á mannamótum
enskum því enskan var þeim
annarleg. Lestrarfélögin blómg-
uðust. Leiksýningar voru al-
gengar. Alþýðumentunin var ís-
lenzk ennþá. Dagblöðin voru
sjálfsögð vegna þess að þannig
aðeins gátu menn fengið rétta
hugmynd um heiminn umhverf-
is sig. íslenzki blærinn sveif
yfir bygðunum og menn voru
sælir, svo sem í íslenzkri dal-
bygð. Skáldin sungu kvæði og
töluðu um fossanið og hafsjóa-
hrannir, sem töluðu til manna
hér á sléttunum. Allir skildu
þetta því hugurinn var hálfur
heima. Enda þótt ekki væri til
lækjarspræna nærri þeim, sem
hávaða gat gert, og eina aldan
sem gat risið var á stargrónum
polli, sem forarvatn gamalt
geymdi og froskar og flugur
gerðu þar helstan usla. Þjóð-
rækni var varla nefnd á nafn.
Það þarf ekki að vera að jagast
á því sem öllum ber saman um
að sé “eina sanna lífið”. Ætt-
jarðarást meinti íslandsást, og
ekkert annað. En tímarnir breyt-
ast.
íslendingurinn fór að skjóta
rótum í nýju landi. Æskan sem
fyrst hafði lifað í heimi for-
eldranna, fór að lifa í heimi
enskumælandi lýðs. Hann var
þeim opinn. Bókmentalindir
þeirra varð hinn enski heimur
og tunga. Alþýðumentunin varð
ensk. Hið íslenzka varð útund-
an. Enskur blær fór að færast
yfir hugsun, heimili og sveitir.
íslendingurinn fann sig í fyrsta
sinn útlending í sinni eigin
sveit. Ættjarðarást meinti ekki
lengur íslandsást aðeins. Þessi
uppáþrengjandi, óumflýjandi
örlög eru eins og kvarnir guð-
anna. Þær mala seint en þær
mala ákaflega smátt. Já undan
þeim vill alt fara í mél. Skáldin
töpuðu rómnum. Fjallaleysið,
fossatapið, sævarhljóðs þögnin
setti klökkva í róminn. Sumir
þeirra fundu tóninn við skógar-
beltið eða akurreinina, en þegar
árin liðu, virtist sléttan og flat-
lendið hafa jafnað þá við jörðu,
og þeim fannst eins og Bjarna
forðum: “Sem neflaus ásynd er
augnalaus með.”
Glöggskygnustu mennirmr
fara þá að tala um þjóðrækni.
En íslenzk þjóðrækni í ensku
landi á erfitt uppdráttar vegna
þess að hún þarf að fara ein-
stakar leiðir. Hún þarf að hald-
ast í hendur við íslenzka ætt-
jarðarást til hins nýja lands sem
enginn vill bregðast. Og orð
huldukonunnar: “Mér er um og
ó,” eiga ef til vill við. “Eg á sjó
börn í sjó en sjö á landi.
Enda á þjóðrækni landans hér
ekki talsmenn alstaðar á þess-
um tímum. Sumum finnst að
hún sé að biðja persónur að
bregðast sínu nýja fósturlandi
og snúast öfugir við. Öðrum
finst ^ð ekkert íslenzkt eigi
heima hér í landi. Fólkið verði
til athlægis hér að reyna að
flytja íslenzkan anda, vilja ekki
skilja að það að týna tungu
feðranna og menningu er að
týna sjálfum sér. Dr. Howse
prestur Westminster kirkjunnar
hér í borg komst svo að orði
um þá menn sem vildu ekki
viðurkenna skuld sína við liðna
tímann, heldur þóttafullir ætl-
uðu sér að byggja alt að nýju:
“Slíkir menn fyndu sjálfa sig
aumasta allra. Æfin entist þeim
ekki til að koma þar tánum sem
samtíðin hefði nú hælana.” Þjóð
ræknishugsjónin vill verja ykk-
ur harmleik slíks lífs. En til
þess þurfið þér að vilja skilja
hvað í húfi er.
