Baldur - 24.12.1903, Blaðsíða 1

BALDUR.
I. ÁR.
GIMLI, MANITOBA, 24. DESEMBER 1903.
Nk. 49.
Það eru
vipsamleg tilmæli
útgefenda Baldurs við alla þá, sem
að undanförnu hafa stutt að út-
breiðslu blaðsins, að þeir haldi á-
fram að rjetta sjer sem vingjarn-
legasta hjálparhönd, bæði að þvf
sein borgun og útbreiðslu viðkem-
ur. Fyrsti árgangur er bráðum 4
enda, og fyrir komandi ár er ekki
á annað en kaupendurna að treysta,
frcmur en að undanförnu.
Þcssari béndirigu vona útgefcnd-
urnir að allir sannir drengir taki
vel. Það lyftir cngum manni neitt
hærra, að látá biðja sig ölmusu til
eflingar þarflcgu og vel meintu
fyrirtæki.
Svo sem að sjálfsögðu cru allir
kaupcndur blaðsins beðnir að sýna
þvf sómasamlega skilvtsi.
Það er svo að heyra sem lesend-
um blaðsins falli það yfirleitt vel f
geð, og það gcfur útgcfendunum á-
stæðu til þess, að vonast eftir, að
kaupcndurnir Iiggi ekki á liði sínu,
fremur á borði en f orði.
Nýjum útsölumönnum vcrður
fúslcga veitt sanngjörn borgun fyr-
ir dmak sitt.
PANAMA.
Að undanförnu hefir verið all-
mikið rætt og ritað um Panama-
rfkið nýja, en mestmegnis í prtli-
tisku áttina, minna f sögulegu til-
liti, sem þó frá vissu sjónarmiði cr
eins merkilegt,
Það var f Fanama að Norður-
álfumenn stigu fyrst fæti á fasta-
land þcssarar álfu, þar kynntust
þeir fyrst og þar byggðu þeirfyrst.
Að sönnu voru eyjarnar—Bahaha,
Cuba, Haiti, og Porto Rico, —
áður fundnar, en þegar talað er um
fastalandið, þá á Panama heiðurinn
af þvf, að hafa tckið á móti hinum
fyrstu Norðúrálfumönnum. Þar
lenti Alonso de Ogcda 1499 og
Columbus 1502. Sá landfláki,
scm nú kallast Colombia og Pa-
nama, var fyrst kallaður Nýja An-
dalúsía, síðar Castella de Oro
(Gullkastalinn), og enn seinna
Terra Firma, og Nýja Granada.
Sfðasta nafninu var breytt 1718 f
Colombia.
Pedro Davella stofnsctti bœinn
Panama árið 15 18, sem þannig er
hinn elzti bær f Amerfku, það er
að skilja á fastalandinu. Á eyjun-
um Cuba, Porto Rico, og Santo
Domingo, eru til eldri bœir, en á
fastalandinu enginn. Svo hundr-
uðum skiftir af nöfnum borga og
breja hjer f Amerfku er af Ind-
verskum uppruna, og svo er einn-
ig mcð nafnið Panama, sein þýðir:
gnægð fiskjar. Spánverjar gáfu
bœjum sfnum indversk nöfn, að
sfnu leyti eins og Englendingar og
Frakkar gjörðu á sfðari tfmum.
Sem dœmi má nefna Quebec, O-
maha, Chicago, og Chattanooga.
Sú var tfðin að Panama var
langríkasti bœrinn f Amerfku, því
að allur burtflutningur á gulli,
silfri, og gimstemum frá námunum
f Peru og Bolivia lá í gcgnum Pa-
nama. Allur innflutningur frá
Spáni til nýlcndanna, lagði einnig
leið sfna gegnum bœinn Panama.
Af þessum ástæðum var bœrinn
ramlega vfggirtur, svo hann var á-
litinn óvinnandi í þá daga. Bygg-
ingar voru bæði miklar og fagrar í j
bœnum, en mest kvað þó að vöru-
gcymsluhúsunum, sem voru bæði j
mörg og stór. Kirkjur og klaustur
voru þar býsna mörg, og sjást rúst-
ir þeirra cnn f dag í útjöðrum bæj-
arins. íveruhús bœjarmanna voru
bæði stór og skrautlcg og afarmik-
ið kaupmannasamkunduhús var
þar um þá tfma. I'átt af þessum j
fögru byggingum cr enn þá við:
lýði. Dómkirkjan, sem byggð var
17C0, og stórskemmdist af jarð-
skjálftanum 1882, bar þann hæsta
turn sem til var í Suður- Amerfku.
