Lögrétta - 19.03.1913, Blaðsíða 2

46
|L0GRJETTA
Lögrjetta kemur út á hverjum miö*
vikudegi og auk þess aukabiöð viö og við,
minst 60 blöö als á ári. Verö: 4 kr. árg.
á fslandi, erlendis 5 kr. Gjalddagi 1. júli.
Bókafreg-!!.
Jón Ólafsson: Orðabók ís-
lenskrar tungu að fornu
og nýju. í fjórum bind-
um. i. hefti. Rvík 1912.
Fyrsta spurningin, sem mjer varð
á vörum, þegar jeg sá þessa bók,
var: Er þetta söguleg orðabók?
Fyrirsögnin virtist benda á það, að
hjer væri orðaforði tungunnar að
fornu og nýju. Og ennfremur úði
og grúði bókin af tilvitnunum frá
ýmsum tímum. Og þar að auki sá
jeg heilt kerfi af merkjum, allflókið,
til að greina aldur orðanna í málinu,
rjett mál og rangt o. s. frv.
Jeg var þó ekki lengi að komast
að raun um, að svo er ekki; þó
þetta alt, sem nefnt er, gefi bókinni
eitthvað vísindalegri blæ en almenn-
ar handorðabækur handa alþýðu hafa,
þá hefur það ekki verið tilætlun höf.,
að hún ætti að vera fyrst og fremst
vísindaleg eða söguleg orðabók. Þetta
varð mjer ljóst, þegar jeg sá, hvern- j
ig hann hafði farið að semja bók- j
ina, og sá listann yfir heimildarrit
hans.
Það væri líka harla djarft að fara
að semja sögulega orðabók yfir ís-
lenska tungu. Það er enn varla
kominn tími til þess. Að vísu eru
til ágætar orðabækur yfir fornmálið
og ýms góð orðasöfn, prentuð og
óprentuð, yfir málið á okkar tímum.
En yfir málið frá því um 1500 og
fram að byrjun 19. aldar er engin
brúkanleg orðabók til, og enginn einn
maður getur enn hugsað til að semja
orðabók yfir ritin frá því tímabili.
Flest af þeim eru enn óútgefin; í
söfnunum í Rvík og Khöfn liggja
hópum saman annálar, kvæði, rímur,
brjef, ritgerðir um lögfræði, guðfræði,
sögu, og margt og margt annað, frá
þeim tímum, sem nauðsynlega þyrfti
að fá út í áreiðanlegum útgáfum,
áður en byrjað væri á slíku. Frá
því tímabili er og hin mikla orða-
bók Jóns Ólafssonar Grunnvíkings,
sem að sjálfsögðu þyrfti vandlega að
kanna. Hún er enn óútgefin í Árna-
safni. Og svo er alt það, sem prent-
að er. Mjer vitanlega hefur enginn
enn farið gegn um meginið af rit-
unum frá þeim tíma til að orðtaka
þau, það tekur mikinn tíma, og er
ekki líklegt, að aðrir vilji fást við
slíkt en þeir, sem hafa nóg af hon-
um, og mikla þolinmæði að auk.
En einmitt á þessum tíma koma fram
rit, sem hafa mjög mikla þýðingu
fyrir sögu málsins. Jeg skalhjerað-
eins nefna Guðbrandsbiblíu. íslenskt
guðfræðismál síðari tíma er bygt á
þeirri bók, beinlínis eða óbeinlínis,
og málfæri hennar hefur líklega haft
áhrif á ýmsum öðrum sviðum. Ekki
er hægt að semja sögulega orðabók
nema þess konar grundvallandi rit
sjeu orðtekin vandlega.
Af því að saga málsins er óljós
og lítt rannsökuð, og engin orða-
bók til yfir það um svo langt
skeið, leiðir aftur það, að enn
er ekki með vissu hægt að segja
um aldur fjölda orða í nýja málinu,
og verður því að fara mjög varlega
með notkun merkja til að ákveða,
hvað sje gamalt og hvað sje nýtt.
