Ingólfur - 12.04.1911, Blaðsíða 2

58
INGÖLFUR
Háskólamálið,
Bitt mesta sjálfrtæðismál íslendinga
er háskólinn. Þeir hafa líka jafnan
litið svo á sjáifir. Þegar eftir endur-
reisn alþingis hófust raddir í þessa átt
og frumvarp til háskólalaga var sam-
þykt á alþingi, en náði ekki staðfest-
ingu konungs. Síðan hafa slik lög hvað
eftir annað verið samþykt, en Danir
sáu sem var: að sjálfstæði íslendinga
mundi vaxa „of mikið“ við stofnuu há-
skóla hér á landi, að slitið væri með
þvi eitt sterkasta bandið sem bindur
ísland við Danmörku, svo að ekki var
við það komandi að lögin yrðu staðfest,
fyr en eftir að stjórnin var orðin inn-
lend — um 60 árum eftir að baráttan
var hafin. Lög alþingis 1909 voru stað-
fest af konungi 30. júlí það ár, og há-
skóli íslands var stofnaður á pappírnum.
Sigurinn var unnin og nú töldu allir
sjálfsagt að háskólinn tæki til starfa
svo fljótt sem unt væri. Því að til hvers
hfaði verið barist? Ekki til þess að fá
lögin ein — heldur sjálfa stofnunina.
Flestir vildu að háskólinn byrjaði starf
semi sína 17. júní 1911, á aldarafmæli
Jóns Sigurðssonar. þess maans sem
mest og best hafði bariat íyrir þessu
eins og öðtum sjálfstæðismálum þjóðar
innar. Féð sem þurfti var mjög lítið
— einar 8300 kr. á ári — svo að ekki
gat það verið í veginum.
Neðri deild samþykti líka 17. mars
að háskólinn skyidi taka til starfa þenn-
an dag og veitti fé til þessa. Var þetta
samþykt með 15 atkv. gegn 10 að við-
höfðu nafnakalli. Síðan samþykti efri
deild hið sama með 9 atkv. gegn 4.
Var þetta því endanlega samþykt af þing-
inu og verður sarokvæmt þingsköpunum
ekki kipt burt aftur. En nú átti auð-
vitað að veita einnig fé til þess að há-
skólinn gæti starfað áfram fjárhagstíma-
biiið 1912 og 1913. Tillaga kom fram
um þetta írá Bjarna Jónssyni frá Vogi
— sem manna best hefir barist fyrir
þessu máli og á frumkvæði að þvi á
þessn þingi. — En tillagan var féld
með 14 atkv. gegn 11 að viðhöfðu nafna-
kalli. Hvernig á þessu stendur veit ég
ekki. En sex sjálfstœðismenn greiddu nú
atkvæði beint ofan i fyrra atkvæði sitt.
Dr. Jón Þorkelsson færði rök fyrir
■ínu atkvæði. Honum þótti veitt o/
lítið til skólans. Hann vildi hækka styrk
til nemenda að mun og leggja nokkuð í
■jóð til húsbyggingar handa honum.
Benedikt Sveinsron ritstjóri sagðist
ekki geta verið með fjárveitingunni í
þetta sinn af því að flutningur þingtim-
an* hefði verið feldur í neðri deild, en
ef efri deild kipti þessu í lag skyldi
ekki standa á sínu atkvæði til háskól-
an». Aðrir þeir sem suúist hafði hng-
ur mæltu ekki orð frá munni. En „ísa-
fold“ segir í dag, að margir sjálf-
■tæðismenn hafi hagað atkvæði »ínu
þannig af sömu ástæðu og Benedikt og
muni málinu borgið, ef efri deild sam-
þykki færslu þingtimans í stjórnarskrár-
breytingarframvarpinn. Er því rétt að
bíða með fullnaðardóm sinn þangað til
þetta er fram komið.
Síðar mun verða skýrt nánar frá
þessu máliog því semábak við liggur.
Stúdentafélagið skoraði á fundi sín-
um í gær með 50 atkv. gegn 3 á þing-
ið að halda fast við gjörðir sínar í há-
skólamálinu. J.
Ágrip af ræðu Stefáns skólameistara
Stefánssonar í efri deild í fyrradag.
