Lögrétta - 05.03.1913, Qupperneq 1

Afgreidslu- og innheimtum.:
fORARINN B. f’ORLÁKSSON.
Veltiistindi 1.
Talsimi 369.
Ritstjori:
ÞORSTEINN GÍSLASON
Pingholtsstræti 17.
Talsimi 178.
M 11.
Reykjayík 5. Mars 1913.
Vffl. árg.
I. O. O. F. 94369-
Þjóðmenjasafnið opið á sunnud., þriðjud
og fimtud. kl. 12—2.
Lækning ók. ( iæknask. þrd. og fsd. 12—1.
Tannlækning ók. (( Pólthússtr. 14) 1. og 3.
md. ( mán. 11—1.
Landakotsspítali opinn f. sjúkravitj. 11—I
alla daga.
Islands banki opinn 10—21/* og 5V»—7-
Landsbankinn IO1/*—21/.. Bnkstj. við 12—1.
Landsbókasafnið opið hv virkan dag kl.
12—3 og 5—8.
Okeypis lagaleiðbeiningar á háskólanum á
hverjum laugard. kl. 7—8 síðd.
Heilsuhælið opið til heimsókna 12—1.
Lárus Fjeldsted,
Y flppj ettarmálafserslumiður.
Lækjargata 2.
Hetma kl. I 1 —12 og 4—7.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og allskyns
ritföng kaupa allir í
Bókaversl. Sigfúsar Eymundssonar.
SSgur jrá Skajtárelíi.
Tveir merkir menn hafa látið uppi
álit sitt * á þessari bók og leyft að
birta það. Annar þeirra er prófessor
Þorvaldur Thoroddsen, og þarf ekki
að eyða orðum að kunnugleika hans
á þessu máli. Hinn er núverandi
sóknarprestur Kirkjubæjarklausturs,
Magnús prófasturBjarnarson á Prests-
bakka. Álit þeirra fer hjer á eftir:
I.
Jeg hefi með mikilli ánægju lesið
sögur Jóns Trausta frá Skaftáreldi
og finst mjer höfundinum hafa ágæt-
lega tekist að leiða í ljós áhrif þessa
voðaviðburðar á þjóðlíf þess tíma.
Það er mjög sjaldgæft að skáldsagna-
rithöfundar kynna sjer jafnvel sögu
þess tímabils, sem þeir rita um, eins
og Jón Trausti hefur gert; til þess
hefur þurft mikla elju og fyrirhöfn.
Smávegis galla má eðlilega finna
í þessari bók, sem öðrum, en þeim
er svo varið, að hægt er að leið-
rjetta þá í nýrri útgáfu. Erlendis
hefur það verið talin skylda skálda,
sem um söguleg efni rita, að láta
aðalpersónur sagnfræðinnar koma
fram með rjettum einkennum hinnar
ítrustu söguþekkingar, en það er
talið fullt skáldaieyfi, að lýsa og skipa
niður viðburðunum í lífi smámenna
eftir því sem best hentar í skáldsög-
unni. Með þessu fær alþýða manna
gott og rjett yfirlit yfir aðaldrætti
sögunnar, en skáldið hefur fult frelsi
fyrir hugmyndaflugið innan við vje-
bönd almennrar sagnfræði, það er
ekki hlutverk skáldsins að fræða
menn um æfiatriði, ætt og einkenni ó-
merkilegra manna, sem enga þýð-
ingu hafa í þjóðarsögunni.
Náttúrulýsingarnar í bók þessari
eru mjög góðar, sannar og áhrifa-
miklar, og höf. hefur notað heimild-
arritin með athygli og dómgreind.
Væri óskandi að íslendingar fengju
margar slíkar skáldsögur, sem jafn
vel og þessi sýndu þeim viðburði
liðinna alda í skuggsjá nútímans;
af þeim gætu þeir margt lært um
landið sitt og um kjör og lífsskil-
yrði hinnar íslensku þjóðar. Það
gæti ef til vill nokkuð lægt belging
heimskra manna og sýnt hugsandi
fólki hve áríðandi það er, að íslensk
alþýða lagi sig eftir þeim náttúru-
skilyrðum, sem fyrir hendi eru, svo
hún hlaupi ekki í gönur og sje svo
óviðbúin og ráðalaus, þegar óláns-
viðburðir detta yfir.
Ef seinni hlutinn verður jafngóður
eða betri en þessi, hefur Jón Trausti
unnið gott og þarft verk.
15. febrúar 1913
Þorv. Thoroddsen.
II.
Presisbakka á Siðu 4. nóv. 1912.
J0g var núna að láta aftur sögu-
bók yðar frá Skaftáreldinum, eftir að
hafa lesið hana upphátt fyrir familíu
mína. Það var í 3ja sinnið, sem jeg
Guilelmo Marconi og Valdemar Poulsen.
