Lögberg - 18.11.1943, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 18. NÓVEMBER 1943.
p-----------Ibgfaerg^
Uetið út hvern íimtudag at
THE COLUivlBIA PRESS, LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
i Utanáskrift ritstjórans:
[ EDITOR LÖGBERG,
l 695 Sargent Ave., Winnipeg# Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
\ Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
L The “Li>gberg” is printed ímd publishea by
► The Columbia Press, Limited, 695 Sargent Avenue
[ Winnipeg, Manit'ooa
l’HONE 86 32 V
Rœða
sem E. Hjálmar Björnson Hutti í Henry Hudson
hólelinu í New York, 2. okt. 1942 í íslenzku og
amerísku samsæti.
/
Góðu vinir:
Það er minn heiður að hafa þetta tækifæri til
þess að mæta ykkur og færa ykkur beztu kveðj-
ur frá gamla Fróni. Eg kvaddi ísland fyrir rúm-
um tveim mánuðum og öllum leið vel og allt
gekk sinn vana gang þegar eg fór að heiman.
Tíðin hafði verið köld og gróðrinum seinkaði,
en allt leit furðu vel út um leið og eg fór.
Forseti þessa félags hefur stungið upp á því,
að eg talaði eitthvað um ferð og dvöl heima.
Það er lítið, sem eg get sagt ykkur, sem þekkið
ísland svo vel. Eg var gestur íslands í næstum
tvö ár og lærði mikið, en mest af því er dag-
legt brauð fyrir flestum af ykkur. Landslög,
persónur og breytingar þekkið þið betur en eg.
Það er mikill sannleikur í orðum Jónasar Hall-
grímssonar, þegar hann kvað:
“Söm er hún Esja,
Samur er Keilir,
eins er Skjaldbreið
og á Ingólfsdögum.”
Þess vegna hefir það litla þýðingu fyrir mig
að fara að lýsa fyrir ykkur landsháttum eða
daglegu lífi heima. En þó þessi orð eftir Jónas
kunna að vera rétt, hefir landið og þjóðin
breyzt talsvert síðan á landnámstíð. Um sumar
þessar breytingar vil eg segja nokkur orð. En
þar eð enska er mér tamari, vil eg biðja leyfis
að tala á því tungumáli. Áður en eg byrja á því
ætla eg að nota þetta tækifæri til þess að votta
mitt eilífa þakklæti fyrir gestrisni og góðvild,
sem mér hefur verið sýnd af íslandi og ís-
lendingum á meðan eg hefi staðið í þessu starfi.
Það litla, sem eg hefi gjört, hefði ekki verið
mögulegt án hjálpar íslendinga. Nú, þegar eg
er að hverfa héðan og halda heimleiðis til
Minneapolis, vil eg staðfesta það, að eg gleymi
aldrei íslandi eða málum þess og vona, að eg
geti haldið áfram í þeirri nýju stöðu, sem eg
fer nú að sinna, að vera sjálpsamur vinur ís-
lands og málum þess hvenær sem tækifæri
veitist.
I upphafi þessara orða, sem flest ykkar hafið
skilið — ef þið á annað borð gátuð skilið mína
vestrænu íslenzku — gat eg þess að það væri
líkt og að flytja kol til New Castle ef eg reyndi
að fræða ykkur, sem hér eruð stödd, um ís-
land eða segja ykkur eitthvað þaðan, sem þið
vissuð ekki áður. Ef til vill er nú sem stendur
hvergi til í víðri veröld — nema á íslandi
sjálfu — hópur manna, sem hefir nákvæmari
þekkingu á öllu því, sem íslenzkt er, en ein-
mitt þeir, sem mættir eru hér í kvöld. Sann-
leikurinn er sá að hvar sem farið er um Ameríku
nú á dögum finst tæplega nokkur sá er ekki
hafi heyrt getið um ísland; það er nú orðið
hverju mannsbarni kunnugt að meira eða
minna leyti, jafnvel þeim sem heima eiga í
hinum afskektustu smábæjum. Þetta er ólíkt:
“Das unbekennte land” (hinu ókunna landi),
eins og þýzkur lærdómsmaður einhverjusinni
nefndi ísland; þessi breyting er uppfylling á
spádómsorðum Thomas Hardy fyrír meira en
75 árum, er hann sagði í riti sínu: “Return of
the Native.”
