Lögberg-Heimskringla - 23.04.1970, Side 2

I
t LÖGBERG-HEIMSKRINGLA, FIMMTUDAGINN 23. APRÍL 1970
JÓN RÖGNVALDSSON:
Um Vestur-íslenzkar æviskrór
og fleira
Herra Erlendur Jónsson rit-
ar grein í Morgunblaðið 2.
nóvember 1968 um Vestur-
íslenzkar æviskrár III. bindi,
sem séra Benjamín Kristjáns-
son hefur tekið saman og
vakti sú grein undrun margra
eins og fleira, sem sá maður
skrifar. Þetta mun eiga að
heita ritdómur, en ritdómar-
inn kemur fljótt upp um sig,
að hann hefur ekki lesið svo
mikið sem formálann að bók-
inni. Það er stöðugt að böggl-
ast fyrir brjóstinu á honum
„handa hverjum eða til
hvers“ slíkar bækur eru skrif-
aðar, en þessu er skilmerki-
lega svarað í formála þessa
bindis og enn betur er gerð
grein fyrir, tilganginum í inn-
gangsorðum 1. bindis. Hefði
ritdómarinn því ekki þurft að
vera eins utangátta í vangæ
veltum sínum um þetta efni,
ef hann hefði haft fyrir því
að líta í bókina. Kemst hann
endanlega að þeirri niður-
stöðu, að æviskrámar muni
brátt rykfalla, gleymdar og
grafnar í drungalegum bóka-
geymslum.
Þessi vísdómur minnir tals-
vert á ritdóma þeirra, sem
miklir spekingar þóttust vera
um sl. aldamót er þeir voru
að hneykslast á „msli því ó-
læsilegu“, sem Bókmenntafé-
lagið gæfi út, og nefndu þeir
e i n k u m til dæfmis Sýslu-
mannaævir og íslenzkt fom-
bréfasafn. Var því haldið
fram um þessar bækur sér-
staklega, að enginn lifandi
rriaður læsi þetta, heldur væri
því fyrir komið á skemmuloft-
um til að rykfalla, imz það
færi beina leið í eldinn. Svona
voru ýrnsir ritdómarar glap-
sýnir þá, og sköruðu þeir þó
langt fram úr því fólki, sem
nú skrifar um bækur, enda
þótt það geti naumast hnoð-
að saman einni einustu vísu
skammlaust, og leirskáld vaði
uppi.
Um þetta leyti var það líka
í móð að skamma ýmis ágæt-
ustu skáld landsins svo sem
Grím Thomsen, Matthías Joch
umsson, Stephan G. Stephans-
son og jafnvel Einar Bene-
diktsson. En þessi skáld héldu
velli og fór orðstír þeirra vax-
andi, en gagnrýnendururnir
gleymdust. Þannig getur það
reynzt erfitt að spá um það
með vissu, hver bókin gleym-
ist og hver lifir. Reynslan hef-
ur þó yfirleitt orðið sú, að
bækur um mannfræðilegan
fróðleik hafa orðið eftirsóttar
og dýrmætar því lengra sem
liðið hefur frá útkomu þeirra.
„Hið mikla geymir minningin,
en mylsna og smælki fer.“
MARGT GLEYMIST
Auðvitað gleymist ýmislegt
og rykfellur. Ekki þori ég að
fortaka nema ritdómar E. J.
kunni að gleymast og ryk-
falla, ef þá nokkur maður
hefur fyrir því að líta í þá.
Og mér er næst að halda, að
ekki muni nú margir eftir
hinu andriba ljóði hans um
sálmaskáldið Hallgrím Pét-
ursson:
Hallgrímur orti um dapran
dauða.
Dritu hrafnar á burstir
lágar.
Eða hið háfleyga vinnu-
mannskvæði:
Ár: nítján hundruð og fjöru-
tíu.
Ég hrekk upp af löngum
höfgum dvala,
sparka emileraða koppnum
út í hom;
fúlsa við skyrhræringi,
heimta rjómakaffi;
segi húsbónda mínum til
syndanna;
mælist til, að bóndasonur
sjái sjálfur
um lappirnar á tmntum
sínum;
klappa heimasætunni á
sitjandann;
treð löfrum mínum í
strigapoka;
kasta kveðju á hyskið
og held mína leið suður.
Menn skyldu halda, að önn-
ur einsi snilld gleymdist ekki!
En þó rakst ég nýlega á þenn-
an gimstein Ijóðlistarinnar
rykfallin í fombóksölu og
keypti hann af forvitni fyrir
lítinn pening af einhverjum,
sem ekki vildi eiga, til að sjá
með eigin augum hvílíkur and
ans maður það er, sem telur
sig bæran að leggja dóm á
ritverk annarra. En svona eru
jafnvel vanmetin skáldverk
stórspekinga, sem telja sig til
þess kjörna sökum yfirburða
sinna að lasta verk annarra.
