Lögberg - 22.08.1957, Síða 2

2
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 22. ÁGÚST 1957
Vísindin efla alla dáð
Dr. Helgi Péturss sagði að
fyrstu vísindamenn hér á jörð
hefði verið smiðir. Þeim hug-
kvæmdist fyrst að búa sér til
verkfæri til þess að létta lífs-
baráttuna og gera hana auð-
veldari. Þeir fundu upp á því
að gera sér eggverkfæri úr
steinflísum, ög með þeim
tegldu þeir verkfæri áhöld úr
tré, fyrst kylfur, svo boga og
örvar, og síðan húsmuni.
Framsókn mannanna á sviði
vísindanna var hafin, og þrot-
laust hefir hún haldið áfram
síðan, og orðið stórstígari með
hverri öld, og nú síðast með
hverjum áratug. Hver ný hug-
mynd hefir fætt af sér margar
aðrar, hver ný uppgötvun leitt
til annarra og meiri uppgötv-
ana. Og aldrei hafa þessar
framfarir orðið jafn stórstígar
og seinustu 50 árin. Það eru
aðeins fáir menn, sem þar eru
brautryðjendur en alþjóð nýt-
ur góðs af starfi þeirra. Þess
vegna sagði Jónas Hallgríms-
son:
(
Tífaldar þakkir því ber færa
þeim, sem að guðdómseldinn
skæra
vakið og glætt og verndað fá
vizkunnar helga fjalli á.
Vísindin hafa gjörbreytt
lífskjörum mannanna og nú
er svo komið að farið er að
tala um það í alvöru, að öll
erfiðisvinna sé brátt ,úr sög-
unni, allt verði unnið af vél-
um. Menn búast við meiri
framförum í vísindum á næstu
50 árum, heldur en á öllum
öldum áður. En þótt allar upp-
götvanir sé til þess fallnar að
bæta og fegra líf mannkyns-
ins, þá hefir mannkyninu þó
tekizt að gera þær að svipu á
sig. Og nú er svo komið, að
mannkynið getur útrýmt
sjálfu sér, ef það leggur út í
k j or nor kustyr j öld.
Vera má, að óttinn við eyði-
leggingarmátt kjarnorkunnar
verði til þess að ekki hefjist
ný heimsstyrjöld. Þeir, sem
kunnugastir eru þeim málum,
segja að kjarnorkan hafi nú
þegar afstýrt heimsstyrjöld
nokkrum sinnrnn síðan 1945.
En hvað er þá framundan hjá
vísindunum, ef þau fá að
starfa í friði?
Fyrir skömmu háði amer-
íska félagið National Educa-
tion Association 94. ársfund
sinn, og L. A- Du Bridge, for-
seti California Institute of
Technology, flutti þar fyrir-
lestur um þetta efni, og skal
hér birtur útdráttur úr hon-
um:
— Ég ætla ekki að tala um
það, sem menn kunna að upp-
götva, sagði Du Bridge. Ég
ætla að tala um það, sem
menn munu hugsa, hugmynd-
ir þær, sem þeir taka til rann-
sóknar. Ég ætla að tala um
vísindin vísindanna vegna,
I hvernig þau kenna mönnum
að hugsa og afla sér þekking-
ar, um vísindin sem lykil að
þekkingu á hinum efnislega
heimi. Ég ætla að tala um
ævintýri vísindanna.
Þekking á iölum
Þegar frá upphafi vega mun
maðurinn hafa haft einhverja
óljósa hugmynd um tölur —
hvað börn þeirra voru mörg,
hvað þeir áttu margar konur,
hve mörg dýr þeir lögðu að
velli og hve marga óvini þeir
ættu. En þetta var þó allt á
reiki, því að hinir frumstæðu
menn áttu aðeins þrjár tölur:
einn, tveir, margt. Smám
saman breyttist þó „margt“ í
tölurnar 3, 4, 5. En langur tími
leið áður en menn fundu upp
„núllið" og lærðu að nota það.
En hve margir eru þeir nú
á dögum, sem gera sér grein
fyrir því að vísindin væri enn
í dag einskis megnug, ef þau
hefði ekki stærðfræðina við
að styðjast? Setjum svoj" að
vér hefðum ekki enn fundið
upp töluna 10. Setjum svo, að
vér værum enn að burðast
með rómverskar tölur. Hvern-
ig ættum vér t. d. að marg-
falda saman XVI og MCMXI?