“Sá dagur kemur að jafnvel hið afskekta
land, ísland, verður á hinum fjölförnu vegum
ferðalanganna.”
Um þetta geta verið skiftar skoðanir okkar á
meðal, hversu vel og að hve miklu leyti ísland
sé kunnugt þeim þúsundum olíugulu ferðalöng-
um, sem nú eiga leið um fjöll þess og dali:
“Glögt er gests augað” segir íslenzkur máls-
háttur, og nú sem stendur hvíla mörg þúsund
augu glöggra gesta á íslandi og íslenzku þjóð-
inn — ungra gesta og áhrifanæmra.
Mér er ómögulegt að segja með vissu hver
verði niðurstaða þeirra áhrifa, sem af þessu
skapast í hugum gestanna; en það er víst að
yfirleitt mynda hversveitir okkar á Islandi sér
ákveðnar skoðanir og varanlegar á landinu og
íbúum þess. I flestum tilfellum finst þeim að
fólkið sé: sjálfstætt, skynsamt, viljafast, skarp-
skygnt, en jafnframt: vingparnlegt og fremur
gestrisið.
Þannig er álit hersins yfirleitt. Frá þessu
eru undantekningar, alveg eins og til eru ís-
lendingar, sem ekki eru vingjarnlegir, ekki
skynsamir og ekki gestrisnir; alveg eins og til
eru amerískir gestir, sem ekki eru skynsamir,
ekki vingjarnlegir og ekki sérstaklega ant um
hagi annara. Yfir höfuð er þó óhætt að full-
yrða það, að bæði íslendingar og Ameríku menn,
sem seinni lýsingin á við, eru undantekning.
Eg er oft spurður á þessa leið: “Hvernig kem-
ur þeim annars saman, drengjunum okkar og
íslendingunum?”
Þeirri spurningu svara eg oftast á þessa leið:
“Hugsaðu þér íslenzkt hérað, þar sem nokkur
hundruð hermenn setjast að. Gerðu þér grein
fyrir því að þar hafa aldrei sést herklæði;
meira að segja: fólkið setur herklæði og her-
búning í samband við hertekning af hendi út-
lenzks valds. Revndu svo að hugsa þér hver
fyrstu hugaráhrif þín mundu verða undir þeim
kringumstæðum.
í viðbót við þetta skaltu gera þér grein fyrir
því að héraðið, sem þú átt heima í hefir öld
eftir öld verið sjálfstætt og laust við öll utan-
aðkomandi áhrif, það hefir látið sér nægja að
sinna sínum eigin hag án þess að skifta sér af
högum annara. Það hefir talið sér heimsmálin
lítt viðkomandi, yfirráð og herbúnað annara
þjóða fundist því sig engu skifta. Þegar þú
hefir gert þér glögga grein fyrir öllu þessu, þá
hefir þú fengið nokkurnveginn skýra hugmynd
um það hversu mikla tilhliðrun fslendingar hafa
orðið að sýna, og sömuleiðis hversu vandasamt
hlutverk það hefir verið, sem amerísku her-
mennirnir hafa orðið að leysa af hendi þegar
þeir tóku sér bólfestu, sem setulið á fslandi.”
Það vekur mér undrun að sambúð setuliðs-
ins og íslendinga hefir ekki valdið fleiri og
alvarlegri árekstrum en raun var á í heil þrjú
ár, sem liðin eru síðan íslendingar afhentu fjöll
sín, dali sína, jafnvel sína eigin bústaði, bú sín
og borgir vopnuðu herliði — jafnvel þótt það
væri frá vinveittri þjóð. Það að sambúðin hefir
verið eins góð og raun varð á, er að miklu leyti
því að þakka hversu ágætir menn það eru, sem
Bandaríkin hafa sent til íslands, bæði herforingj-
arnir og hinir óbreyttu liðsmenn.
