Fréttir - 09.07.1918, Blaðsíða 3

FBETTIR
3
F'réttir.
Kosta 5 anra eintakið i lausasölu.
Fyrir fasta kaupendur 1 kr. á mánnði.
A.ixjylýssing^a'verö: 50 aura
liver centimeter í dálki, miöað við
fjórdálka blaðsíður.
Aíírreiðwlnii er tyrst um sinn
i bakhúsi við Gutenberg.
Við auglýshiR-nm er tekið á af-
greiðslnnnl og í prentsm. Gntenberg.
Útgefandi:
Félag í Beykjavíb.
Ritstjóri til bráðabirgöa:
Gnðm. Gnðmundsson,
flkáld,
Sími 448. Pósthólf 286.
Viðtalstími venjulega kl. 4—5virka
daga á Óðinsg. 8 B uppi á lofti.
(Framhald frá 1. síðu.)
tengt einhverri nánari ákvörðun,
annað hvort heiti þess, er »úðina«
ber (— svo sem í kvöldúð, sœvar-
úð, fjallúð), eða einkunn hennar
ffayurúð, illúð). Mér finst fara full-
vel á slíkum orðum, og hygg að
önnur betri verði vandfundin. Að
fara að setja gömlu myndina hugð
aftur inn í niðurlag samsetninga,
eins og A. leggur til, er bæði óeðli-
legt og klaufalegt; óeðlilegt af því,
að það er að keyra fagran framvöxt
aftur um farinn veg; klaufalegt af
því, að það er hljómskemd.
Það mætti þvi vel komast af án
viðaukatillögu minnar um að leysa
orðið úð úr böndum og nota það
sjálfstætt. En óneitanlega er meira
frjálsræði og þægindi að því. Það
gæti t. d. stundum farið betur á
því, að mega segja »nú er eg í
»Uri úð«, heldur en að þurfa að
koma »illúð« sinni fyrir í fyllri
setningu. En það vill A. ekki leyfa
mönnum fyrir nokkurn mun. Hann
fyllist heilagri vandlætingu og segir
blátt áfram, að það wegi ekki.
Mér þætti það leitt. En hvers vegna
má það ekki? Með hvaða rétti
getur A. bannað það? Hann kveðst
gera það í nafni málfræðinnar;
það brjóti bág við »lögmál« ísl.
tungu. Við hvaða lögmál? Efhann
á við eðli ísl. tungu yfirleitt, þá
er því til að svara, að orðið úð
er í fullu samræmi við íslenzkt
tungutak og hljómeðli málsins;
Það er þess eiginn afspringur;
%gur jafnvel léttara á tungu en
^dóðir þess hugð; og því síður
kernur það í bága við beygingar-
eðli málsins. Það er ramm-islenzkt
að hljómi og hneiging. Með þessu
tvennu er megin-skilyrðunum full-
öaegt. Hvaðan efniviðurinn er tek-
,öo, skiftir minstu. Jafnvel þó að
nahn væri aðfenginn handan um
^öf! Margt íslenzkt hagvirkið hef-
Qr verið gert úr erlendum
efnivið, íslenzk hús, íslenzk
^^ði, islenzkir skartgripir. En ekki
er því til að dreifa um orðið úð,
. útlenzkubragð verði fundið því
fl* foráttu. Auk þessa á það sér
niar8a aðra mikilsverða kosti:
8óðar hugfylgjur og stoðir í siQa-
;ði sinu, er stutt og hnittið, blæ-
aSurt og fiðugt til samsetninga
felur þannig í sér heillavænlegt
rjómagn. Sem kyrkingarólum
ddu-karjanna verður vonandi
ofviða að kæfa.
Um alt þetta hygg eg, að herra
A. geti orðið mér sammála — að
undantekinni síðustu setningunni,
ef til vill. En hann virðist bera
það sérstaka »lögmál« fyrir brjósti,
að ekki megi leysa orð í hljóð-
breyttri mynd úr samsetningum.
En er það lögmál til? Hver hefur
fundið það og sannað? Um megin-
reglu má þar taía, en ekki algilt lög-
mál. Óbreyttan samsetningarlið, er
lifir jafnframt sjálfstæðu lífi, má
leysa úr böndum hvenær sem vill.