LASTARANUM LÍKAR
EI NEITT
Engan þarf að undra, að
menn sem hafa það lundarlag
að hafa ánægju af að sp>arka
í emileraða koppa, hafi ekki
síður nautn af að sparka í
fólk, enda virðist grein þessi
ekki sízt skrifuð í því skyni
að ónotast við Vestur-íslend-
inga. Tónninn er sá, að okkur
komi fólk þetta ekkert við,
það hafi vanrækt þjóðemi
sitt og uppruna, gleymt tungu
sinni og sýnt óartir til íslands.
Ekkert er ómaklegra, enda
hélt ég að svona lagað nöld-
ur væri úr sögunni fyrir
löngu.
Þeir sem dvalizt hafa vest-
an hafs, vita hvernig ástin og
treginn brann í sál landnem-
anna langa ævi, þó að örbirgð
og umkomuleysi neyddi þá til
að flýja land. Um þetta vitna
ættjarðarljóð Stephans G.
Stephanssonar og margra
annarra íslenzkra skálda
vestra.
Þeir „köstuðu ekki kveðju
á hyskið“, eins og vinnumað-
urinn, sem kvaddi átthagana
allshugarfeginn og hélt suður.
Þeir innrættu börnum sínum
ástina til ættlandsins í austri,
og studdu þau og hvöttu til
að virula afrek í sínu nýja
fósturlandi vegna þjóðemis
síns, eins og St. G. kemst svo
fallega að orði:
Ég óska þér blessunar,
hlýlega hönd
þó héðan ei rétt geti neina.
En hvar sem ég ferðast um
fimindi og lönd,
ég flyt með þá vonina eina:
Að hvað sem þú, föðurland,
fréttir um mig
sé frægð þinni hugnun —
Ég elskaði þig.
Ég þori að fullyrða, að þessi
fölskvalausa tilfinning sé rétt
lýsing á hugarþeli landa vorra
vestan hafs enn í dag og hafi
orðið þeim drjúg hvöt til
dáða. Jafnvel í augum þriðju
kynslóðarinnar, sem dregur
þá til sín í stórum hópum ár-
lega. Furðu margt af þessu
fólki talar ennþá sæmilega ís-
lenzku og flest skilur hana
allvel, enda þótt skiljanlega sé
við ramman reip að draga að
varðveita tunguna, þar sem
kynstofninn er nú dreifður
um víðáttumikla heimsálfu
innan um milljónir ensku-
mælandi fóLks, þar sem það
heyrir íslenzku sjaldan eða
aldrei talaða. Samt má árang-
urinn teljast undraverður af
þjóðræknisstarfi landa vorra
vestra og ræður því mest ætt-
jarðartryggð þeirra, enda hafa
þeir nú í hartnær heila öld
barizt við. að halda uppi ís-
lenzkri kirkjustarfsemi og út-
gáfu íslenzkra blaða og bóka,
þó að stöðugt hafi sá róður
verið að þyngjast. En skarð
væri í bókmenntir vorar, ef
V e s t u r - íslendingar hefðu
aldrei lagt neitt af mörkum í
því efni, og ættum við með
varúð að lasta þjóðernisbar-
áttu þeirra og vanþakka þann
ræktarhug, sem þeir hafa
margsinnis sýnt heimaþjóð-
inni.
Því að óneitanlega höfum
við sýnt allt of mikið tóm-
læti í þeirra garð og hreint
afskiptaleysi langtímum sam-
an í þessum þýðingarmiklu
málum, sem varða kynstofn-
in allan, en um það bil fjórð-
ungur þj óðarinnar býr nú
vestan hafs.
Ef til vill eigum vér nokkra
skuld á því, hvemig komið
er í þessum efnum. Ef vér
hefðum ekki látið það drag-
asf of lengi að rétta löndum
vorum vestra örvandi hönd,
svo sem með því að styrkja
blöð þeirra og sjá þeim fyrir
íslenzkum prestum, þá hefði
íslenzk tunga verið þar betur
á vegi stödd. Hefði oss ekki
staðið nær að mennta íslenzka
presta til að senda Vestur-
íslendingum og styrkja þar
með þjóðræknisstarf þeirra
en ala upp og mennta sæg af
læknum fyrir Svía.
LANDNÁMA OG
ÆVISKRÁRNAR
Ég hygg að Vestur-íslenzk-
ar æviskrár sé langstærsta
framlagið í, þjóðræknismálum
frá okkar hendi á seinni ár-
um til að efla sambandið og
styrkja frændsemina milli Is-
lendinga, sem heima eru og
þeirra í dreifingunni. Þetta
hafa ættingjar vorir vestra
skilið og metið. Merk kona af
þriðju kynslóðinni, sem heim-
sótti Ísland síðast liðið sumar,
komst þannig að orði um ævi-
skrámar, að þetta væri ekki
aðeins eljuverk, það væri
„Work of Love“. Með því átti
hún við það, að unnið hefði
verið að þessu verki með ást
og alúð. Enginn legði slíkt
verk á sig nema hann elskaði
þjóð sína, hvort sem hún
byggi austan hafs eða vestan
og með þessu vildi hann
reyna að tengja þjóðarbrotin
saman á ný báðum til ánægju
og ávinnings. Hygg ég að
þetta sé rétt skilið, að tilfinn-
ing bræðralagsins hafi ráðið
því að höf. réðst í þessa bók-
argerð.
