Lögberg-Heimskringla - 26.11.1970, Blaðsíða 5

LÖGBERG-HEIMSKRINGLA, FIMMTUDAGINN 26. NÓVEMBER 1970
5
VALDIMAR J. EYLANDS:
Ljós úr austri
v.
SÚMER
Langmerkasta afrek forn-
leifafræðinnar, enn sem kom-
ið er, er það, að hún fann
land, sem fyrir löngu var
horfið af landabréfum, mikla
og merkilega menningar'þjóð,
sem hafði bókstaflega týnzt
og gleymzt. Vegna rannsókna
fornleifafræðinga hefir þessi
þ j ó ð , Súmerar, bókstaflega
risið úr moldu og sagt sögu
sína, sem er bæði merkileg og
afdrifarík fyrir vestræna
menningu. Þegar starfsemi
fornleifafræðinnar hófst, um
miðja öldina sem leið, vissu
menn ekki einu sinni, að þessi
þjóð hefði nokkru sinni verið
til. Vísindamenn, sem störf-
uðu að rannsóknum á rústum í
Assyríu og Babylon, voru að
leita að minjum frá þessum
ríkjum. En bókasafnið í höll
Senakeribs kom þeim á slóð-
ina til Súmer, þar sem fljótin
miklu höfðu til forna runnið
út í Persneska flóann. Komu
þá nöfn eins og Erek, Akkad,
Kalne og Úr smám saman
út úr þokunni. Kom þá í ljós,
að hér hafði staðið blómlegt
menningarríki, löngu áður en
Assyría og Babylon komu til
sögunnar, um 2500 árum áður
en Nebúkadnesar kom til rík-
is. En þessi þjóð, saga hennar
og m e n n i n g hafði verið
gleymd í gröf sinni í meira
en tvö þúsund ár. Nafnið
Sínearland stóð að vísu í
Ritningunni, en menn vissu
engin deili á því, unz forn-
leifarannsóknir leiddu í ljós,
að Sínear og Súmar voru
sama landið.
M i k i ð vantar á, að saga
Súmera sé enn fullrannsökuð.
En það þykir nú sannað, að
þeir hafi lagt grundvöllinn að
babylónskri menningu og
Vesturlönd hafi þegið margt
að láni frá þeim. Mönnum er
ekki kunnugt um uppruna
þjóðarinnar, og tunga þeirra,
sem var um aldir aðaltungu-
mál allra nágrannalandanna,
er talin hafa verið ólík og
ó s k y 1 d öðrum málum. En
þjóðin og menning hennar
var í svo miklu áliti, að löngu
eftir að hún var liðin undir
lok sem sjálfstæð þjóð lærðu
menn tungu hennar í skólum,
á svipaðan hátt og lærðir
menn leggja stund á latínu-
nám fram á þennan dag. Um
útlit og vöxt þessarar þjóðar
er nokkur vitneskja fengin
af ýmsum höggmyndum, sem
þeir gerðu af konungum sín-
um og goðum, en þær eru
víða til á söfnum Vestur-
landa. Þeir virðast hafa ver-
ið 1 i 11 i r vexti, þeldökkir,
svarthærðir og nefstórir. Þeir
klæddust ullarfötúm, en létu
sér hvörki vaxa hár né skegg.
Þeir voru bænda- og akur-
yrkjuþjóð, höfðu sauðfénað,
geitur og asna, en ekki hesta.
Herskáir voru þeir ekki á móts
við s u m a r nágrannaþjóðir
sínar, en voru þó taldir dug-
legir hermenn, er á hólm-
inn kom. Þeir voru hugrakk-
ir fótgönguliðsmenn og stóðu
þétt saman í fylkingum; börð-
ust með sverðum, en báru
fyrir sig skjöldu úr skinnum.