Fáir útlendingar hafa komið til íslands, sem
hafa áunnið sér meira álit en Charles H. Bone-
steel hershöfðingi, þegar hann var kvaddur
snemma í sumar. Sönnun þess hversu mikils
álits hann naut var kveðjusamsæti sem stjórn
íslands hélt honum, hann var kvaddur í sam-
kvæmissölum elzta þjóðþings í heimi, þar voru
staddir stjórnarfulltrúar frá öllum deildum, og
auk þeirra menn frá öllum stéttum landsins.
Eg fann það glögt þegar eg gekk í gegnum
hópinn hversu einlæglega menn söknuðu þess
að herforinginn var á förum. Þá leyndi sér ekki
fögnuðurinn þegar tekið var á móti Key hers-
höfðingja, er hann gerðist eftirmaður Bone-
steels.
Key hershöfðingi er fæddur 1 Oklahoma og
alinn upp í miðvestur ríkjunum. Hann er opin-
skár og blátt áfram og aflar sér vina tafarlaust
hvar sem hann fer.
Margir herforingjanna og hermannanna sögðu
mér að þeir vonuðust til að geta farið ferð til
íslands einhverntíma þegar stríðinu væri lokið
og kynst landinu og fólkinu sem prívat ein-
staklingar.
M
Þeir sögðu að sig langaði til þess að geta riotið
næðis í einu fegursta landinu sem þeir hefðu
séð og kynst betur því fólki, sem þeir hefðu
þegar lært að virða.
Það gefur að skilja að stríðstímar eru ekki
hentugir fyrir þá, sem í því taka þátt, til þess
að kynnast vel og nákvæmlega. íslendingar og
Ameríkanar hafa sést og kynst á hinum erviðu
tímum stríðsins. Hvorirtveggja höfðu sínum
störfum að sinna og gátu tæpast yfirgefið þau
til þess að öðlast þá kynningu hvorir um sig,
sem nauðsynleg er til vináttu og félagsskapar.
Stríðin leiða í ljós hjá mönnum bæði það
bezta og versta. Þetta er sannleikur hvort sem
þeir eru beinlínis í sjálfum hernum sem bar-
dagamenn eða prívat borgarar í öðrum störfum.
Vér tökum eftir því bæði meðal íslendinga og
annara þjóða, að stríðin kalla fram sterkar til-
finningar og ástríður, föðurlandsást, sjálfsfóin
og græðgi. Þetta á við prívat menn og einnig
þá sem herklæðin bera. Tilfinningar hermann-
anna æsast, föðurlandsást, hugrekki og grimd
aukast og margfaldast. Þegar þessar sterku
tilfinningar skerpast af áhrifum stríðsins þá er
það engin furða þó hugmyndir fólks verði nokk-
urs konar vanskapningar, og smávægileg atriði
margfaldist samanborið við það sem á sér stað
undir eðlilegum kr-ingumstæðum; það er svo
undur hætt við að úlfaldi sé gerður úr mý-
flugunni. Þegar alt kemur til alls er fólkið gætt
sínum ákveðnu eiginleikum, hvernig svo sem
það kann að sýnast í svipinn og þegar tímar
líða fam lærum við Sð þekkja það eins og það
er en ekki eins og það sýnist.
Eftir því sem íslendingar hafa
lært betur að þekkja Ameríku-
manninn og skilja hann og eftir
því sem Ameríkumaðurinn hefir
lært að skilja íslendinginn hefir
þeim komið miklu betur saman
en þið kunnið að ímynda ykkur
af flugufregnum sem ykkur hafa
borist. Eg læt tímann og betri
skilning á báðar hliðar svara til
fulls spumingunni: “Hvernig
kemur þeim saman íslendingum
og Ameríkumönnum?” en læt
sjálfur nægja að segja að þeir
hafi lært að lifa saman þótt það
hafi ef til vill gengið skrykkjótt
og að hvorugir þurfi að afsaka
neitt gagnvart hinum.
Það eir ekki ætlun mín að
verja þessari stund til þess að
ræða hið stjórnarfarslega sam-
band milli hersins og íslenzku
þjóðarinnar og samkomulag
þeirra en um það eru ofmiklar
lausafréttir til þess að láta það
með öllu liggja milli hluta. Enn
fremur vil eg taka það fram að eg
get aldrei fallist á skoðun þeirra
íslendinga, sem finst að íslenzk
menning, jafnvel tungan og al-
mennir þjóðhættir séu í óbætan-
legri hættu sökum þess að út-
rendur her hefir sezt að í land-
inu. í mínum augum á íslenzk
tunga og íslenzk menning sér
dýpri rætur en svo að það geti
átt sér stað.