Ég vildi minnast á. breytingartillög-
una á þingskjali 617, sem fer fram á
að strika háskólann út af fjáraukalög-
unum, og með því girða fyrir, að hann
geti tekið til starfa á þessu ári. Ég
ætla mér ekki að halda langa ræðu,
og allra siat að ganga inn á ræðu að-
alflutningamanns, háttvirts þingmanns
ísfirðinga, heldnr að eins Iýsa yfir því,
með örfáum orðum, fyrir mína og ég
vona fyrir allra þeirra þingdeildarmanna
hönd, sem fylgt hafa háskólamálinu af
einlægum hug og þeirri bjargföstu sanr,-
færingu, að hér sé um eitt vort dýrasta
þjóðframamál að ræða ; lýsa yfir því, að
við erum með öllu ófáanlegir til þess,
að taka nokkurn þátt í þeim hörmu-
lega skrípaleik, sem verið er að leika
hér á þingi, í þessu merkilga máli, þÍDg-
inu til ævarandi vanvirðu, og þjóðinni
til minkunar, í augum alla hins ment-
mentaða heims. Oss er, eða var, innan
handar, að koma málinu fram, með því
að leyfa eigi þessari tillögu að koma
til umræðu, sem hér liggur fyrir frá 6
þjóðkjörnum þingmönnum sjálfstæðis-
mönnum, og eigi síður með því að
samþykkja fjáaukalögin óbreitt, eins og
þau komu frá háttvirtri neðri deild.
Feiri færar leiðir mætti benda á. En
það eru alt krókaleiðir meira og minna
athugaverðar frá sjánarmiði samviska-
samra þingmanna. Og þessvegna erum
vér ráðnir í því, að fara einu beinu leið-
ina; fella tillögu þá sem fyrir liggur.
Með þessari atkvæðagreiðslu mótmœlum
vér allir þeirri aðferð, sem beitt hefir
verið í þessu máli nú á þingi; mótmœl-
um því, sem vansæmandi þingi og þjóð,
að þingmenn snúist í þessu máli, sem
snarkricglur, greiði atkvæði með því í
dag, og á móti því á morgun, mótmæl-
um því fyrir þjóðarinnar hönd, að standa
eins og viðundur frammi fyrir öllnm
heiminum. Blöðin sem berast til vor
þessa dagana frá frændþjóðum vorum,
flytja þær fregnir út um heiminn, að
þingið hafi svo gott aem ákveðið, að
háskólinn taki til starfa á þessu ári,
] 00 ára afmæli Jóns Sigurðssonar. Það
hafi verið samþykt með yfirgæfandi
meirihluta í neðrí deild Alþingis og ör-
uggur meiri hluti sé fyrir því í efri
deildinni, eins og lika sýndi sig, við 2.
umræðu fjárlaganna hér í hinni hátt-
virtu deild. Þau samfagna oss yfirleitt
með því, að oss hafi loks auðnast,
að stíga þetta mikla framfara-
spor, til þjóðlegs sjálfstæðis og hvers-
konar þjóðmenningar. Ekki er ólíklegt,
að mönnum erlendis, sem veitt hafa
þessu máli eftirtekt, og þeir eru marg-
ir meðal Norðurlandaþjóðanna, verði bylt
við, þegar þær fregnir berast út yfir
hafið, að háskólinn sé fallinn fyrir at-
kvæði meiri hluta sjálfstœðismanna á
þingi; fallinn fyrir atkvæði þeirra raanna,
sem fyrir fám dögum beittu sér fyrir
þvt. að hann kæmist upp á þessu ári,
og greiddu því atkvæði.
Hvernig í ósköpunum stendur á þessu?
— munu þeir spyrja.
Þeirri spurningu ætla eg mér ekki
að reyna að svara að þessu sinni, og
eg vorkenni þeim sanuarlega, að avara,
veslings mönnunum, sem snúist hafa í
þessu máli, því þeim er skylt að svara;
svara því hvað valdi þessum sinnaskift-
um þeirra. Þjóðin getur krafið þá svars.
