Öldin - 18.11.1891, Blaðsíða 2

ÖLDIN
gefin -át hvern Miðvikudag
að 17 McMicken Str. (12th Str. 8.]
af OLAFSSON & CO-
(H. Olafsson. M. Peterson.)
Kitstjóri og ráðemaðr
(BDITOB A BU8INE88 MANAGEH):
Jón Olafsson
ÖLDIN kostar: 1 ár $1,50; 6 mán
$0,80; 3 mán. $0,50. Borgist fýrirfram.
Á íslandi kostar árg. 4 kr.
Auglýsinga-verð: 1 þuml. dálks-
lengdar eitt sinn $0,25; 1 þaml. 1 mán
$1,00; 3 mán. $2,50; 6 mán. $4,50; 13
mánuði $8,00.
__X-__,_________________ - ,
Scndið peninga í registreruðu bréfi
þóstávísun (P. O. Money Order) eða
ExprCss Co. ávísun eða ávísun á banka
í Winnipeg (ekki á utanbæjarbanka).
Öll bré'f og borganir sendist til:
Olafsson <ý Co. - - - P. O. Box 535.
Winnipeg, Man.
r
Islenzk mentastofnun
i Vestrheimi.
VI. Hvað mundi það kosta?
Það er auðvitað, að lóð og skóla-
hús er eitt það fyrsta, sem slík
stofnun þarf að eignast. Og það
er lítið í lagt, að segja að þetta
mundi kosta minnst $8000. Hús-
búnaðr og kenslu-áhöld ásamt byrj-
unarbókasafni 82000. Skattar, við-
hald og vátrygging gegn eldi, yrði
.árlega, segjum $350. Fjórir fastir
kennarar $4000 um árið (hver $1000
til jafuaðar). Og eitthvað þarf til
ljósa, eldiviðar, húsumsjónar, árlegra
bóka og áhalda-kaupa. Er of-lagt
í að gera það $050 ?
Hór höfum vér þá $10000 í stofn-
fé og $5000 í árleg útgjöld.
Ef vér viljum snúa þessu öllu
upp í höfuðstól, þá mun það ekki
láta fjarri að segja, að vér þyrftum
$100,000 höfuðstól til þess, að koma
þessari stofnun á fót og tryggja árs-
útgjöld hennar með vöxtunum.
Þetta eru að minnsta kosti $7
á hvert íslenzkt nef vestan hafs.
Og nú bætist þar við, að uin
lúterskan skóla er að ræða, sem
kyrkjufélagið vill endilega haga svo,
að enginn ólúterskr maðr mundi
vilja nota hann og þá væntanlega
ekki styrkja hann, og því verðr
þessurn kostnaði að deila einungis
á lútersk nef. Og hvað eru þau
jnörg í allri þessari álfu ? Eru þau
í raun og veru 3000?
Lútersku íslendingarnir hór í
Winnipeg eru ekki menn til að
standa í skilum við einn prest. Þeir
eru að burðast við að skildinga sam-
an til kyrkju-húss síns árlega, og
er svo á þeim að heyra, kyrkju-
mönnunum sumum, að árlega standi
kyrkjuskuldin í stað eða vaxi, þrátt
fyrir samskotin. Vér erum því ekki
kunnugir, hvort svo er, en þetta
klingir við.
Allir lúterskir' Islendingar hér í
álfu (og á íslandi ofan í kaupið)
geta ekki haldið uppi einu mánað-
arriti (,,Sameiningunni“), svo að
guðsbörnin verða að ganga betlandi
og sníkjandi milli heiðingja og van-
trúar-manna til að biðja þá að kaupa
„Sam.“ í gustuka-skyni. Því pen-
ingar vantrúarbarnanna eru góðir og
gjaldgengir í guðskistuna.
Og svo ciga þessar veslings hræð-
ur að bæta því ofan á, að snara út
$100,000. Hvað ætli verði úr því?
Þótt stofnaðr yrði lúterskr ferða-
kostnaðarsjóðr handa Wilhelm og
hann væri hafðr ,,á rólinu“ ár út
og ár inn, þá erum vór hræddir um
að honum entist aldrei aldr til að
sjá marka fyrir fyrstu tíu-þúsund-
unum.
■ Vitaskuld mætti setja þaðávöxtu,
sem inn kæmi, og láta það ávaxt-
ast, þar til nóg væri komið.
Það er ekkert á móti því, nema
ef það skyldi vera það, að mm það
leyti sem sjóðrinn nær $100,000
upphæðinni, þá verðr sjálfsagt orð-
ið svo framorðið í heiminum, að öll
lúterska verðr þá undir lok liðin,
svo að fornfræðingunum mun veita
nógu örðugt að grafa upp, til hver3
þessi óskiljanlegi lúterski sjóðr
muni eiginlega hafa verið ætlaðr í
fornöld.
Það væri nú samt sök sér þótt
menn vildu leggja hart að sér og
reyna það ókleyfa, ef nokkur stór
nytsemd eða nauðsyn væri á.