Þú stendur í dag þar sem
hugsjónirnar hafa flutt þig. Þú
verður á morgun þar sem hug-
sjónir þínar bera þig. Þú kemsfc
ekki undan afleiðingum hug-
sjóna þinna, hverjar sem þær
eru. Þú getur ekki staðið í stað.
Jónas segir:
“Það er svo bágt að standa í
stað,
Og mönnunum munar, annað-
hvort aftur á bak
ellegar nokkuð á leið.”
Kyrstaða liðinna ára í þjóð-
ræknisstarfi okkar hér vestra,
hefir fært oss aftur á bak í
ýmsu. íslenzk tunga hefir aldrei
verið eins lítið töluð í bygðum
Vestur-íslendinga eins og nú,
Hún er æskunni óhentugt mál.
íslenzku lestrarfélögin eru að
mestu úr sögunni. Bókakaup ís-
lenzk eru að miklu leyti horf-
in. Viðleitni íslenzku stjórnar-
innar að senda oss blöð gamla
landsins til að auðga vorn ís-
lenzka heim hér var svelt í hel.
íslenzku vikublöðin hér í landi
eru ekki lesin nema af 10%
þeirra sem íslenzkir eru. Upp-
vaxandi kynslóð getur ekki í
þau skrifað, vegna vankunnáttu
á málinu. Eg sé það liggja nærri
að ef ritstjórarnir okkar sem
nú eru, skyldu falla frá starfi.
þá yrði álíka erfitt að finna
nokkurn til að taka pláss þeirra
eins og að finna saumnál í hey-
stakk. Tilbeiðsla íslendingsins er
orðin á ensku mikið, og hinstu
kveðjurnar langoftast á útlendu
máli, eða mikið blandaðar.
Félagsstarf okkar fer mikið
fram á ensku svo yngri kyn-
slóðin skilji. Islenzkar leiksýn-
ingar eru nú nær því úr sög-
unni. En andinn íslenzki sem
orti og söng ljóð og hugsjónir
í eyru vor finnst ekki í hér-
fæddum, hér uppöldum, hér
mentuðum mönnum. Þeir, sem
koma fram á því sviði verða að
nota ensku tunguna, og í ljóð-
um þeirra er ekki að finna
fossanið, fjallaheiðríkju, eða haf-
sjóa-brim, heldur gætir þar eðli-
lega flatneskjunnar og tilbreyt-
ingaleysisins sem mótað hefir
líf þeirra. Ykkur finnst eg ef til
vill harður í dómi þessum, en
mér finnst einhvernvegin að það
sé jafnerfitt að finna skáld á
flatlendi eins og að finna ull í
geitarhúsi.
Mörg fleiri mörk þess hve
við höfum íátið berast “burt
með tímans straumi” frá íslenzk
um lindum, mætti telja fram og
láta svo ágæti þessa lands stinga
oss andlegri svefnþorn, þar til
við erum eftirbátar feðra vorra
í mörgu. Athugið þetta, að ís-
lenzku leiðtogarnir þessara tíma
þeir sem bera fram íslenzka
þjóðrækni okkar best af öllum
eru ekki vaxnir upp úr vestur-
heimskri mold heldur heimanað
komnir, eða fæddir á íslenzk-
asta tímabili landans hér meg-
in hafsins. Þessi verður mín
ályktun út af slíkum rökum,
að þess betur sem maðurinn
hefir mótast af íslenzkri tungu,
íslenzkri menningu, ísienzkum
lífsskoðunum, þess hærra rís
hanin yifir fjöldann í hvaða
landi sem hann býr. Alist land-
inn upp án þessara verðmæta,
getur hann aldrei orðið nema
meðalmaður.
Framtíðin blasir nú við oss.
Inn til hennar verðum við að
ganga hvort sem okkur líkar
betur eða ver. Getum vér reist
rönd við þeim örlögum, sem
yfir oss hafa komið. örlögum
sem hafa leitt oss of langt frá
því sem er oss þó fjöreggið eina.