Heimurinn getur krafið þá svars. Um
þá sem altaf hafa verið því mót-
fallnir, að málið næði nú fram að ganga
er öðru máli að gegna, þeir eru því
eigi beinlínis ámælisverðir, nema hvað
þeir hefðu getað og hefðu átt að leiða
flokksbræðrum sínnm það fyrir sjónir
hvílíka heimsku þeir gerði þingi og þjóð
með framkomu sinni. Vér sem nú greið-
um atkvæði móti þessari tillögu, gerum
það sem i okkar valdi stendur til þess
að firra þingið og þjóðina þessari óvirð-
ingu. Ekki er óhugsandi, að menn sjái
sig um hönd er frv. kemur aftur til
háttvirtrar neðri deildar. Mun svo eigi
frekar mælt í máli þessu af vorri hálfu
háskólanum í þetta sinn.
Styrkurinn til
Goodtemplarafélagsins.
Þess var getið í síðasta blaði Ingólfs
að neðri deild alþingis hefði samþykt
að veita Goodremplarafélaginu 2000 kr.
styrk á ári þrátt fyrir það þótt bind-
indisstarfsemi félagsins verði lokið þeg-
ar aðflutningsbannið komst á. Víttum
vér þessa samþykt þar sem hún blýtur
að verða skoðuð sem styrkur til póli-
tískrar starfsemi, þótt ekki værí til
þess ætlast
Eftir að þessi atkvæðagreiðsla fór fram
byrjaði félagið þegar þessa starfsemi
með þvi að segja öllum þeim þingmönn-
um, sem yrðu með frestun bannlagauna,
strið á hendur. Framkvæmdanefnd
Stórstúkunnar sendi hverjum þingmanni
beinlínis bréf um þetta, og er bréfið
birt i síðasta blaði Ingólfs.
Nú var því alveg Ijóst til hvers styrk-
urinn mundi verða notaður: til undir-
róðurs gegn sumum þingmanna og til
stuðnings sumum, þ. e. til pólitisks
æsingaundirróðurs, en alls ekki til
bindindisstarfsemi. Á hinn bóginn höfðu
fylgismenn styrksins við fyrri atkvæða-
groiðslu varið atkvæði sitt með því að
eingin sönnun væri fyrir því, að styrk-
num yrði illa varið. Vildu þvi nokkr-
ir þingmanna sjá hvort hér hefði verið
talað af sannfæringu eða út í loftið og
báru því við 3. umr. fjárlaganna upp
tillögu um að fella styrkinn burt.
Sú tillaga var feld með 16 atkvæðum
gegn 9.
Fyrsta sporið er stigið. — Verðaþaðnú
„Sjálfstæðisfélagið“ og „Landvörn“ eða
„Fram“, sem fær kosningakostnað ainn
endurgoldinn úr landsjóði á næsta þingi?
Það er ekki hætt við að stansað verði
á brautinni þegar skrið er komið á.
J.
Dýrasögur Þorgils.
t 6. tbl. Norðurlands þ. á. hefir herra
Adam Þorgrímsson skrifað ritdóm um
1. hefti af Dýrasögum Þorgils gjallanda.
Ritdómur þessi er þannig úr garði gerð-
ur, að ég get ekki stilt mig um að
andmæla honum, þótt seint sé orðið.
Mig tekur sárt til þessarar litlu bók-
ar. Langalengi hefir varla komið út
kostameiri bók í óbundnu máli eftir ís
lenzkan höfund. Þessa skoðun vona
ég að fá tækifæri til að rökstyðja þeg-
ar útgáfu hennar er lokið. Sumum rit-
dómurum hefir orðið starsýnagt á nyt-
semi bókarinnar. Adam verður það á
greinarmerkin. En sögurnar eru lista-
verk og þær verða hvorki mældar á
sama mælikvarða og dýraverndunarhug-
vekjur né íslenzkar stílakompur.
Þetta er fyrsta aðfinnsla mín að rit-
dómnum. Hann athugar að eins eina
hlið bókarinnar. Önnur er sú, að dóm-
ur hans nm málið er ranglátur.
Hann segir: „Hér er ýmist, að máls-
greinar eru höfuðsetning, sem vantar
bæði geranda og sögn, eða aukasetning,
sem ekki styðst við neina höfuðsetn-
ingu. Málið er eins og sundurlausar
upphrópanir. Höf. brýtur öll málslög
og truflar um leið skýra hugsun."