En því fer svo fjarri.
Hvað er unnið með stofnun ís-
lenzkrar skóla-ómyndar eða skóla,
sem eigi vinnst alveg eins vel og
enda betr, með því að koma á kenslu
í íslenzku og íslenzkum bókment-
um við einhvern hérlendan æðri
skóla, sem íslenzkir námsmenn gætu
sótt ?
Ekki nokkur skapaðr hlutr.
Oss virðist það vera rangt að
vera að narra peninga út úr mönn-
um í þessu skyni. Og vér viljum
ráðleggja öllum að vei'ja centum
sínum til einhvers þarfara og skyn-
samlegra.
VII. Skaðvæni innar fybibhuguðu
SKÓLASTOFNUNAII.
Það er marg-viðrkent, að það er
jafnan sannri mentun til hnekkis,
að veraldleg fræðsla standi undir
umsjón kyrkju og klerkalýðs. Við
skóla þá, sem kyrkjan hefir yíirráð
yfir, er jafnan meira litið á rétt-
trúnað kennendanna, heldr en hitt,
hvernig þeir eru að sér að öðru
leyti.
Hví eru kyrkjufélög að streitast
við að koma á fót æðri skólum ?
Auðvitað til þess að geta lagað ment-
un unglinganna í hendi sér í á-
kveðnum tilgangi, dulið þá þess
sem þeim er álitið óholt að vita,
og kent þeim hálf-sannindi og ó-
sannindi, sem þeim eru álitin holl.
Ef ekki væri þessi tilgangrinn, þá
mundu menn ekki kasta peninguhi
út fyrir kyrkjuskóla, þar sem aðrir
og betri skólar væru nægir til.
Norski sýnódu-skólinn í Decorah
var gott sýnishorn af kyrkjulegum
,,lærða“-skóla. Stjörnufræði mátti
ekki kenna þar; það var „djöfuls-
ins vísindagi-ein“, sem leiddi menn
af sannri biblíu-trú. Nemendrnir
máttu ekki lesa almenn vikublöð,
önnur en þau sem kyrkjunni vóru
þóknanleg.
Að setja unglinga í slíka skóla,
það er sama sem að limlesta þá
andlega. Og það er það sem kyrkj-
an gerir : liún limlestir menn and-
lega, setr sálirnar í pyndinga-skrúfur
og spennitreyju. En slíkt er ein-
mitt það gagnstæða við tilgang
mentunarinnar. Þess vegna eru öll
kyrkju-yfirráð yfir sérhverri almennri
mentastofnun banvæn.
TTmdæmi trúarinnar fer jafnan
^ smá-mínkandi í heiminum, al-
veg að sama skapi sem umdæmi
þekkingarinnar stækkar. Það er ó-
mögulegt fyrir nokkurn mann með
heilbrigðri skynsemi að hafa bæði
vitund og trú um alveg sama at-
riði. Ef ég veit að snjórinn er
hvítr, þá get ég ómögulega trúað,
að hann sé svartr. Og of ég veit
að jörðin, sem vér mennirnir byggj-
um, er hnöttr, þá get ég ekki trú-
að því, að hún sé flöt eins og
pönnukaka.
Forfeðf vorir trúðu miklu meiru
en vér, af því að þoir vissu miklu
minna. Forfeðr vorir trúðu því,
að jörðin væri „flöt eins og pönnu-
kaka“, og fyrst er vísindamennirn-
ir héldu því fram, að hún væri
hnöttótt, þá kom þeirra tíða rétt-
trúaða kyrkja og klerkavald fram,
og neitaði slíkum kenningum, og
kallaði þær guðleysi. Það var ein
aðal-ástæða til þess, hve örðugt
Columbus átti með að fá stjórn-
irnar til að greiða landnámsför sína,
að kyrkjan hélt því fram, að það
væri guðleysi að halda að jörðin
væri „ hnöttótt. Þá t r ú ð u menn
því að hún væri flöt. Nú hafa
menn siglt umhverfis hana svo oft,
að menn vita hún er ekki flöt.
Enn lengr trúðu menn því, að
jörðin stæði kyr, en sólin og allar
stjörnurnai' gengju kring um hana.
Kyrkjan vildi lífláta þá, sem héldu
þeirri guðlausu villu fram, að jörð-
in snerist um sjálfa sig og gengi
kring um sólina. Nú vita menn
það sanna í þessu efni. Og kyrkj-
an er þögnuð.
Lengi liélt kyrkjan þó fast við
aldr heimsins eftir biblíu-reikningi,
og eftir honum átti, eigi jörðin
ein, heldr öll veröldin, að vera að
eins um 6000 ára gömul, og „him-
inn“ og jörð sköpuð á 6 dögum.
Nú vita menn, að jörðin er mörg
hundruð þúsund ára gömul, og ýms-
ir aðrir hnettir þó vafalaust miklu
eldri. Nú vitum vér, að ljósið er
ekki skapað á undan sólunni, og
engurn mentuðum kyrkjumanni dettr
lengr í hug að trúa sköpunarsögu
fyrstu Mósis-bókar sem sögulegum
sannleik.