Það er hverju orði sannara að
Island verður aldrei aftur eins og
það var en það á ekki einungis
við um ísland, engin þorp, engar
borgir og engar þjóðir verða hér
eftir eins og þau voru áður.
Er ekki sannleikurinn sá að
hin einu óbreytanlegu lög náttúr
unnar eru þau að alt er altaf að
breytast? Dagurinn í dag er ekki
eins og dagurinn í gær og dag-
urinn á morgun verður ekki eins
og dagurinn í dag. Island árið
1943 er ekki eins og ísland 1942
eða 1842. Náttúrulögmálinu er
þannig varið að til þess að vér
getum vaxið verðum vér að breyt
ast. Engin þjóð veit þetta betur
en íslendingar. Saga þeirra meira
en þúsund ár hefir verið sam-
feld og sífeld breytingakeðja,
stundum til hins betra og oft til
hins verra.
Hvaða þýðingu þær breytingar
hafa fyrir ísland, sem hafa átt
sér stað síðastliðin ár er nokkuð
sem enginn getur sagt, en ein-
ungis einhver nýr Snorri Sturlu-
son getur ritað um. Eitt er þó
víst og það er þetta; Sá styrkur
sem meðfæddur ei; þeirri menn-
ingu, þeirri tungu og þeim
stjórnarfarslegu stofnunum, sem
staðist hafa þær breytingar og
byltingar er átt hafa sér stað í
tíu aldir geta ekki visnað og
dáið á einni nóttu. Eins lengi
og þjóðin á menn með víðsýni
og vilja er það víst að þessar
stofnanir og sú menning sem þær
tákna helzt við og heldur áfram
að þróast og vaxa og verður fær
um að ráða þær gátur, sem fylgja
breyttum mannheimi.
Eg býst við að þið séuð flest
farin að spyrja sjálf ykkur hve-
nær eg ætli að komast að eíninu
og byrja á því sem fupdarstjór-
inn sagði að eg ætlaði að tala
um. Það var: “Reynsla mín á
íslandi”. Reynsla, það er yfir-
gripsmikið efni. Það væri ein-
faldara og ef til vill miklu hættu
minna að segja ykkur frá því
hvað við vorum að gera á ís-
landi. Þegar eg er spurður að
þessu: Hvað hefurðu verið að
gera á íslandi? og eg er ekki
í því skapi að vilja segja þeim
frá öllu út í æsar, þá segi eg
bara: “Eg hefi verið að kaupa
fisk.”
Sannleikurinn er sá að sumir
vinir mínir hafa kallað mig
mesta fiskkaupmann í heimi, og
þegar eg kom heim aftur horfði
konan mín á mig og henni fanst
sem stærsti fiskur heimsins væri
kominn aftur.
Eg gleymi aldrei einni fyrstu
kvöldstundinni, sem eg var á ís-
landi. Eg hafði verið boðinn í
samkvæmi til brezkra herfor-
ingja. Sökum þess að vinsölu-
bann er á íslandi tók eg þakk-
samlega boðinu og kom stund-
víslega klukkan 5. Eg fór inn á
Laugaveg, þangað sem herfor-
ingjastöðvarnar voru. Eg mætti
þar mörgum einkar skemtilegum
brezkum herforingjum, og innan
skamms vorum við farnir að
drekka og leika okkur. Stofan var
full af brezkum herforingjum og
með þeim voru margir Islend-
ingar; við vorum kyntir þegar
við vorum að drekka annað glas-
íð var eg kyntur brezkum her-
foringja sem stóð hjá veitinga-
borðinu og var að drekka brenni-
vín, um leið og eg var kyntur
honum horfði hann á mig og virti
mig nákvæmlega fyrir sér þang-
að til hann sagði þurlega: “Svo
þú ert fiskkaupmaðurinn”. Hann
hélt áfram að virða mig fyrir
sér alveg eins og eg kæmi beina
leið frá fisksölustaðnum í Hull.