Marconi. Poulscn.
Þessir tveir menn, ítalinn G. Marconi og Daninn V. Poulsen eru
íöfundar þeirra tveggja loftskeyta-uppfundninga, sem nú eru að berjast um
yfirráðin. Uppfundning Marconis er eldri og hefur enskt fjelag ráð yfir
henni og hefur með samningum við stjórnir og ríki um einkaleyfi komið
henni svo vel fyrir víða, að hún er nú víðast hvar ráðandi. Þó er sam-
kepnin að verða harðari og harðari frá hálfu annars fjelags ensks, sem
keypt hefur uppgötvun V. Poulsens, en hún er af mörgum talin betri en
Marconíaðferðin að ýmsu leyti, meðal annars gengur skeytasendingin þar
fljótara. Aðferð Poulsens er bygð á öðrum grundvelli en aðferð Marconis,
og hefur Poulsen lengi unnið að uppgötvun sinni. V. Poulsen er 44 ára
gamall, en Marconi er 5 árum yngri. Marconi fjekk Nobelsverðlaunin
1909 fyrir uppgötvun sína.
las hana. Á mánudagskvöldið, er jeg
fór frá yður, fór jeg að hátta kl. 10
og vakti til kl. 3 um nóttina, hljóp
jeg þá yfir bókina að mestu, svo las
jeg hana aftur á hlaupum eftir að
jeg kom heim, þó jeg hefði mikið
að gera, og nú hef jeg lesið hana, sem
sagt, í 3ja sinn upphátt. Og nú
skrifa jeg yður þessar línur til þess
að þakka yður fyrir bókina, ekki
gjöfina, heldur innihaldið. Mjer þótti
hún strax góð, er jeg las hana fyrst,
enn betri, er jeg las hana í annað
sinn, og langbest nú, er jeg las hana
í 3ja sinn, en það er einkenni gróðra
bóka, að þær vinna við itrekaðan
lestur, og hlýtur því þessi bók yðar
að vera virkilega góð bók. Hún
sækir í sig veðrið eftir því sem á
hana líður, meir en nokkur önnur
bóka yðar, en það er annað einkenni
góðra bóka, og nær hástígi sinu í
„eldmessunni", sem er stórfalleg,
og einhver tilþrifamesti kafli sagna
yðar, að mínum smekk og viti, en
sögulokin þar á eftir, um legu Guð-
rúnar á Prestsbakka og veru Vigfús-
ar, varpa mildum og angurblíðum
blæ á alt það stórfenglega, hrikalega
og hrottalega, sem á undan er gengið
í viðburðum sögunnar, bæði í náttúr-
unnar ríki og mannlífinu, og sefar
og kemur í jafnvægi skapsmunum
lesandans, svo hann rór og ánægður
leggur aftur bókina. Snildarlega hefur
yður tekist að sýna hjátrú og hugs-
analíf þátíðarinnar, og fljetta hinum
stórfenglegu náttúruviðburðum innan
um söguviðburðina, svo að hvor-
tveggja fær eins og blæ og lit af
hinu og má ekki án þess vera. Hjer
hafið þjer minn ritdóm á sögunni,
rauplausan og hræsnislausan, en hann
er ekki mikils virði, jeg veit það líka
og hefði ekki farið að ónáða yður
með hann, nema a.f því þjer óskuð-
uð eftir að heyra álit mitt. — Jeg
hef spurt Björn í Holti, sem er
greindur maður, um bókina, og sagði
hann, að sjer þætti hún best af sög-
um yðar. — — — — —
Magnús Bjarnarson.
Tliorel jclagiö. Um miðjan
f. m. var fullráðið á fundi, að bjarga
fjelaginu á þann hátt, að þeir, sem
stærstar upphæðir áttu hjá því, tóku
forgangs-hlutabrjef fyrir 200 þús.
kr. Aður var búið að selja „Austra"
og „Vestra", hvort skipið fyrir sig
fyrir 185, þús. kr., upp í þær skuld
ir, sem mest þrengdu að. Auk þess
var sett niður virðingarverðið á þeim
5 skipum, sem tjelagið átti eftir.
Og ennfremur var sett niður verðið
á hlutabrjefum fjelagsins þannig: að
þau brjef, sem hljóðuðu upp á 1000
kr., skyldu nú gilda 300 kr. Sagt
er, að þetta hafi verið eina úrræðið
til þess, að fjelagsmenn fengju þó
eitthvað upp úr fjelagshlutum sínum.
Suöurjör R. Scotts.
14. f. m. var mjög fjölmenn sorg-
ar guðsþjónusta haldin til minningar
um þá Scott og fjelaga hans í St.
