Lögberg-Heimskringla - 17.09.1970, Blaðsíða 5

LÖGBERG-HEIMSKRINGLA, FIMMTUDAGINN 17. SEPTEMBER 1970
5
OLAFUR LORVALDSSON:
Fyrir sjöfíu órum í gömlu Flensborg
Við erum Birgi Thorlacius ráðuneyiissijóra innilega þakklál
fyrir að senda okkur þessa skemmlilegu grein efiir vin okkar,
Ólaf Þorvaldsson og þá erum við ekki síður þakklát höfund-
inum.
Árið 1896 settist ég í fyrsta
bekk í barnaskóla hinnar
gömlu Flensborgar í Hafnar-
firði. Faðir minn var þá lát-
inn fyrir einu og hálfu ári, en
móðir mín hélt áfram búi á
þjóðjörðinni Ási í Garða-
hreppi.
Ég var ellefu og hálfs árs,
þegar ég hóf þessa skóla-
göngu, það þætti líklega seint
verið nú á árum.
Vegur sá, sem ég varð að
ganga til skólans, gat ekki
talist langur, en var þó frá
tuttugu mínútna til hálfrar
stundar gangur eftir veðri og
gangfæri, og hvorki upp
hleyptur né malbikaður held-
ur móar og börð, holt og mel-
ar, vegur náttúrunnar. Ekki
var þó leið þessi með öllu
torfærulaus á vetrum. Þarna
var lækur á leiðinni, sem
varla rann á sumrum, en í
leysingum og vatnagangi á
vetrum gat hann orðið mjög
illur yfirferðar, einkum þó
bömum, sem ekki voru hærri
í lofti en ég var á þeim ár-
um. Þegar blautt var um,
hvort heldur aur í melum eða
krap í snjó, gekk ég ávallt í
skinnsokkum, sem náðu mér
á hné. Oft náðu sokkar þess-
ir of skammt. Þá var um tvo
kosti að velja, snúa frá og
halda aftur heim eða reyna
að vaða, þó dýpra væri en
sokkarnir næðu, og standa
svo í votu í mishituðum skóla
stofum. Báðir voru kostir
þessir slæmir, ég valdi þó oft-
ast hinn fyrri að snúa frá.
Um þenna farartálma á leið
minni vissu ken-narar mínir,
einkum þó skólastjórinn Jón
Þórarinsson, þar eð lækurinn
rann til sjávar við tún hans.
Kennarar mínir tóku fullt til-
lit til fjarvistar minnar, þeg-
ar ég varð að snúa frá af þess
um sökum. Mörgum var þá
enn í minni drukknun tveggja
barna frá Hvammskoti, sem
fórust í Kópavogslæk, þegar
þau voru að koma frá kirkju
í Reykjavík, að ég ætla. Um
þenna sorglega atburð orti
M a 11 h í a s Jochumsson all
langt kvæði, sem hefst á þess-
um orðum:
„Dauðinn er lækur, en lífið
er strá,
skjálfandi starir það
straumfallið á“ o. s frv.
Ef stórhríð var skollin á,
þegar heim skyldi halda úr
skólanum, tók Ögmundur Sig-
urðsson kennari mig heim, en |
lét eftir orð í Flensborg hvar
mín væri að leita. Annars
kom vinnumaður móður,
minnar að vitja mín, þegar
veður spilltist, en vissi ekki j
ávallt nákvæmlega um tím-
j ann. Frá þeim vetri vorum
| við Ögmundur vinir allt til
j hans lokadægurs. Þetta var
fyrsti vetur Ögmundar við
skólann í Flensborg. Síðar
varð hann skólastjóri gagn-
fræðaskólans þar.
Sem áður segir, þá settist
ég á skólabekk í fyrsta skipti
ævi minnar e f t i r áramót
1895-6. Sá hálfi vetur, svo og
tveir þeir næstu, urðu þeir
mínir einu á skólabekk í
þeirri merkingu sem það orð
var og er enn notað. Annað
mál er svo það, að mér hef
ur fundist alla mína löngu og
blessuðu ævi, að ég hafi ávallt
í skóla verið, skóla lífs og
starfs. Hve mikið ég hafi svo
lært í þeim allsherjarskóla og
hvernig mér hefur notast sá
lærdómur er sennilega nokk-
uð vafasamara, og illa mun
ég dómbær í þeim vettvangs-
dómi. Þó finnst mér, að alltaf
sé ég að læra, og sannleik
tel ég það, „að svo má lengi
læra sem lifir“. En nóg um
það.
Ég sný mér þá aftur til
Flensborgar. Á þessum árum
var í Flensborg, að ég hygg
í báðum skólunum, prófað um
hver mánaðamót, gefinn vitn
isburður og raðað þar eftir í
bekkina. Að sjálfsögðu kom
ég í bekkinn próflaus og sæt-
islaus, átti því hvergi heima,
var algjörlega framandi. Þó
var mér holað niður aftarlega
í bekknum milli tveggja
telpna, sem eitthvað voru
eldri en ég. Telpur þessar
þekkti ég í sjón og vissi hverj-
ar voru sem mátti segja um
alla krakkana í skólanum.