Þó eitthvert orð ekki finnist í útgefn-
um fornritum og þar af leiðandi ekki
í orðabókum þeim, sem yfir þau eru
til, þá er ekki þar með sagt, að það
sje nýtt í málinu, Vel getur verið,
að það t. d. finnist fyrst í prentuðum
bókum á 19. öld, en í óprentuðum
ritum frá því um 1500. Og eins
verður að vera varkár með að merkja
orð sero úrelt. Það er oft að orðin
eins og liggja í dái, koma upp aftur
og aftur en hverfa á milli. Þeir, sem
þekkja sögu latínunnar, vita t. d.
hvernig forn-latnesk orð frá dögum
Catós eldra alt í einu fara að tíðk-
ast á dögum Antonínanna, hjer um
bil 300 árum seinna. í íslensku á sjer
líkt stað. Fjöldi orða úr fornmálinu
er lítt eða alls ekki notaður á tíma-
bilinu 1500—1800, en rís aftur úr
dái á 19. öldinni, og er nú á hvers
manns vörum. Jeg þykist geta tal-
að um þetta af talsverðri reynslu;
jeg hef í nokkur ár verið að semja
orðabók íslensk-danska, en með alt
öðru sniði en þá, sem hjer er um að
ræða; hvað eftir annað hefur það
komið fyrir mig, að jeg hef rek-
ist á orð í íslensku alþýðumáli,
sem jeg hafði haldið að væru löngu
dauð og úrelt, og hins vegar líka
fundið, að ýmislegt, sem jeg hjelt að
væri nýyrði, var gamalt mál og al-
gengt.
Með því að reyna til að ákveða
aldur orðanna eins nákvæmlega og
hjer er gert, hefur höf., að mjer finst,
hætt sjer út í ófæru. Þar sem áreið-
anleg tæki vantar til að skera úr
slíku, verða dómar hans oft meira og
minna getgátur, og því síst að furða
að honum skjátlast í ýmsu. Fyrst
orðabókin á ekki að vera söguleg,
þá hefði verið eðlilegast og ráðlegast
að forðast svona flóknar aðgreining-
ar. Maður, sem er eins víðlesinn og
hefur eins næman smekk fyrir hreinu
nútíðarmáli og höf., hefði heldur átt
að halda sjer við þá hlið málsins,
sem hann þekti best, mál nútímans,
og leggja það til grundvallar. Hann
hefur viljað taka orðaforða fornmáls-
ins með. En jeg hefði óskað, að
hann hefði tekið það skýrt fram
að hann aðeins merkti þau orð sem
sjaldgæf eða úrelt, sem honum þykja
svo sjálfum. Þar með er auðvitað
ekki sagt að þau sjeu það í raun og
veru; en þar sem oft er ekki hægt
að segja með vissu um þess konar,
er þó altaf vert að heyra álit manns,
sem mikið hefur við slíkt fengist.
Sem nýyrði hefði mátt roerkja orð,
sem með vissu má staðhæfa að sjeu
upp komin á 19. öld, t. d. yfir hug-
myndir og hluti, sem ekki hafa þekst
fyr á íslandi (símamál, efnafræðis- og
grasafræðis-nýyrði o. s. frv). Svo
finst mjer mega merkja orð, sem
eingöngu finnast í kveðskap, snót,
þengill o. s. frv. En jeg held það
sje ógerningur að reyna til að merkja
nákvæmar. Höf. reynir líka til að
greina, hvað af útlendum orðum sje
samlagað málinu og hvað ekki, og
ennfremur rangt mál frá rjettu, rang-
ar orðmyndanir o. s. frv. Jeg er
honum algerlega ósamdóma um
margt af því, en skal hjer ekki nefna
annað en aðalatriðið, að mjer finst
tískan og aldurinn helga flest. Þó
eitthvað sje rangt og útlent í upp-
hafi, tjáir ekki að lasta það, þegar
það hefur verið langalengi í málinu
og allir skilja það. Og mjer finst
mikill óþarfi að reyna að innleiða
orð eins og síneþli og orðmyndir eins
og arabskur, þegar allir segja aþþel-
sína og arabiskur. Annars vinsar
tíminn úr, miklu betur en nokkur
orðabókarhöfundur, og smám saman
verða þau af þess konar orðum, sem
hann geymir, svo kunnug og geðfeld,
að engir nema málfræðingar hugsa
út í það, að þau sjeu af útlendum
rótum runnin. Sem dæmi þess, er
jeg hjer segi, skal jeg nefna orðið
ábóti, sem kom inn í íslenskuna með
klaustrunum. Hver vill neita því,
að þetta orð, sem þá var útlent, sje
nú orðið alíslenskt? Jafnvel J. Ól.
gleymir að einkenna það sem „út-
lent orð, samlagað málinu", eins og
hann þó hefði átt að gera, úr því
hann er að merkja þesskonar orð,
líklega af því að honum hefur fund-
ist orðið svo rammíslenskt, að hann
hefur í svipinn ekki hugsað út í hinn
útlenda uppruna þess.