Einu sinni var skrifuð bók,
sem hét Landnáma, og þótti
sú bók allgóð að minnsta
kosti þangað til sú kenning
komst á loft, að landnáms-
mennirnir hefði ekki verið
annað en fjallahnjúkar og
önnur náttúrufyrirbrigði. Þá
var og auðvitað öllu logið,
sem frá þeim er sagt. En
þangað til þeim fræðum var
hreyft þótti þessi bók ein hin
merkasta í víðri veröld, enda
fá eða engin þjóðlönd, sem
áttu slíka skrá yfir frum-
byggja sína. Hefði nú tæknin
verið komni svo langt, er bók
sú var tekin saman, að unnt
hefði verið að láta ljósmynd-
ir fylgja af landnámsmönnun-
um eins og t. d. Ingólfi Arnar-
syni og Helga magra, myndi
sú bók þykja stórmerkileg nú,
þótt ekki væri fyrir annað en
varðveizlu myndanna, enda
mundi þá enginn efast um, að
hér hefði verið um menn að
ræða en ekki tilbúnar lyga-
sögur. Engan hef ég heyrt
blöskrast yfir því, þó að
margt væri smátt tii týnt í
þessari bók eins og t. d. frá-
sögnin um hrafnana hans
Hrafnaflóka og vísan sú arna.
Bersi brunninrassi
beit geit fyrir Herjólfi,
en Herjólfur hokinrassi
hefndi geitr á Bersa.
HVER VILDI EKKI EIGA
MYND AF AGLI
SKALLAGRÍMSSYNI?
í Vestur-íslenzkum ævi-
skrám eru þúsundir af mynd-
um af fólki, sem flutti héðan
til að byggja Vesturheim og
mundi þetta eitt gera þessa
bók harl'a forvitnilega fyrir
afkomendur þess er stundir
líða fram. Auk þess geymir
hún sannar heimildir um at-
burði úr lífi þessara land-
námsmanna. Hvar og hvenær
þeir voru fæddir, hvaðan þeir
komu af íslandi, hverjir voru
forfeður þeirra þar og hverjir
nánustu afkomendur vestra.
Þar s e g i r frá námsframa
þeirra, embættum og afrek-
um, svo sem tíðkanlegt er í
æviskrám um víða veröld.
Engir djúpskyggnir gagnrýn-
endur þurfa eftir þúsund ár
að efa ættir þeirra né brjóta
heilann um, hvort þetta hafi
ekki verið fjallaihnjúkar. Þeir
eru ættfærðir eftir kirkjubók.
Og hvað mikið mundum við
nú í dag vilja gefa fyrir að
e i g a fæðingarvottorð Egils
Skallagrímssonar eða hafa í
höndum ljósmynd af honum?
Þegar við förum að hugsa
um spumingar eins og þessa
verður oss ljóst hvaða gildi
svona lagaðar bækur hafa,
þegar aldir líða. Og furðuleg-
ur aulaskapur er það, þegar
ritdæmandinn þykist vera að
hæðast að því, að þess sé get-
ið um nafnkunna söngkonu
vestan hafs, að hún hafi sung-
ið við góðan orðstír 1 útvarp.
Hvers átti fremur að geta um
hana? Með milljónaþjóðum
er ekki hverjum sem er
hleypt í útvarp. Samkeppni
er mikil og sannar þetta bein-
línis, að mikið hafi þótt koma
til hæfileka söngkonunnar,
líkt og Landnáma tilfærir vís-
una um þá Herjólf og Bersa,
af því að það þótti afrek af
átta ára gömlu bami að drepa
skógarbjörn. En þessu líkar
eru aðrar athugasemdir rit-
dæmandans um æviskrárnar,
og sýna það eitt, hvað hann
er úti á þekju.
ÁHRIF VESTURFERÐ-
ANNA Á ÍSLENZKT
ÞJÓÐLÍF
Þeir sem ala á óvild í garð
Vestur-íslendinga fyrir það,
að þeir flúðú land í stað þess
að veslast hér upp af hungri
og harðrétti, eins og áður
tíðkaðist, hugsa aldrei út í
það, hvaða þýðingu vestur-
ferðirnar h a f a haft fyrir
menningu og hagsæld heima-
landsins. Drepið hefur verið
á andleg afrek St. G. St., sem
varð stórskáld þar, en hefði
sennilega aldrei orðið meira
en snjall hagyrðingur, ef hann
hefði alla ævi kúldrazt við
þröngbýlið sem vinnumaður í
Bárðardalnum. Og líkt má
segja um fleiri íslenzk skáld
vestra. Öll þeirra andlega iðja
kom ættlandinu fyrst og
fremst til góða. Þetta er
þeirra stærsta gjöf til íslands,
sem ber að þakka. En í öðr-
um efnum hafa þeir einnig
sýnt frábæran ræktarhug til
Islands. Þeir áttu góðan hlut
að stofnun Eimskipafélags
Islands, og hafa gefið fé til
skógræktar á íslandi. Þeir
hafa gefið sjóði til að styrkja
íslenzka námsmenn vestra og
Framhald á bls. 3.