Aðra telpuna, sem nú var orð
inn sessunautur minn, þekkti
ég þó nokkru meira en hina,
þar eð hún hafði verið nokk-
urn tíma á næsta nágranna-
bæ okkar. Hún var víst að
mestu alin upp á sveit, var
sveitarómagi að sagt var. Á
þeim tíma var ekki ávallt tal-
að með mikilli virðingu um
fólk, sotn þannig var ástatt
fyrir. Telpurnar tvær reynd-
ust mér hinir beztu félagar,
leiðbeindu mér um margt,
sem ég ekki vissi, í siðum og
reglum í kennslustundum og
allri umgengni. Báðar voru
þær vel gefnar og prúðar í
allri framkomu.
í Flensborg var þá, að mig
minnir, aðeins tvær stofur
ætlaðar barnaskólanum, og
var það fyrsti og annar bekk-
ur. Að sjálfsögðu var ég sett
ur í óæðri bekkinn sem fram-
andi og fákunnandi og enginn
vissi hvort ég væri læs, hvað
þá hvort ég kynni nokkuð
fyrir mér í öðru. Það var því
ekkert undraefni, þótt börn,
sem höfðu verið. hálfan eða
einum og hálfum vetri leng-
ur í skóla, væru búin að læra
meira en ég og vissu því
meira. Ég á minni velgefnu
og eiskulegu móður það að
þakka, meðal annars, að ég
gat þá þulið reiprennandi
helminginn af Helgakveri,
sem var í 18 köflum, og einn-
ig sá hún til þess að ég færi
ekki ver lesandi úr skólanum
en ég kom í hann. Fyrri hlut-
inn af Helgakveri nefndist
„Kristinsdómslærdómur,“ en
hinn síðari „Siðalærdómur“.
Barnalærdómskver þetta var
samantekið af Helga rektor
Hálfdánarsyni og ýmist nefnt
Nýjakver eða Helgakver, og
var á þeim árum að leysa af
hólmi Gamlakverið, sém var
í 8 kapítulum. Einnig voru
mér all vel kunnar svo nefndu
Balslefs biblíusögur, sem á
vallt urðu mitt bezta lær-
dómsfag. í reikningi gat ég
lagt sáman tvo og tvo, en
verra var með réttritunina
eða stafsetninguna en var þó
talinn sæmilega skrifandi. Ég
var þó ekki sagður flámæltur
að eðlisfari, sem oft hefur
verið dróttað að Sunnlending-
um. Allt þetta stóð þó til
nokkura bóta.
Sem áður segir, þá leið-
beindu telpurnar, sem höfðu
þenna framandi fjallagest á
milli sín á bekknum, um
margt, sem kom vel að vita
í tíma. í fyrsta lestrartíma
t. d. bentu þær mér strax á
að fylgjast með lestri hinna
krakkanna, til þess að ég vissi
hvar ég ætti að byrja, þegar
ég yrði kallaður upp. Lestrar-
bók þá var hið stóra Nýja
testamenti með Davíðssálm
unum, prentað í prentsmiðju
Háskólans í Oxford 1866.
Þessa bók á ég enn.
Þannig reyndust mér þess-
ar stúlkur þenna vetur. Ég
tók nú reyndar eftir því, að
þegar kennarinn vísaði mér
til sætis hjá þeim stungu
nokkrir af bekkjarfélögunum
saman nefjum og brostu, en
það hefur víst verið að mér
en ekki telpunum, eða svo
vona ég að minnsta kosti að
hafi verið.
Á þeim árum, var sá hátt-
ur hafður á í barnaskólanum,
að prófað var síðast í hverj-
um mánuði, gefnar einkunnir
og raðað í bekkinn þar eftir.
Þessi próf voru án alirar við-
hafnar, e n g i n n dómari, og
annað tveggja, einn eða eng-
inn dagur til upplestrar. Sér-
hvert skólabarn átti að hafa
sína vitnisburðar- eða eink-
unnabók, sem færð var af
kennurum að afloknu hverju
prófi. Við aðalpróf að vori var
svo tekið meðaltal mánaða
einkunn og lagt til grundvall-
ar ásamt einkunn aðalprófs-
ins, og eftir því var svo raðað
í bekkina. Þessi meðaltals
mánaða-einkunn, gat við aðal-
próf, ef allgóð hafði verið,
haft meira að segja heldur en
g ó ð aðalprófs einkun, hafi
einkun mánaðanna verið slök.
Ekki man ég glöggt, hve
mörg við vorum í bekknum
þenna vetur, líklega ekki
langt frá 30.
Við prófið í janúarlok hlaut
ég hið sjötta sætið ofan frá
og fannst all-gott, og hélt ég
því sæti til aðalprófs en þok-
aðist þá upp um eitt eða tvö
sæti, en ofar virtist all-erfitt
að sækja.