Það vitum við báðir. En einatt
kemur það þá fyrir, að úrtakið
fær breytta merkingu (t. d. járn í
þýðingunni sporjárn). A. er það
vafalaust kunnugt, að aragrúi þýð-
ingartilbrigða á rætur að rekja til
þessa. Og er það þá nokkur ó-
kostur, að nýju þýðingartilbrigði
fylgi nýtt form? Liggur það þá
ekki beint við, að leysa megi lið
úr böndum, þó að hann sé orðinn
hljóðbreyttur, ef þess er þörf og
hugmyndin um hann sem sjálf-
stætt orð er enn vakandi? Jú,
vissulega; og þess eru dæmi, þótt
fágæt séu í íslenzku. Og honum
er þá engan veginn alt af gefin
upprunalega myndin, eins og A.
segir. Það verður vitanlega að eins
þá, er skýr skilningnr vakir í vit-
und manna um, hver hún var.
Að öðrum kosti er samsetningin
klofin eftir því sem mönnum finst
vera eiga. Málfróðir menn eru
sjaldnast að verki um nýbrigði
tungumála. Um úð er því einmitt
þannig varið, að í almennings-
vitundinni er uppruni þess fallinn
í gleymsku, en hugmyndin um
sjálfstæði orðsins vakandi. Sönnun
þess er orðmyndin úlfbúð (f. úl-
búð — úlfúð), sem víða hefur
gægst fram, og úrtakið úð hjá
Einari Benediktssyni, er eg gat um
í fyrri grein minni. Þar nefndi eg
líka tvö dæmi hljóðbreyttra úrtaka
/snös og njóli). Fyrra dæminu get
eg slepl, A. til geðs; það gæti
hugsast, að s-ið sé upphaflegt (sbr.
»e-n snefjar nasir«), en í þess stað
get eg bætt við tveimur öðrum:
stó (úr elds-tó) og megin (— skugga
megin, sólar megin, úr sambönd-
um eins og hinumegin, sbr. vegur).
Fleiri mætti vafalaust finna, þó
að eg muni þau ekki í svipinn.
Munurinn á þessum úrtökum er
eg nefndi og úrtakinu úð er að
eins sá, að hin fyrnefndu eru ekki
leyst úr í réttum liðamótum, held-
ur höggvið hljóð aftan af fyrri
liðnum og hnoðað framan við
hinn siðari. Með öðrum orðum:
þau stafa af misskilningi, en úð
er leyst úr á réttum stað, af skiln-
ingi. Á það að teljast hinum verra
af þeirri ástæðu? En eg þykist
muna það með vissu, að eg hef
rekið mig á orð í íslenzku, sem
alveg eins er ástatt um og úð.
Því miður eru þau mér úr minni
liðin í svip, nema orðið álfa (fyrir
hálfá). Telur ekki A. það gott og
gilt orð? Eg tel það efasamt, að
úrfellingin hafi farið fram i forn-
norsku, — en þó að A. tækist að
sanna það, eru orðinu þá nokkrir
yfirburðir að því fram yfir úð?
Mér finst ekki. Flestum mun
kunnugt, að það hljóðfall átti sér
stað fyrir eina tið í norrænu, að
h féll löngum framan af síðari
hluta samsetninga og að flestar
þær úrfellingarmyndir hafa orðið
rótgrónar í íslenzku (brullaup, ör-
œfi, líka/nur, of fyrir óhóf), þrátt
fyrir að þröngsýnir málföndrarar
— þessir menn, sem eru á þindar-
lausum þönum eftir einstaka
breyttum orðmyndum, er þeir hafa
verið svo heppnir að koma auga
á innan um ótölulegan grúa engu
miður »afbakaðra« orða — hafa
löngum lagt þær í einelti til þess
að færa þær aftur í fornan ham,
og hann ekki altaf sem réttastan
(sbr. andþóf!). Mér leikur grunur
á, að sum þeirra orða að minsta
kosti, sem felt hafa h framan af
sér á undan /, n og r séu ekki
drefjar af sama úrfellingarlögmál-
inu og í systramálunum austan
hafs — þau eru mjög dreifð í
tíma og rúmi — né heldur að-
komuslæðingur, heldur séu þau
úrtök úr samsetningum, þar sem h
var fallið niður (legti f. hleyti,
sbr. jólaleyti, nauð(h)leytamaður;
laupur, sbr. vandlaupur, nöf, sbr.
s. hnafa, rót f. hrót = rjáfur, lest,
sbr. hlass). Um þetta staðhæfi eg
þó ekkert; málið er ekki fullkann-
að; eg bendi að eins á þetta til
dæmis um, að varbugavert er að
beita þeim »lögmálum« til boðs
eða banns, sem ekki er búið að
rekja fyrir ræturnar á. — Má vera
að A. finni líka þann meinbug á
úð, að móðir þess hugð er enn á
lífi. En þar til er því að svara,
að tvímyndir orða eru almennar í
íslenzku, af margvíslegum orsök-
um runnar (átt — ætt, fjall — fell,
rák — reik), og auk þess er það
ekki nema kostur, að nýju þýð-
ingar-tilbrigði fylgi formtilbrigði;
þá er siður hætt við samruglingi.