Þeir grófu áveituskurði og
ræktuðu hafra, hveiti og döðl-
ur. Leirtöflur, í þúsundatali,
hafa verið grafnar úr jörðu á
þessum slóðum, og gefa þær
glögga hugmynd um menn-
ingu þessa fólks um þrjú þús-
und ára skeið. Talið er, að
þeir hafi ef til vill orðið fyrst-
ir manna til að taka upp rit-
list, um 3000 árum f. Kr. I
fyrstu var s t a f r ó f þeirra
myndletur, með mjög tak-
markaðri túlkunarhæfni, en
þroskaðist stig af stigi og náði
æ meiri fjölbreytni og full-
komnun, fyrst meðal Súmera
sjálfra og svo með öðrum
þjóðum, sem tóku við því og
breyttu því á ýmsa lund. í
bókmenntum þ e i r r a gætir
mikillar fjölbreytni. Þar eru
ritgerðir um söguleg efni,
lagabálkar, sendibréf, fjár-
hagsskýrslur, en mest ber þó
á goða- eða guðfræðinni. Ríki
Súmera stóð með blóma um
þúsund ár, en að lokum glöt-
uðu þeir frelsi sínu, bæði
vegna sundurlyndis sín á
milli og fyrir ásælni herskárra
nágrannaþjóða. H u r f u þeir
loks 'með öllu af sjónarsviði
sögunnar. En þeir sigruðu
sigurvegara sína, eins og
Grikkir Rómverja öldum síð-
ar. Menningaráhrif þeirra eru
nú fyrst að koma í ljós. Löngu
áður en Grikkir færðu sínar
frægu kviður í letur, höfðu
Súmenar ritað frásagnir og
ort ljóð, sem ætla má, að hafi
verið fyrirmýndir, grískra
spekinga. Þúsund árum áður
en elztu rit Biblíunnar voru
færð í letur höfðu Súmerar
samið lagabálka, sköpunar-
Qg syndaflóðssögu. Ótrúlega
margt í hugmyndaheimi vest-
rænna þjóða virðist vera upp-
runnið hjá þessari þjóð, sem
rann sitt blómaskeið fyrir
meira en fimm þúsund árum,
en sökk svo í mistur og mold
og gleymdist.
Mikið af bókmenntum Súm-
era var grafið upp um síð-
ustu aldamót á stað, sem
nefnist Nippur, um hundrað
mílur suður frá B a g d a d .
Eignaðist háskólabókasafnið í
Philadelphíu í Pennsylvaníu-
ríki mikið af þessum töflum;
mestur hluti þeirra er geymd-
ur í Austurlandasafni Tyrkja
í Istanbul.
Einkum eru það þrjár
greinar þessara bókmennta,
sem hafa vakið almenna at-
hygli fræðimanna víða um
|lönd, en þær fjalla um goða-
fræði, heimspeki og lögfræði
þessarar merku fornþjóðar.
Á sviði goðafræðinnar koma
tvær sagnir einkum til greina:
sköpunarsaga og syndaflóðs-
saga. Telja menn, að augljós
sé skyldleiki milli þessara
sagna og hliðstæðra frásagna
Ritningarinnar um sömu éfni,
sem skráðar voru öldum síð-
ar. Þó er ljóst, að hugmynd-
irnar um þessi efni hafa
þroskazt á langri leið. I ritum
Súmera ber mjög á fjölgyðis-
trú, og allt er á tjá og tundri
í goðaheimi. Maðurinn er
skapaður eingöngu til að
þóknast guðunum, hann ber
enga ábyrgð á verkum sínum
og er aldrei frjáls. Siðgæðis-
hugmyndir Gyðinga fyrir-
finnast ekki í þessum ritum,
og ekki ber á, að Súmerar
hafi hugsað sér, að maðurinn
hafi valfrelsi. Hann er aðeins
verkfæri í höndum guðanna,
og honum ber umfram allt
að beygja sig undir vilja
þeirra m e ð skilyrðislausri
hlýðni.
Samkvæmt sköpunarsögu
Súmera skapaði guð manninn,
af því að honum leiddist og
hann vildi fá einhvern til að
dást að sér og dýrka sig. En
það varð á þessa leið: í upp-
hafi var KAOS, illvígt kven-
skass, sem réð vetrarvindum
og regni. ASPU, hafið, og
Kaos blönduðu sjó og vatni,
og þ a n n i g skapaðist lífið.
Fyrst voru tveir guðir skap-
aðir, Lakhmu og Lakhmanu,
og svo hver af öðrum, unz
heill goðaheimur var til orð-
inn, og var svo hverjum guð-
anna fengið sitt hlutverk á
himni og jörð. Ein gyðjan gat
son, sem nefndur er ýmsum
nöfnum: Gilgames með Súm-
erum, Marduk hjá Assyríu-
mönnum og Izduban meðal
Babyloníumanna. Gilgames
skapaði fjóra stormguði, sem
sufnir telja, að séu í ætt við
fjóra reiðmenn Opinberunar-
bókarinnar. G i lg a m e s tók
Kaos af lífi, klauf líkama
hennar í tvo hluta. Af öðrum
þeirra skapaði hann himin-
inn, en jörðina af hinum. Nú
var allt hljótt í goðaheimi
um hríð. En nú fór Gilgames
að leiðast lífið. Skapaði hann
þá manninn sér til skemmt-
unar úr „beinum sínum og
blóði“, svo að hann mætti
teljast skyldur goðunum, en
þó skyldi hann heiðra þá og
tilbiðja.
Syndaflóðssagan í útgáfu
Súmera er að uppistöðu hetju-
sögn um guðinn Gilgames, en
víkur þó vafalaust að raun-
verulegum viðburðum, sem
1 i f ð u og margfölduðust í
munnmælum kynslóða. Önn-
ur hetja sögunnar er Utna
Pishtim, sem samsvarar Nóa
biblíunnar, og átti hann heima
í Shuruppak, á bökkum
Evfratsárinnar. Þessi bær er
talinn hafa verið þar, sem nú
heitir Fara, og er ljóst af
uppgreftri, að þar hefir fyrir
óramörgum öldum verið
vatnsflóð mikið.