Setjum svo, að vér kynnum
ekki að fara með hærri tölu en
miljón, eða biljón. Hvernig
færi þá um fjárlög stórveld-
anna? Og hvernig færi um
þau fyrirtæki, sem hafa meira
en biljón í veltunni?
Á hinn bóginn — hve marg-
ir eru þeir, sem gera sér grein
fyrir1 hvað biljón, eða jafnvel
miljón þýðir? Ef maður telur
eins hratt og hann getur —
nefnir t. d. 3 tölur á hverri
sekúndu þá mundi hann vera
3 ár að telja eina miljón, þótt
hann teldi látlaust 24 stundir
á sólarhring, og rúmlega 8 ár
að telja upp að einni biljón.
Við skulum taka dæmi til
skýringar. Hve stórt væri það
hús, sem er miljón sinnum
stærra en húsið, sem þú átt
heima í? Mundi það verða
eins stórt og stærstu ský-
skafar? Mundi það verða eins
stórt og pýramídinn mikli?
Nei, það mundi verða 10 og
allt að 50 sinnum stærra
heldur en jörðin sjálf. *
Ég get þessa til að sýna, að
allur almenningur hefir ekki
hugmynd um hvað miljón
þýðir, og enn síður hefir hann
skilning á því hvernig vísind-
in fara að reikna með miklu
hærri tölum. Er það þá nokk-
ur furða þótt almenningur
geti ekki gert sér grein fyrir
hvað átt er við með því, að
ein vetnissprengja hafi 20
miljón sinnum meiri spreng-
ingarmátt en 1 tonn af TNT
sprengiefni? Þetta þýðir ekki
að eyðileggingarmáttur henn-
ar nái til 2 miljón stærra
svæðis, þar verður, að miða
við kubikrót af sprengingar-
kraftinum. Og þá kemur í
ljós að 20 miljón tonna
sprengja hefir 270 sinnum
meiri eyðileggingarmátt en 1
tons sprengja. Þó nær eyð-
ingarmáttur hennar til svæðis,
sem er 16 km. í þvermál, eða
meira.
Þetta er ekki sagt til að
hræða neinn, heldur til að
sýna hverja þýðingu útreikn-
ingar hafa og hverja þýðingu
það hefir að hugsa stærð-
fræðilega. Á máli vísinda-
manna er ein miljón 10", ein
biljón 100’, og 10« + 10" eru
10n. Það er ósköp einfalt. Á
þennan hátt geta menn fengist
við tölur, sem skipta biljónum
og skilið þær.
Öll menning nútímans bygg
ist á stærðfræði. Það er ekki
hægt að gera götur í borg,
grafa fyrir undirstöðum eða
reisa hús, án þess að reikn-
ingslistin komi til skjalanna.
Ekki er hægt að finna upp
neina vél, smíða neina vél né
reisa raforkuver, án þess að
gripið sé til reikningslistar-
innar. Til þess að gera upp-
drátt að flugvél eða skipi, þarf
enn flóknari reikningslist, og
hámark reikningslistar kem-
ur fram í kjarnorkuvísindum
og stjörnufræði. Með öðrum
orðum, enginn kemst af án
reikningslistar, allt frá búð-
arþjóninum, sem vegur mönn-
um vörur, að þeim, sem fást
við dýpstu gátur tilverunnar.
Ferðalag til sólarinnar
Vér skulum nú hverfa frá
stærðfræðinni og súna oss að
ævintýrum vísindanna. Og
þá ætla ég fyrst að ferðast
með yður til sólarinnar. Hjá
því er það hreinasti barna-
leikur að klífa Everest-tind,
því að vér skulum fara — í
huganum — beint inn að
kjarna sólarinnar.
Vér verðum þess fyrst var-
ir að sólin er heit. Yfirborðs-
hiti hennar er um 11,000 stig
á Fahrenheit, meii-i hiti en
nokkurn tíma hefir þekkst á
jörðinni áður en farið var að
sprengja kjarnasprengjur. Það
er langt fram yfir bræðslu-
hita á nokkru efni sem vér
þekkjum. Þess vegna er sólin
eins og brennandi gashnöttur.
En yfirborð hennar er kald-
ast. Hitinn inni í henni er
sennilega um 23,000,000 stig F.
og þéttleiki hennar er svo
mikill að innsti kjarninn er
10 sinnum þyngri en blý. Þó
er hann aðeins gastegund —
mestmegnis vetni.