Pauls kirkjunni í Lundúnum, og var
þar við bæði konungsfólkið og ráð-
herrarnir meðal annara. Dauði þeirra
fjelaga hefur vakið mikla hluttekn-
ingu, og f Englandi var þegar safn-
að miklum samskotum til styrktar
eftirlifandi ættingjum þeirra. Kona
Scotts var, er fregnin kom um dauða
þeirra, á leið til Nýja Zeelands og
ætlaði að taka þar á móti manni
sínum. Úr dagbókum Scotts, er
fundust hjá honum dauðum, hafa
menn nánar sagnir um ferðina suður
til heimskautsins og heimförina þaðan
svo langt sem hún náði.
R. Scott.
Þeir komu á heimskautið, eins og
áður segir, 18. janúar, ákváðu stað-
inn með nákvæmum mælingum og
reistu þar enska flaggið. Fóru svo
að kanna landið þar í kring og fundu
tjaldið, sem Amundsen hafði reist
þar. Það var tæpa */* enska mílu
frá þeim stað, sem þeir höfðu
reist á enska flaggið. Þeir tóku
mynd af norska tjaldinu, og af Scott
og þeim fjelögum tóku þeir líka
myndir þar syðra. Kuldinn var 20
st. þegar þeir voru á heimskautinu.
Myndaplöturnar, sem þar voru tekn-
ar, eru til.
Þeir fjórir menn, sem með Scott fóru
suður til heimskautsins, voru þessir:
Edgar Evans undirforingi í hernum,
Oates kaptein, Wilson doktor og
Bowers lautinant.
Á heimleiðinni dundu hörmung-
arnar yfir þá. Fyrstu dagana gekk
alt vel. Þá var kuldinn 20—30 st.
og þeir fóru um 18 enskar mílur á
dag. Svo veiktist Evans undirfor-
ingi, hafði hann fengið vonda byltu
á ísnum og skemdist heilinn eitthvað
við hana. Þetta olli töluverðri töf.
17. febr. datt Evans aftur og meidd-
ist. Hann var þá síðastur í förinni
og tóku þeir fjelagar hans ekki eftir
því fyr en nokkru seinna, að hann
vantaði. Sneru þá við og fundu
hann liggjandi meðvitundarlausan á
jöklinum. Þeir lögðu hann á sleða,
og 2 tímum síðar dó hann.
Vistageymslubúrin voru þannig
lögð, að milli þeirra voru 65 enskar
mílur, en í hverju búri áttu að vera
vistir og eldsneyti til 8 daga. Eftir
þeirri áætlun var því dagleiðin ekki
hugsuð lengri en 8 enskar mílur. En
nú veiktist Oats kapteinn og varð
það aftur til að tetja förina, svo að
dagleiðirnar urðu ekki nema 3 mílur.
16. mars, er þeir höfðu tjaldað í
stórhrfð og stormi, gekk Oats út úr
tjaldinu og kom ekki aftur. Hafði
gert það með vilja, til þess að vera
ekki förunautum sínum lengur til
byrði. Þeir þrír, sem eftir voru,
hjeldu svo áfram. En veður voru
þá mjög hörð. b'rá 21. mars treystu
þeir sjer ekki að halda áfram og
lágu eftir það kyrrir í tjaldi sfnu
þar til þeir dóu. 25. mars ritar
Scott síðustu orðin í dagbók sína,
og mun hann ekki hafa lifað lengi
eftir það. En haldið er þó, að hann
hafi lifað þeirra lengst. Þetta var á
79,40 br. st., og þarna fundust þeir
Scott síðastl. haust, 17 kílom. frá
næsta forðabúri, sem kallað er „One
Ton" forðabúrið. En einmitt þar
höfðu tveir menn beðið þeirra frá
3—10. mars. Voru þeir sendir á
stað á móti þeim frá vetrarsetustaðn-
om, en sneru norður þaðan aftur 10.
mars og fengu verstu veður, svo að
þeir komust með naumindum lífs af.
Næstu harðindin.
(Frh.). ------
VI.
Hestabani. Flóki Vilger9ars°« ^ vetr-
arsetu á Barðastönd (um 865).
Þeir fjelagar „gáðu eigi at fá heyjanna,
ok dó alt kvikfé þeira um vetrinn". Um
vorið gekk Flóki upp á fjall og sá í
norðurátt fjörð fullan af hafísum. „Því
kölluðu þeir landit ísland, sem þat hefir
síðan heitit". (Landnámab., Rv. 1891, bls.
29).