Hversu getum vér látið þjóð-
rækni og guðrækni verða oss
afl til framkvæmda, anda til upp
lyftingar og mátt til sigurs? Eg
trúi að við getum það, og þá
helst eftir þessum leiðum:
Kenna æskunni og öllum lýð
að íslenzk tunga er sérstætt
fyrirbrigði í tungumálum þjóð-
anna. Engin tunga á hrvnjanda
sem hún. Engin tunga á jafn-
skorinorðan, stuttann og glögg-
an veg að flytja hugsun eins og
íslenzkan. Myndauðgi íslenzkr-
ar tungu er slík, að skáldið,
sem mörgum tungumálum hafði
kynnst fannst að hún ætti orðin
bestu yfir alt, sem er hugsað
og talað á jörðu. Af þeim níu
tungumálum, sem eg hefi kynní
mér, finnst mér íslenzkan bera
langsamlega af. Ef hún væri að-
eins skiljanlegur hávaði milli
manna sem eru báðir hávaða-
anum vanir, þá á hún engann
rétt á sér utan íslenzkra land-
steina. En ef hitt er satt, sem
eg hefi dregið fram, þá er hér
um helgan dóm að ræða. Dýr-
mætan fjársjóð að geyma, vernd
argripur íslendingum einum
ætlaður að vernda. Guðrækni og
þjóðrækni mega eiga samleið í
því.
ísl. bókmentir eru virtar
af mentuðustu mönnum ver-
aldarinnar vegna sérkennanna
er þær bera og hugsjóna er þær
flytja. Islendingar vestanhafs,
eiga nú orðið erfitt að skilja
þetta vegna þess að hið bezta
í íslenzkum bókmentum ve'rður
aldrei þýtt á önnur tungumál.
Allar þýðingar eru skuggi af
frum-hugsuninni, verða aldrei
annað. Þýðingar á íslenzku gefa
ekki sanna hugmynd um ensk-
ar bókmentir, hana verðum við
að fá með því að læra enska
tungu. Hið besta í íslenzkum
bókmentum er lokuð bók fyrir
Islendingum, sem ekki kunna
málið. Þeir geta heldur ekki aí
því mótast. íslenzk fræði verða
að ná til vesturheimsmannsins
eða hann getur ekki verið sann-
ur Islendingur. Hér mætti nefna
margar leiðir sem hjálpað gætu
til að skapa bjargfasta trú á
gildi þessara verðmæta vegna
þess að þau eru íslenzk. Þess
táknmyndaríkara, sem málið er
þess óþýðanlegra er alt, sem það
mál túlkar.
Ætlið ykkur það mögulegt að
þýða “Hávamál” handa vestur-
íslenzkum enskumælendum, og
gera svo vel að gullvægi máls
og ríms og speki tapist ekki?
Getið þér ýmyndað ykkur að
Passíusálmarnir tapi ekki við
þýðingu. Sá, sem hefir reynt að
þýða þá vissi vel að eina leiðin
inn að kjarna þeirra var gegn-
um frummálið, það viðurkennir
hann sjálfur. Fornsögurnar
verða skuggi hjá skin; þegar
þær koma á enska tungu. Kraft-
ur málsins og hugsunarinnar
verður eftir.
Islenzk stórljóð seinni tíma,
sem best mál og hugsjón flytja
og kjarnyrðast tala, þar sem
sérkenni íslenzkrar hugsunar og
framsetningar kemur best fram,
verður hávaða Vestur-íslendinga
tyrfin orðaræða ein.
Vér prestamir erum farnir
að finna til þess að það er ekki
lengur örugt að semja ræður á
góðri íslenzkri tungu og búast
við að fjöldinn af söfnuðmum
skilji. Ef vér drögum dæmin úr
íslenzkum bókmentum, þá eig-
um vér það á hættu að enginn
hafi dæmin heyrt og það sem
dæmið átti að kenna falli á dauf
eyru.
Nei, íslénzk tunga verður að
verða lifandi mál á tungu Vest-
ur-íslendingsins, til þess hún
verði lifandji, ojg lífsnæringu
flytjandi, samband við lindir
bókmenta, hugsjón og anda þess
íslenzka, sem á skilið að lifa
hérnamegin hafsins. Vér eigum
það takmark. Vestur-íslenzk
þjóðrækni telur það skyldu sína.