Ég verð nú fyrst að neita því. að
í þeim setningum, sem Adam tilfærir,
séu brotin málslög. Bitmálsvenja er
þar brotin. En ritmálið eitt skapar j
engin málslög. Talmálið er undirstað- f
an í því sem öðru. Spuruingin verður
því: Á þessi ritháttur Þorgils rót sína
í eðlilegu talmáli og er nokkur ástæða
til þess að breyta hér út af ritmáls-
venjunni ?
Það mun nú þykja lítil réttlæting
þótt ég geti þess, að líkur ritháttur
kemur fyrir hjá ýmsum öndvegishöfund-
um nútímans t. d. Knut Hamsun. Enda
mundi Þorgils ekki hafa tekið hann
upp nema hann fyndi hann vera sér
eðlilegan. Á hverju byggist þá réttur
svona máls?
í sálarlífi mannsins eru skynsemi og
tilfinning nátvinnaðar, en þó svo að ýms-
ar verða ofan á í það og það skiftið.
Eu við sköpun málsins hefir tilfinning-
in orðið út undan. Skynsemin hefir
lagt það undir sig og mótað það eftir
sínum lögum. Þessvegna er tilfinning-
unni svo erfitt um mál, hættir svo við
að verða annaðhvort of glamrandi eða
væmin, einkum í óbundnu máli þar sem
vald skynseminnar er aterkara en í rími.
En hvernig talar þá tilfinningin?
Henni er stirt um mál. Hún stamar.
Og hún gætir ekki sömu venju og rit-
málið. Sorgin man ekki eftir að setja
kommur og punkta eftir reglum. Ástríð-
an birðir ekki um höfuðsetningar og
aukasetningar. Ástin og aðdáunin tel-
ur ekki upphrópunarmerkin.
Þetta mál er það sem Þorgils skrifar
með pörtum og Adam ræðst á. Annar
er II tamaður, hinn íslenzku kennari.
1 þvi felst missklíðin. Listamaðurinn
siglir uýjar brautir, sem málfræðingur-
inn fiunur ekki á sjókortinu sínn. í
ritúm fiestra góðskálda er meira og
minna af setningum, sem vandlátur
kennari mundi strika undir í stíl hjá
■kólapilti — og eru ekki verri fyrir það.
Þetta sundurlausa mál er enn þá á
tilraunastiginu. Það er brú til nýs rit-
háttar, fjölbreyttari og eðlilegri en nú
tíðkast. Fjöldinn af þeim, sera nota
þennan rithátt, misbeita honum auðvit
að. En Þorgils hefir vald á honuro.
Því að gegnum sögur hans streymir
heit ást til efnisins, sem fyllir upp í
allar eyðurnar, lætur þögnina tala.
Ég ætla svo að lokum að tilfæra
helzta dæmið, sem Adam hneyxlast á:
„En minningarnar v»k». Þungar og
sárar líða þær í hugann; daprar og
þreytandi minna þær á snjóhafið djúpt
og dauðalegt; þegar loku er skotið fyr-
ir bjargráð og líf. Þann tíma sem Skuld
geymir í skauti. Órafjarri að vísu, en
þó ekki svo, að hugurin hverfi ekki
þangað.
Þegar jörðin er dauð.
Lífinu er lokið hér.
Þá er samt lífi alheims ekki lokið.
Sól og sumar og líf ví» á, öðrum stað.
Hærra göfugra og gróðursælla.
Ódáinsakur verður aldrei ófrjór.“
Þegar ég les þessar setningar finnst
mér ég sitja hjá Þorgils í rökrinu.
Hann hefir verið að segja mér sögu,
sem hefir fengið á hann og honum er
þungt í skapi. Hann heldur áfram hugs-
uninni gegum veturinn og dauðann, til
nýs sumars og lifs. En vegurinn er
erfiður, geðshræringin heftir tunguna,
hann talar slitrótt.* En ég skil hann,
■kil meira en orðin, lika undirölduna,
sem brotnar í þögninni.
Og sá rithöfundur, sem vekur svona
■kilning, hann hefir náð þeim tökum á
málinu, sem mestu varða.
Höfn, marz.
Sigurður Nordal.
' Eius og alkunnngt er þýðir púnktur í rit-
máli i raun og veru ekki annað, en að þar eem
bann stendur eigi að vora andartaksþögn í lesnu
máli eða töluðn.