Öld eftir öld hafa íslendingar sjeð
firði fulla af hafísum og altaf hefur kvik-
fje þeirra dáið í hörðum vetrum, því að
þeir hafa aldrei látið sjer segjast; þeim
hefur ávalt farið eins og Flóka; þeir
hafa ekki gáð að fá heyjanna, og ekki
munað það spakmæli, að „hollur er
haustskurður".
Sumarið 1909 var ágætis grassumar og
heyskapur mikill, vlða í langmesta lagi.
18
Veturinn 1909—1910 var ofurlítið strang*
ari, en menn höfðu átt að venjast að
undanförnu, og þó ekkert á við þá vetra,
sem harðir mega heita. Engu að síður
urðu bændur víða heylausir og feldu
sumstaðar úr hor. Einn nafnkunnur
merkisbóndi hefur sagt mjer, að í sveit,
sem hann hafði nána gát á þann vetur,
hafi bændur felt svo margt fje úr hor,
að tjónið hafi numið 10 þúsund krónum.
Og þetta var þó ekki stór sveit (21 býli)
og ekki útkjálkasveit.
Hvernig ætli færi, ef við fengjum nú
önnur eins harðindi og þau, sem gengu
í lok 17. aldar (Þ. Th.: Lýs. ísl., I., bls.
56 og II., bls. 383—4); þá hófst harðinda-
skorpa árið 1688 og hjelst út öldina.
16921) var frostavetur svo mikill, að alla
flóa og firði lagði langt út frá landi.
1694 voru hafísar við Norður- og Aust-
urland og alla leið að Eyrarbakka og
Vestmannaeyjum; lá ísinn fram yfir
alþing. 1695 var vetur „harður um alt
land, með snjóum og norðanstormum,
1) Þegar eitt ártal er nefnt og um vetur
að ræða, er jafnan eftir gamalli venju
átt við þann vetur, sem byrjaði árið áður;
„Veturinn 1692“ er, sem við nú mundum
segja: „veturinn 1691—92“*
19
ísalögum, hörkum og frostum"; hafís
kom snemma að Norðurlandi og lá fram
um þing; um sumarmál var hafísinn
kominn vestur með landinu að sunnan
alla leið að Þorlákshöfn og 14. aprll
1695 rak hann fyrir Reykjanes inn á
F'axaflóa; rak hafísinn þar inn á hverja vík
og mátti ganga á ísnum af Akranesi í
Hólmakaupstað (Rvík); lá hann í flóan-
um rúmlega fram 1 vertlðarlok. Að
vestan komst ísinn fyrir Látrabjarg, en
Norðanlands mátti ríða og renna fyrir
hvern fjörð um Vorkrossmessu.1) Sum-
arið eftir var grasbrestur mikill, haustið
hretviðrasamt. Og ofan á alt þetta kom
aftur harður vetur, 1696. Það var „Hesta-
bani“; þá fjell búpeningur um land alt;
„á mörgum bæjum stóð hvorki eftir
hross nje sauður"; „útigangshestar átu
stalla og stoðir, sem þeir náðu til, hús
og staura, hár og tögl hver af öðrum,
líka hár og eyru af þeim, sem dauð-
ir voru". Næsta ár var enn harð-
ur vetur. Veturinn 1698 var afbragðs-
1) Þetta er eindæmi, að svo mikill haf-
ís hafi komist inn í Faxaflóa, en oftsinnis
hefur ísinn greipað um landið frá Látra-
bjargi að Reykjanesi.
20
góður, en veturinn 1699 afskaplega harð-
ur, „með miklum frostum og jarðbönn-
um“; þá „sá eigi auðan sjó af Skaga á
Akranesi" fyrir lagnaðarís; „þá var rið-
ið úr Garði yfir Stakksfjörð inn á Vatns-
leysuströnd; við sjóinn láu álftir og sjó-
fuglar í hrönnura, frosnir til bana“.
Fólkið fjell líka í hrönnum úr hor á
þeim árum.
Það er óðs manns æði að ímynda sjer,
að önnur eins harðindaskorpa og þessi
geti aldrei komið framar. Hún get-
ur vel komið; það getur orðið á þessan
öld — þegar minst vonum varir.
Hvernig fer þá fyrir okkur?
Og ekki er þetta eina hættan. Hins
vegar er eitrið og öskufallið úr eldfjöll-
unum.1) Sannarlega eigum við enga
tryggingu í neinum gömlum sáttmála
fyrir því, að Skaftáreldarnir blossi ekki
upp aftur. En þar er þó sá mikli mun-
ur, að eldgos með skaðvænu öskufalli
koma miklu sjaldnar en ísinn og banna
ekki skipapöngur kringum landið.
1) Menn ættu að lesa „Skaftáreldana"
hans Jóns Trausta. Þar fá menn sann-
orða og ágæta lýsingu á Móðuharðind
unum.