Gilgames hittir Utna Pish-
tim í undirheimum, fær þær
fréttir hjá honum, að guðirn-
ir Anu og Enlil hafi ákveðið
að eyðileggja borgina Shu-
ruppak. En EA, guð miskunn-
semdanna, ákvað að bjarga
a. m. k. einum manni. Hún
biritist því Utna Pishtim í
draumi og lagði fyrir hann
að eyðileggja kofa sinn og
byggja stórt skip. Fyrirmælin
um byggingu skipsins minna
mjög á ákvæðin um byggingu
arkarinnar, sem Nói bjargað-
ist í, og var þó sú saga skráð
þúsund árum síðar. Þegar
Utna Pishtim hafði byggt skip
sitt, tók hann um borð fjöl-
skyldu sína, kvikfénað og
þjónustulið. Segir hann svo
sjálfur frá í ljóði, sem frægt
er orðið. Er það sett fram
hér í þýðing af þýðingu; má
því vel vera, að órðalag frum-
málsins hafi brenglazt í með-
ferðinni, en hugsunin heldur
sér vafalaust:
Ég athugaði veðurhorfur
Þykkni yfir Akkad nær
til himins
gerði allt svart, sem áður
var hvítt
Öll landsbyggðin var brotin
eins og pottur
Sunnanstormurinn geisaði
heilan dag
færðist í aukana með
hverri stund
hremmdi fólkið eins og
árásarlið
Enginn gat komið auga á
nágranna sinn
Ekki er heldur hægt að sjá
fólkið af hæðum
Sex daga og sex nætur
blæs flóðstormurinn úr
suðri
Á sjöunda degi lægði
JÓN ÚR VÖR:
TVÆR VÍSUR
Velkjast tekur vizkan mörg,
vissa er breytt í efa.
Enn ég þekki eina björg:
Að elska og fyrirgefa.
Ef að heita áttu trú,
ei sem rök þín styðja,
mín er trúa þá, að þú
þurfir ei neins að biðja.
Til Unu
Þótt ég gangi þrautastig
og þjaki margar hrellingar,
ætíð hafa elskað mig
allar góðar kellingar.
Ræðulok
Oft mér reyndist Eyvi minn
undarlega þunnur.
Þótti mér í þetta sinn
þögn hans vizkuhrunnur.
veðrið
Sjórinn varð kyrr
Öldurnar hrærðust ekki
Flóðið nam staðar
Ég leit til veðurs
Allt var hljótt
Allt mannkyn er orðið
að leir
Landslagið er slétt sem
húsþak.
Skipið hefir tekið niðri á
fjallinu Nicere, sem þýðir
F j a 11 hjálpræðisins. Utna
Pishtim opnar glugga á skipi
sínu. Kvæðið heldur áfram:
Ljós mætir augum mínum
Ég hneigði mig djúpt
Ég settist niður og grét
Tárin runnu um kinnar mér
Skipið staðnæmdist á
fjallinu Nisir
Það hrærðist ekki
Ég sendi út dúfu
Hún flaug brott, en kom
brátt aftur,
því að enginn hvíldarstaður
var til fyrir hana
og hún sneri aftur
Ég sendi út hrafn
Hrafninn flaug brott
Hann sér, að vatnið hefir
sjatnað
Hann flýgur í hringi —
hann étur
Hann kemur ekki aftur
Þá hleypi ég öllum hinum
(skepnunum) út
og ber fram þakkarfórn.
Með þessari sögn leituðust
hinir fornu Súmerar við að
réttlæta tilveru sína, snúast
gegn og sigra ill örlög, sem
þeir töldu guðina hafa skapað
sér. Þessi gamla hugsun kemur
fram í klassískum bókmennt-
um um aldaraðir, eins og t. d.
í sögnunum um Promeþeus,
Siegfried og Beowulf. Hin
mikla r á ð g á t a um það, á
hvern hátt megi samrýma
örlög og frívilja, hefir íengi
verið mönnum íhugunarefni.
Hringjarinn
Sannarlega er sálin fróm,
sjálfur drottinn styrkir hann.
Undir kirkjuklukknahljóm
klámvísurnar yrkir hann.
Ritdómur
Lítið er þetta ljóðakver,
lesi það allar bullur.
Ekki hefði ort það ver
asni drullufullur.
Úlvarpsþáltur
Gesti þá er gott að fá,
sem gleðina ekki spara.
Vænst um suma þótti mér þá,
þegar þeir voru að fara.
Vísu svarað
Ei þá lít ég augum smám,
ort sem vísur geta,
en saman fléttað kerskni
og klám
kann ég ekki að meta.
Framhald.
Vísur