Kennarar við barnaskólann
þenna vetur voru: Ögmundur
Sigurðsson, sem kenndi landa-
og náttúrufræði. Páll Jónsson
Hjaltalín, kandídat í guð
fræði, k e n n d i biblíusögu,
reikning og réttritun, hans
mun nánar getið síðar. Böðv-
ar Böðvarsson, föðurbróðir
Jóns Þórarinssonar skóla-
stjóra, kenndi skrift og lest-
ur. Böðvar kenndi einnig
kverið, sem börn lærðu þá
nokkuð að jöfnu bæði gamla
og nýja kverið, þar eð hið
nýja var þá enn ekki búið að
ná yfirhöndinni. Og loks
Bjarna Pétursson, sem kenndi
söng og söngfræði þeim, sem
þá grein vildu læra, sem var
ekki skyldunámsgrein. Jón
Þórarinnsson skólastjóri,
kenndi ekki við barnaskólann,
utan hvað hann kom stöku
sinnum inn í einhverja
kennslustund og stanzaði litla
stund þó mun það oftast hafa
verið svo, að á þeim stuttu
stundum hafi hann gefið flest-
um okkur krökkunum þær
gjafir í kennslu, sem mörg
munu lengi hafa munað og
notast vel við. Ég minnist þess
enn í dag með miklu þakk
læti, að á einnri slíkri stund,
sem hann stóð við í mínum
bekk fyrsta veturinn minn, þá
lærði ég meira af skólastjór-
anum heldur en ég lærði hjá
kennaranum allan veturinn,
og það var aðferð til að greina
sundur ákveðin orð á ofur
einfaldan hátt, en sem eng-
um hafði víst dottið í hug að
skýra okkur frá fyrri en
hann gerði það. Jón Þórar-
innsson var orðlagður framúr
skarandi kennari, hafði kenn-
arahæfileika svo af bar. Þetta
vissi ég ekki eins vel þá sem
síðar.
Fram yfir minn fermingar-
aldur er ekki hægt að segja,
að ég og Jón Þórarinnsson
værum neinir vinir, mætti
heldur segja, að á þeim árum
.elduðum við nokkuð sarnan
grátt silfur, þótt ekki drægi
þar til neinna stórtíðinda.
Þessi misklíð okkar á millum
mátti víst frekar færast und-
ir nágrannakrit heldur en ó-
vinskap. Þetta var ekkert
þorskastríð, nei, þetta var
hrossastríð.(
Jón Þórarinnsson átti lengi
tvö hross, á tímabili þrjú, en
hross hans áttu bara enga jörð
út á að ganga. Sóttu þau því
vitanlega úr hagleysinu neðra
upp yfir holtið, þar vissu þau
af björginni, og urðu þá bráð-
lega tún og engjar frá Ási
þeirra bithagi. Út af þessu reis
kritur nokkur á milli mín og
þessa ágæta manns, sem ég
mat svo mikils, en hér er
hvorki staður né stund til að
þau viðskipti okkar séu rakin
nánar.
Þegar ég var 16 ára, brá
móðir mín búi og fluttumst
við þá niður að sjó, þó ekki
fyrsta árið í þéttbýlið. Það ár
vildi svo til, að við urðum
næstu nágrannar Jóns Þórar-
innssonar í Flensborg.
Á árunum, sem ég var í
barnaskólanum, tókst góð vin-
átta með mér og eldri börn-
um skólastjórans, einkum
þeim tveim dætrum hans,
Kristbjörgu og Þórunni sem
voru á mínu reki hvað aldur
snerti, og varð úr þeirri ungl-
linga-vinátta ævilöng vinátta.
Þegar ég varð svo næsti ná-
granni þeirra, endurnýjaðist
fljótlega æskuvináttan, og
varð okkar samgangur mikill,
og gerði ég oft ýmis viðvik
fyrir föður þeirra, og þá virt-
ust allar fyrri erjur gleymd-
ar, svo sem síðar kom enn
betur í ljós.
Árum seinna, þegar leið
mín lá um hlað hans í Flens-
borg sem oft bar við og Jón
væri úti staddur eða sæi til
minna ferða, þá var oft, að
hann kallaði mig upp á skrif-
stofu sína í vestur kvistinum,
og þegar ég var seztur, hvarf
hann fram á ganginn, kallar
til konu sinnar, frú Sigríðar
Stephensen og segir:
„Það er hjá mér maður,
sem heimtar að fá kaffi“.
Mér fannst þá fyrst ég vildi
helzt hverfa úr stofunni, en
Jón jafnaði þetta óðar. Stund-
um var ég á hraðri ferð, mátti
helzt ekki neitt doka við, en
mér fannst ég eitthvað bund-
inn þessum manni, verða að
láta að vilja hans nú, úr því
ég hafði á stundum verið
honum óeftirlátssamur. Svo
ræddum við ávallt litla stund
án þess að minnast liðinna
erja. í sannleika gladdist ég
yfir þessari breytni Jóns í
minn garð. Þannig gekk þetta
okkar í millum, svo lengi sem
báðir vorum í Hafnarfirði.
Eftir að Jón fluttist til
Reykjavíkur sem hinn fyrsti
fræðslumálastjóri og okkar
fundum bæri saman á götum
úti, var hann ævinlega hinn
ljúfi maður sem áður. Stund-
um hefur mér dottið í - hug
Framhald á bls. 7.