Kirkjublaðið - 01.02.1896, Blaðsíða 2

18
við var að búast, af sjer leitt miklar og margar landa-
þrætur gegnum alla sögu mannkynsins og vísindanna.
Reyndar bar minna á þessu stríði í fornum sið, og hinn
mesti heimspekingur, að minnsta kosti fornmanna, — ef
ekki allra tíma, — Aristoteles, byggði jafnvel guðfræðinni
höfuðbólið í sinni kenningu, og kallaði hana »hina fyrstu
heimspeki«. I kristnum sið reyndi Hegel, eptir dæmi
Aristotelis, til að taka trú og trúarlærdóma upp í sína
kenningu, og skapa kristna heimspeki. Hvernig það tókst,
um það eru deildar meiningar, en víst er um það, að svo
framarlega sem það er höfuðþörf livers hugsandi manns,
að gjöra sjer grein fyrir upphafi og tilgangi tilverunnar,
er það einnig áríðandi, bæði fyrir hinn einstaka og fyrir
mannfjelagið, að sem mest og bezt samhljóðan sje milli
heimspeki og guðfræði, er báðar einmitt fást við þau
sömu eilifu sannindi og þeirra rannsókn. En—hingað til
hefir þessi ósk ekki rætzt, og lítur á stundum svo út,
sem báðar fjariægist hvor aðra aptur, þó þær áður því
nær gengi samhliða.
Um síðustu aldamót og nokkuð fram eptir þeirri öid,
sem nú er að líða, var straumur heimspekinnar samhliða
guðfræðinni. Þeir tveir miklu spekingar, sem þá voru
uppi, fyrst Kant og síðan Hegel, fóru, það sem jeg kalla
efri veginn í sínum kenningum; þeir leituðu að upphafi
alls hjá þeirri eilífu skynsemi, sem af sjer hefði framleitt
hið gjörvalla bæði í þeim sýnilega og þeim ósýnilega
heimi (idealismus). En—þegar leið á öldina komu aðrir,
sjálfsagt menn miklum hæfilegleikum búnir, og fóru neðri
veginn, að rannsaka nákvæmlega hið einstaka, finna í
því lögmál náttúrunnar og hinna sjerstöku eðlis-afla,
hvernig hvert greip i annað, hvert var öðru andstætt,
en hjeldu þó einmitt með því saman hinni miklu vjei
heimsins, og efldu f'ramför hans, að minnsta kosti að
sumu leyti og um stundarsakir, hvað sem síðar yrði.
Þessir spekingar þóttust byggja á reynslunni einni, og
ekki taka neitt til greina nema það sem sjeð og sannað
yrði. Þeir tóku sigurverk heitnsins í sundur og settu það
aptur saman, skoðuðu hjól og fjaðrir og sönsuðu sig á,
hvernig allt samverkaði til gangs og hreifingar, en feng-