Þannig sí-þrengist verksvið trú-
arinnar, og það er enginn efi á
því, að svo lengi sem mannkynið
líðr ekki undir lok, mun þekking
þess aukast á heiminum og því
sem í honum cr. En það er líka
óhætt að fullyrða það, að þótt
mannleg þekking haldi sífelt á-
fram að aukast, verðr hún þó á-
valt ófullkomin, og því er ekki
hætt við að ekki verði jafnan stórt
ríki eða verksvið eftir fyrir trúna.
Það er hverju orði sannara, að
því meira sem maðrinn eykr þekk-
ingu sína, því ljósara verðr honum,
hvar takmörk mannlegrai' þokking-
ar liggja nú, og hve skamt hún
reyndar nær enn þá. En þetta er
síðr en ekki nein ástæða fyrir
hann til þess, að kasta frá sér
þeirri litlu þekkingu, sem mann-
kynið hefir, til þess að gleypa neitt
það með trúnni, sem kemr í þveran
bága við mannlega þekking.
að hefir stundum verið minzt á
það, en er reyndar aldrei of oft
gert, hver lýti það eru að fara illa
með móðurmálið. Látum vera að tala
og rita íslenzku, ef oss sýnist, og töl-
um ensku, eða önnur mál, ef svo á
stendr; en meðan vér erum að mynd-
ast við að mæla á móðurmálinu, þá
reynum að gera það lireint og rétt.
Það er engin fordild í því að afbaka
íslenzkuna eða hlanda hana orðum úr
öðrum málum. Það álítr oss enginn
lærðari né vitrari fyrir það. Þvert á
móti. Það er vottr um vankunnáttu
vora, ef vér getum ekki talað hreint
og óhjagað íivert það mál, sem vér
erum að reyna að tala. Stundum eru
nú orðskrípin vottr um jafnmikla van-
kunnáttu í enskunni eins og í íslenzk-
unni; t. d. þegar menn eru að tala
um „perlara“, eins og vér sáum nýl.
gert í ritstjórnargrein í ísl. hlaði.
,,Perlari“ er ekki enska, ekki íslenzka,
ekkert mál—hara vitleysa. „Pedlar“ eða
„pedler“ er enska, og þýðir föru-mang-
ari eða flökku-prangari. Stundum taka
menn útlend orðtæki og þýða þau orð-
rétt á íslenzku, og vérða þá orðin ís-
lenzk að vísu, en orðtakið útlent.
Þannig hafa blöðin „Sameiningin“ og
„Lögherg" leitt inn í Yestr-íslenzkuna
orðtakið „leiðandi menn“. Englend-
ingar tala um „leaders" (sem orðrétt
þýðir: leiðarar), og á dönsku og norsku
er sagt „ledende Mænd“ (orðrétt: leið-
andi menn). En íslendingr, sem hugs-
ar á íslenzku, og ekki hefir vanið sig
á að hugsa á útlendu máli, nefnir for-
sprakka, leiðtoga, eða því um líkt.
Mál vort á nóg orð til yfir þetta. _____
„Og það má ganga út frá því sem
vísu“ og „vér göngum út frá því sem
vísu, að“ o. s. frv. (á dönsku: „vi
gaar ud fra det som sikkert“). Slík-
ar setningar liittast enda oftar en einu
sinni á sömu bls. í „Sam.“. Hver
maðr, sem liugsar á íslenzku, segir:
það má ganga að því vísu; vér göng»
um að því vísu o. s. frv. Það eru
einniitt (dönsku-)lærðu mennirnir, sem
hættast er við þessum syndum
gegn móðurmálinu. Menn, sem vita
hetr, eins og ritstj. „Sam.“, ættu að
liirða betr um, að skrifa ekki ver en
þeir vita. Vér erum vafalaust eitt-
livað sekir í þessu efni, eins og aðrir,
en viðleitni höfum vér yfir liöfuð til
að gæta vor við stórsyndum gegn móður-
málinu.
Smekkleysur í málinu eru líka leið-
inlegar, þótt af öðru sauðahúsi sé en
málleysurnar. Smekkleysa er það þeg-
ar búningrinn verðr liatramlega ó-
samhoðinn efninu, t. d. ef mjög lúa-
leg orð eru notuð til að klæða há-
leita hugsun, eða annað því um líkt.
—Vér sáum nýlega (í Löghergi): „hjart-
að í mér lamdist um af von“. Heldr
þykir oss það smekklauslega að orði
komist um hjartað, að það „lemjist um“.
Þó kastar helzt tólfunum, þegar mönn-
um tekst eins meistaralega að sam-
eina útlenzku, orðskrípi 0g smekk-
leysi, alt í einu orði, eins 0g gert er
í Lögb. 4. þ. m., neðanmáls (bls. 133):
„það væru einhverjar h u n d a-k ú n s t i r
gerðar með þetta eitr“. Sagan mun