íslenzk tunga af íslenzkum vör-
um.
Það er ekkert nema draumór-
ar, ef vér teljum oss trú um að
íslenzk kynslóð hér vestra geti
að fullu metið það, sem er best
og dýrmætast í bókmentum og
þjóðarsál íslands, án þess að
kunna málið sem geymir það.
Eina leiðin sem gull það fæst
er að eignast tunguna, sem það
er greypt í.
Eg hefi leitast við að benda
á göfugan tilgang sannrar, Vest-
ur-íslenzkrar þjóðrækni. Farið
jafnvel svo langt að segja að
hún sé guðrækninni skyld. Mér
er það ljóst að ef við ekki sjá-
um sjálfir og gerum öðrum ljóst,
göfgi og fegurð hugsjónarinnar
sem þjóðræknin helgar starf sitt.
og mátt, þá á þjóðrækni vor
ekki langlífi skilið. Framtíð ísl.
þjóðrækni í Vesturheimi er hér
í veði.
Vér skulum gefa út íslensk
blöð þótt örfáir lesi.
Vqr skulum halda við lestrar-
félögum þótt fáir njóti.
Vér skulum halda þing og
þjóðminningardag þótt þeir að-
eins stjaki við sumum okkar
einu sinni á ári.
Vér skulum stofna íslenzkar
deildir til eflingar hugsjón vorri
þótt þær séu ekki svo vakandi
sem skyldi.
Vér skulum jafnvel efla ensk-
ar deildir og ensk tímarit og
og Enskuskóla-prófessora því
þetta er alt í áttina réttu, þótt
misjafnlega ávaxtaríkt, eða
nærri markinu sé stefnt.
En vér skulum aldrei missa
sjónir á þeirri þjóðræknisstarf-
semi, sem víðtækust og varan-
legust áhrif mun hafa. Það er
íslenzk heimilisfræðsla í tungu
bókmentum og sögu íslands.
Öllo kkar viðleitni að ætla
öðrum að gjöra það fyrir börn-
in okkar, sem við sjálf höfum
trassað, sýnir aðeins hve smá-
viðrisleg vor þjóðrækni er, og
hvað lítið vér meinum með því
að segjast vera þjóðrækin.
Það eru ýms tækifæri nú op-
in fyrir oss að efla þjóðrækni
vora. Vinahendur einstaklinga,
félaga og stjórna heima á Islandi
Fjöldi ungra íslendinga við nám
meðal okkar.
Auðveldari ferðir fram og
aftur nú, ef þú ert ekki hrædd-
ur um að sökkva og þegar stríð-
inu lýkur, ótal tækifæri. En
stærstu ögranirnar til göfugrar
þjóðrækni koma frá íslenzkv
þjóðinni sjálfri, í spori því til
sjálfstæðis, sem hún hefir stig-
ið, og samhliða því, þótt ein-
kennilegt sé, baráttan um líf og
dauða alls þess, sem sérstætt er
í tungu, menningu og skapgerð
íslenzkrar þjóðar.
Styðji hönd vor og hugur ekki
í þeirri frelsisbaráttu er lítið
eftir að sönnum íslending í okk-
ur.
Sjálfsagt mætti skrifa langan
kafla um það hvernig vér höf-
um oftsinnis eytt tíma vorum og
sálarauði í það að hnotabítast
út af smámunum einum og
héldum oss vera að vinna að
1
8
RED CROSS DRIVE
1943
Opens March Ist
MANITOBA QUOTA
$600,000.00
+
As the theatre of war operations expands,
the demands on The Canadian Red Cross
become even greater
PLEASE DO YOUR SHARE
MD89
WOMEN-Serve with the C.W.A.C.
You are wanted — Age limits 18 to 45
Full information can be obtained from your
recruiting representative
Canadian Womens Army Corps
, Needs You
Get Into the Active Army
Canada's Army Is On The March
Get in Line — Every Fit Man Needed
Age limits 18 to 45
War Veterans up to 55 needed for
VETERAN’S GUARD (Active)
Local Recruiting Representative
I