Annars er óþarfi að vera að
spyrja að fordæmi til svona ný-
breytni, þar sem hagnaður, fegurð
og þjóðernisblær leggjast á sömu
sveifina, og engin lögmál eru
brotin, að eins vikið inn á nýja
braut? Gjörist engin nýbreytni í
tungumálum nema eftir gömlum
meginreglum? Ætli A. mundi hafa
leyft fyrirfram orðaklofninga þá,
er eg nefndi áðan (átt — ætt o. s.
frv.), ef hann hefði verið spurður
leyfis? Eg held síður. Eða mundi
hann hafa leyft að sjóða eitt orð
upp úr 2 eða jafnvel 4 (hvaða úr
hvat at og nekkverr úr né veit ek
hverr? Varla. Mér finst A. færast
nokkuð mikið í fang, að ætla sér
að gefa út einskorðuð boðorð um,
hver nýbreytni í máli sé leyfileg.
Hann gengur þar út yfir verksvið
málfræðinnar. Hún kannar, hvað
orðið hefur, leitar að orsökum þess
og lögum, og gefur þannig mikil-
væga og margvislega fræðslu og
leiðbeiningar. En hún ætlar sér
ekki þá dul, að marka framvexti
málsins einskorðaðar brautir. Málið
á sér til allrar hamingju jafn-
ótölulegar yngjunarlindir og manns-
andinn sjálfur. Enginn málfræð-
ingur ætlar sér þá dul, að loka
öllum þeim lindum, er liggja utan
vébanda málfræðilegra lögmála
liðins tíma.
Að svo mæltu læt eg úlrætt um
þetta mál, og kveð herra A. með
þökkum fyrir að hann veitli tit-
lögu minni athygli. En þess vildi
eg mega óska, að hann beiti ekki
málviti sínu og ritfimi gegn smá-
vægilegum tillögum, sem miða
fremur til málbóta en mállýta, en
reiði heldur brandinn að orðskrípa-
moldviðrinu, sem daglega dynur
um eyru honum í höfuðstaðnum.
Og úð-irnar mínar vona eg að
hann taki í sátt við sig. Þær
munu hvort eð er reynast lífseigar
og hlaupa æ því oftar upp í fangið
á honum sem tímar líða, alls-
óhræddar við ólarnar hans.
Viðfinnur.
Hvað er í fréttum?
Samninganefndirnar
hin danska og þin islenzka fóru
til Þingvalla eins og til stóð í
fyrradag. Með í förinni voru einn-
ig ráðherrarnir, forsetar alþingis
og formenn fullveldisnefnda deild-
anna. Fleiri þingmenn voru
einnig staddir á Þingvelli þennan
dag. Til þess að skýra fyrir gest-
unum hið markverðasta á staðn-
um voru einnig með í förinni
þeir Jón Aðils dócent og Sigfús
Blöndal bókavörður. Var gengið
um helstu sögustaðina og fanst
dönsku nefndarmönnunum allmik-
ið til um hina einkennilegu nátt-
úru þar. Veitingar fóru fram í
konungshúsinu. Viðstaðan mun
hafa verið um 5 stundir. Sólskin
var, en veður annars fremur kalt
og norðan næðingur, þótt ekki
væri jafn hvast þar eystra og
hér í Reykjavík. Fartækin voru auð-
vitað bifreiðar, og vaT það gagn að
fiestir munu hafa verið vel búnir,
því að kalt var á heiðinni.
Jón Hansson skipstjóri
frá Bala í Rvík, er nú er búsettur
i Englandi, hefur fengið einkaleyfi
í 14 ár fyrir nýrri gerð á botn-
vörpuhlerum, — sparar gerð hans
helming kola við drátt.
Varð hann hlutskarpastur þeirra,
er kepptu um nj'ja hleragerð, en
þeir voru margir. Tók dómnefnd
gerð hans gilda og fékk hann svo
einkaleyfi á henni.
„Gustav Falk“
Svo stendur í opinberri tilkynn-
ingu Breta, að skipið hafi verið
gert upptækt með íslenzkar gærur
og ull. Mun þetta vera gainalt
mál frá því er skipið var hér i
hittiðfyrra og kom þá fyrir brezk-
an skipatökurétt. Mun dómurinn
fyrst hafa fallið nú.
Svo segir i blaðaskeytum nokkr-
um að »einhver Natan« sé við
þetta mál riðinn, sem þá ætti
líklega að vera firmað Nathan &
Olsen. En þetta firma mun alls