Hvernig stendur á þessum
mikla hita, og hvernig stend-
ur á því að hann helzt við?
Vér vitum að hiti jarðarinnar
hefir verið álíka og nú um
fjórar biljónir ára, eða þar
um bil. Fyrir jafnlöngum
tíma hefir sólin verið álíka
heit og hún er nú. Hvaðan
kemur þessi hitaorka?
Ekkert viðunandi svar hafði
fengist við þessari spurningu
um þær mundir er seinni
heimsstyrjöldin hófst. Nú vit-
um vér að orkugjafi sólar-
innar er efnabreyting, sér-
staklega sú, að vetni breytist
í helíum. Sólin er í rauninni
sívirk vetnissprengja. Og hún
mundi springa í smámola eins
og hver önnur sprengja, ef að-
dráttaraflið væri ekki svo ó-
skaplegt að það heldur öllu í
skorðum.
Sem betur fer á sólin enn
miklar birgðir af vetni, svo að
þær munu nægja enn um
nokkrar biljónir ára. En að
því rekur, að þurð verður á
því. Hvað mun þá verða?
Mun sólin falla saman og
kólna? Nei, hún fellur saman
og hitnar. Aðdráttaraflið, sem
veldur því að hún dregst sam-
an, veldur því að hitinn inni í
henni eykst eftir því sem hún
minkar.
Sennilega mun hitinn þá
komast upp í 200,000,000 stig
F. og þá skeður nokkuð nýtt.
Helíum það, sem myndast
hefir af umbreyttu vetni, fer
þá að „brenna“. Þrjú helíum-
atóm geta þá runnið saman í
eitt kol-atóm og fjögur helíum
atóm geta runnið saman og
myndað eitt súrefnis-atóm.
Við þetta losnar enn orka
úr læðingi og myndar hita,
svo að innri hiti sólarinnar
mun haldast í 200,000,000
.stigum þangað til allt helíum
er horfið. Sólin kýtist þá enn
saman, og við það vex hitinn
enn þangað til að kol-atómin
og úrefnisatómin fara að
renna saman og mynda ný og
þyngri atóm, eitthvað í lík-
ingu við járn. En þá er innri
hiti sólarinnar orðinn margar
biljónir stiga á Fahrenheit.
Og þá er komið að því, að
hætta er á sprengingu. Vér
vitum ekki með vissu hvaða
skilyrði þurfa að vera til þess
að sprenging geti orðið, en
vér höfum orðið þess varir að
ýmsar sólir hafa sprungið.
Þær eru kallaðar „super-
nóvur“.
Hér þrýtur þekkingu vora,
því að enn eru atómvísindin
á byrjunarstigi. En geta má
þess, að nýlega hefir dr. Fred
Hoyle í Cambridge komið
fram með kenningu um
þroskaferil sólarinnar, en svo
er þetta flókið mál, að það
mun taka fimm ár, þótt notað-
ar sé hinar hrðavirkustu
reiknivélar, að reikna dæmið
til fullnustu.
Þetta tel ég eitt af stórkost-
legustu viðfangsefnum vísind-
anna. Sól vor er aðeins ein af
biljónum sólna í vorri vetrar-
braut. En til eru miljónir
jafnstórra vetrarbrauta úti í
geimnum. Þær fjarlægustu,
sem sézt hafa í 200 þml.
stjörnuskránni á Palomar, eru
í 2 biljóna ljósára fjarlægð.
En vér vitum þó, að hin sömu
frumefni — sams konar atóm
og sameindir — eru í þessum
fjarlægu sólum eins og í vorri
sól. Um þær gilda sömu eðlis-
lögmál, og þess vegna hlýtur
ljós og hitaorka þeirra að vera
af sama uppruna.
Sumar sólir hafa sprungið.
Nokkrar „supernóvur“ eru
enn bjartar eftir mörg ár. En
aðrar hrörna, hafa geislað sér
út að hálfu leyti á tveimur
mánuðum, líkt og sum geisla-
virk efni. Mestar líkur eru til
þess að sprengingin hafi
Fjarlæðin, sem aðskilur vini er vissulega stuli
FIRÐSÍMI
Þér getið í rauninni notið þriggja mínútna
viðtals við vin svo að segja hvar, sem er
í Maniloba fyrir kostnað INNAN
við DOLLAR!
AUÐÆFI
í VINÁTTU
INNAN við DOLLAR!
mnniTOBR TEbEPHonc sysTEm