Þrátt fyrir vfggirðingar sínar'
varð þó bœrinn að gefast upp fyr-
ir glæframanninum Sir Henry
Morgan árið 1671, sem með litlum
liðsafla vann sigur yfir hinum mörg-
uin sinnum mannfleiri bœ, eftir 5
daga harðan bardaga. Auðævi
bœjarins má markaafþví, að Mor-
gan flutti þaðan gull og gersemar
á r75 múlösnum, þegar hann fór.
Meðan Morgan dvaldi þar, var á-
standið ógurlegt. Menn hans
myrtu og rændu öllu sem þeirfestu
hönd á.
Enginn ætti að láta sjer til hug-
ar koma að Lcsseps, sá franski
maður sem rjcðist í að byrja skipa-
skurðinn í Panama, og áður var
búinn að grafa skurð í gegnum
Suezciðið, hafi verið hinn fyrsti
maður sem fann upp áþvf, að nauð-
synlegt væri að sameina Atlants-
hafið og Kyrrahafið með skurði í
gegnum Panama. Það hefir alla
tfð síðan 1 5 20, eða 21 ári eftir að
tandið fannst, verið uppáhaldshug-
mynd fjölda manna, og margir hafa
tapað stórfje í tilraunir við að fá
þvf framgengt. Samkvæmt sögu
Panama, hefir maður að nafni An-
gel Sonedra, borið fram tillögu um
skurðgröftinn árið 1520, og Cortes^
sem yfirvann Mexico, gjörði Iand-
mælingar þessu fyrirtæki viðvfkj-
ancli. Árið 1550 rannsakaði An-
tonio Galvao landið, og benti á 4
leiðir þar sem skurðurinn gæti Ieg-
ið, en ekkert var gjört í það sinn.
Svo var ekkcrt um skurðinn talað
opinberlega fyr en 1814, þá samdi
spánska þingið lög um skurðgjörð-
ina og veitti peninga hcnni til
framkvæmdar.
Það var ekki fyr en árið 1821
að Panama losaði sig undani j^fir-
ráðurn Spánverja og gekk í sam-
band við Colombia, cn árið 1840
hóf Panama uppreist aftur og los-
aði sig við Colombia. Ástæðan var
sú, að stjórnarformaður Colombia-
ríkisins hafði um margra ára tfma
vcrið f megnu óáliti hjá Panama-
búiim. Ekki reyndu Colombiu-
menn að halda í Panama með valdi
þá, fremur en nú, en eftir nokkur
ár komst sá flokkur að völdum í
Colombia, sem Panamamenn
fylgdu að skoðunum f stjórnmálum,
°g þá gengu þeir sjálfkrafa aftur í
sambandið.
Stjórnarbyltingin f Suðúr-Ame-
ríkuríkjunum hindraði Spán frá að
eiga nokkuð við skurðgröftinn um
nokkur ár, en undir eins og Co-
lombia var orðin óháð, reyndi Bo-
livár forseti að fá útlenda auðmenn
til að taka þátt f fyrirtækinu. 1842
fjekk Jose Garny umboð til að
byrja á skurðinum, en aldrei varð
af því að hann gjörði það. 1843
benti franskt fjelag á þá aðfcrð að
grafa skurð með flóðgáttum, en
fjckk enga áheyrn. 1849 tóku A-
merfkumenn fyrst þátt í umræðun-
um um þenna skipaskurð, afþ\ íað
þávar fólksstraumur mikill til Cali-
forníu í gull-leitarerindum, en þeir
ljetu sjcr nægja að leggja járnbraut
frá Colon við mexikanska flóann
til Panama, og þannig stóð þetta
málefni til 1860, en sfðan er al-
kunnugt um framkvæmdir í því
efni.
Helztu erfiðleikarnir sem mættu
fjelagi þvf cr fyrst byrjaði á skurð-
inum, var að fá hæfa menn til að
grafa hann. Indíánar dugðu ekki,
þá vantaði starfsþrek, en hvftir
menn þoidu ekki hitann nje lofts-
lagið og dóu hrönnum saman. ÞA
var reynttilmeð Kfnverja, en-þeir
þurftu ópfum innvortis og sólhlffar
hið ytra, sem fjelagið sá sjcr ekki
fært að útvega þeim, og því dugðu
þeir heldur ekki
Að sfðustu voru sóttir svertingj-
artil Jamaica, hver skipsfarmurinn
á fætur öðrum. Þeir þoldu bæði
hitann og' loftslagið, voru röskir að
vinna og virtist yfir höfuð líða vcl,
svo nú varð enginn stans á vinn-
unni þangað til fjelagið varð gjald-
þrota.