Eg horfði á hann með sama kulda
og svaraði: “Já, eg og þú ætlar að
eta fiskinn.” Með þessu var sam-
ræðunum lokið. Hann hélt áfram
að drekka og að lokum fór eg
aftur í fiskkaupin.
Eg eignaðist ágæta vini meðal
Breta og eg lærði að þekkja þá
marga og kynnast kostum þeirra.
Þeir eru reglusamir, nákvæmir
og skilningsgóðir kaupsýslu-
menn.
Eins og þið vitið voru samdar
reglur til þess að fara eftir við
vörukaup frá íslandi handa Bret-
um fyrir hjálparfé frá Banda-
ríkjum í nóvember 1941. Eg lagði
af stað frá Boston áleiðis til
Reykjavíkur í þeim mánuði, og
eftir meira en þriggja vikna sjó-
volk fyrst á breyttu skemtiskipi
og síðar á herskipi lenti eg í
Reykjavík 19. desember 1941.
Þegar þangað kom var mér fagn-
að af bróður- mínum Birni á
hreinni íslenzku “Velkominn
heim!” sagði hann. Eg fékk mér
herbergi á Hótel Borg, og nálega
í heilan mánuð var það herbergi
bæði heimili mitt og skrifstofa.
Og fyrsta heimild til þess að
borga fyrir íslenzkan fisk, sem
kevptur var samkvæmt þessum
samningum, var símuð frá því
herbergi. En um miðjan janúar
höfðum við leigt skrifstofu á
þriðju hæð í Landsbankanum og
þar er ennþá skrifstofa þeirrar
stjómardeildar sem annast út-
hlutun á vörum, sem keyptar
eru í Reykjavík.
Þrátt fyrir það þótt fiskur sé
meiri hluti þess, sem Bandarík-
in kaupa af framleiðslu íslend-
inga, þá er hann alls ekki eina
varan. Þann tíma, sem eg var
á íslandi námu þær vörur, sem
keyptar voru fyrir okkar milli-
göngu um $50.000.000. í viðbót
við fiskinn keyptum við fyrir
hjálparpeninga handa Bretlandi
aðrar vörur frá íslandi t. d.
þorskalýsi, síldarlýsi og síldar-
mjöl sauðargærur, frosið lamba-
kjöt og ýmsar aðrar búsafurðir.
Þegar við komum til íslands,
var ein fyrsta spurningin, sem
blaðamenn í Reykjavík spurðu
mig, eftir að eg hafði sagt þeim
fyrirætlun okkar, hvort dollar-
arnir, sem við ætluðum að borga
íslendingum fyrir þessar afurðir
jrrðu látnar af hendi þannig að
þeir yrðu notaðir skilyrðislaust.
Eg svaraði með þessari spurn-
ingu: “Þið hafið unnið ykkur
dollarana, er ekki svo?” Þegar
þeir höfðu játað því, skýrði eg
það fyrir þeim að við hefðum
alls ekki í hyggju að gera nokkra
tilraun til þess að hindra verzlun
þeirra með sína eigin peninga,
eg sagði þeim ennfremur að eftir
því sem kringumstæður leyfðu
og vörur væru til, yrði þeim
gert mögulegt að kaupa hvað sem
þeir þyrftu fyrir peninga sína.
Eg held að við höfum efnt þetta
loforð og að íslendingum hafi
verið mögulegt að kaupa fyrir
peninga sína flest af því sem þeir
þörfnuðust. Sannleikurinn er sá
að eg gat fengið keypt í íslenzk-
um verzlunum án þess að binda
mig við skamtbækur og bláa,
rauða og græna depla — kaupa
hindrunarlaust hluti, sem fyrir
löngu voru uppseldir í amerísk-
um verzlunum.
Með þessu dettur mér ekki í
hug að halda því fram að ís-
lendingar hafi ekki orðið fyrir
neinum óþægindum í sambandi
við vöruskömtun eða að þeir hafi
ekki orðið að vera án ýmislegs
en þeir hafa getað lifað nokkurn-
veginn normal lífi þrátt fyrir alt
og alt.
Langmesti hluti þess, sem við
keyptum fyrir hjá'lparpeninga,
var sent til Englands, meira en
75% af $50.000.000, sem eytt var
upp að þessum tíma og við
höndluðum, var fyrir vörur til
Englands. Þessu er haldið áfram
og skrifstofa okkar er enn starf-
andi í Reykjavík, forstjóri henn-
ar nú er fyrrverandi forseti fél-
ags ykkar, Ólafur Ólafsson.
Áður en eg lagði af stað frá
íslandi í sumar, undirritaði eg
samning við stjórnina á íslandi
fyrir hönd Bandaríkjanna, um
það að kaupa alla ársframleiðslu
síldarlýsis og síldarmjöls 1943;
alt þetta er nú flutt til Eng-
lands. Þrátt fyrir það þótt síld-
arveiðin í ár byrjaði fremur illa,
þá endaði vertíðin með miklu
síldarmjöli, nálega 30.000 skip-
pundum og framleidd voru 24.000
skippund af síldarolíu. Ástæðan
fyrir því að síldarolía var minni
en síldarmjölið var sú að síldin
í ár var minni en síldarmjölið
var sú að síldin í ár var ekki
feit og þess vegna, ef til vill,
ekki eins ábatasöm fyrir fram-
leiðandann. Framleiðsla síldar-
mjölsins var talsvert meiri í ár
en í fyrra og hér um bil jafn-
mikið var framleitt af síldarlýsi
1943 og næsta ár á undan.
Áður en eg lagði af stað heim
í júlí framlengdum við einnig
ísfisks samninginn með smá-
vægilegum breytingum; helzt
samningurinn í gildi þangað til
í lok þessa árs. En aðalbreyting-
in á samningnum í ár var það
ákvæði að einn þriðji hluti þess
sem borgað er fyrir vörurnar
skal greiðast í sterlingspundum
en tveir þriðju hlutar í dollurum.
Nú er verið að undirbúa samn-
inga þar sem ráðgert er að kaupa
fleiri íslenzkar vörur. Stríðið hef
ir valdið miklum breytingum
bæði í lifnaðarháttum Islendinga
og fjárhag þeirra. Mörg ykkar
vitið eflaust miklu meira um
þessar breytingar en eg; og þið
eruð færari um að dæma það
hverja þýðingu þær hafi og að
hversu miklu leyti þær séu lík-
legar til þess að verða til fram-
búðar.
Því miður kyntist eg íslandi og
íslendingum einungis á stríðs-
tímum. Mörg ykkar hafið þekt
landið og þjóðina um margra ára
skeið og getið fullkomlega dæmt
um þýðingu þessara breytþiga.
En þann tíma sem eg dvaldi á
íslandi hafði eg tækifæri til þess
að veita eftirtekt þessum breyt-
ingum og sjá áhrif stríðsins á
eina allra friðsömustu þjóð heims
ins, sem nútíðar menningin hefir
þekt.
Þjóðfélagslegar breytingar,
þær sem snerta líf og lifnaðar-
hætti fólksins, hafa enn ekki
komið nógu glögglega í ljós til
þess að eg eða nokkur annar
dirfist að geta sér til eða spá
um það hversu víðtækar þser
kunni að verða. Það mesta sem
nokkrum er unt að segja er það
að þeim er sem stendur, haldið
á lofti með sterkari litum en þeim
ber í raun og sannleika. Að þser
verði róttækar og varanlegar,
virðist þó líklegt. Eitt af því sem
þýðingarmest má kalla að því er
framtíð landsins snertir, er það
hversu margt ungt fólk frá ís-
landi nýtur nú mentunar í Vest-
urheimi. Þegar þetta unga fólk
hverfur aftur heim til ættjarðar
sinnar til þess að taka við ábyrgð
arstöðum í þjóðlífinu, þá fyrs^
byrja varanleg áhrif að skapast
og koma í ljós.
Fjárhagslega eru breytingarn-
ar ef til vill meiri nú sem stend-
ur, en hversu mikla og hvers
konar þýðingu þær hafi í fram-
tíðinni það er enn óráðin gata.
Fiskveiðarnar eru mesti og
lang yfirgrips ríkasti atvinnu-
vegurinn; hér um bil 90% af
öllum útfluttum vörum er fiskur
og fiskafurðir.