Það, að höf. tekur orðatorða forn-
málsins með, hefur líklega komið
honum til að velja rjettritun, sem er
afarfornleg, fornlegri en eins ágætir
fræðimenn og Guðbrandur Vigfússon
og Fritzner nota í sínum orðabókum.
Hann ritar a, e, i, 0. u, y á undan
lf, lg, lk, lm, In, Ip í sömu samstöfu
(kalfr, talga, halmr, alka, alnir,
hjalþ, og líka hals, frjals, skald.
Jeg er hræddur um, að þetta nýmæli
falli mönnum ekki í geð. Nógur er
glundroðinn á rjettrituninni íslensku,
þó ekki sje reynt að skrúfa hana
svona langt aftur. Þetta brýtur bág
við þá meginreglu, að hver breyting
á rjettritur, sem til bóta vill miða,
hlýtur að ganga í þá átt, að laga
hana eftir framburði, en ekki eftir
uþþruna. Um þetta eru flestir mál-
fræðingar nú samdóma, og eins um
hitt, að best sje að nota altaf sama
staý til að tákna sama hljóð, að svo
miklu leyti, sem því verður við kom-
ið. Því má ekki nota a og á til að
tákna sama hljóðið, og því er það,
að jeg held, að uppástunga próf. B.
M. Ólsens, að sleppa y og z, líkleg-
ast muni vinna sigur, þegar fram
líða stundir. Annars er rjettritunin
í sjálfu sjer atriði, sem varla er vert
að deila mikið um; flestir velja sjer
rjettritun eftir smekk sínum og venj-
um, og ekki eftir því, hvort þessi
sje rökrjettari, vísindalegri eða hent-
ugri en hin.
Að því er snertir niðurröðun orð-
anna, þá getur verið álitamál, hvern-
ig á að haga henni. Margir fara
svo að, að þeir setja sem fæst undir
forsetningar og atviksorð, en raða
orðasamböndum, þar sem þess konar
orð eru með sögnum, undir sögn-
unum. Orsökin til þessa er auðsæ,
það er hægra að finna merkinguna
í stuttri grein en langri; t. d. syrtir
að munu flestir heldur kjósa að eiga
að leita að í sögninni syrta í fáein-
um línum, en í að, á mörgum blað-
síðum. Höf. fer hjer að þvert á
móti. Það skal fúslega játað, að margt
er skarplega athugað og vel sagt af
því, sem hann segir um á, að, af
o. s. frv., en hræddur er jeg um, að
mörgum þyki seinlegt að leita þar.
í sjálfu sjer væri best að hafa merk-
ingarnar á báðum stöðunum (t. d.
bæði undir syrta og að), en það mundi
auka stærð bókarinnar mjög. Lak-
ara þykir mjer samt, að hann setur
í þessar greinar ýms orð, sem mjer
finst hefðu átt að standa alveg sjer-
stök. Jeg skal hjer aðeins nefna
orðið altaf; af í þessu orði er
áherslulaust og enklitiskt, og á að
skrifa það 1 einu orði með fyrri sam-
stöfunni alt, eins og allir bera það
fram. En höf. hefur það ekki á sín-
um stað í röðinni, og það er heldur
ekki að finna undir orðinu allr, þar
sem t. d. Geir Zoega hefur það, sem
vel má verja. J. Ól. hefur sett það
meðal merkinga orðsins aý, og er
það að vísu engin fjarstæða, þegar
litið er á það málfræðislega, en það
er afaróhentugt fyrir þá, sem eiga
að nota bókina. En í orðaröðina
setur hann alt-að-eina og alt-að-einu
og ávið sem sjerstök orð; það er
rjett og gott, en því má þá ekki
altaf vera þar líka?
Þá er orðaforðinn. Hjer virðist
höf. hafa fengið tiltölulega mikið af
orðum fornmálsins, þó hann hafi ekki
tekið alt, sem fyrirrennarar hans hafa
safnað á því sviði. Yfir fornmálið
eru til ágætar orðabækur, svo þessi
hluti starfsins er tiltölulega auðveld-
ur. Það getur verið álitamál, hvort
höf. er altaf heppinn í valinu; hann
tekur t. d. ýms sjaldgæf útlend orð
eins og alamandr, amendasnot, amía,
amþullr o. s. frv., og ýms þeirra
merkir hann sem úrelt, en samlöguð
málinu. Hann tekur jafnvel alnorsk
orð og orðmyndir, sem aldrei hafa á
íslandi þekst, t. d. afát = ofát, aflugr
=”= öflugr o. s. frv. En að því er
snertir miðaldamálið og nýja málið,
hefur höf. aðallega haldið sjer við
það, sem áður var til í prentuðum
orðasöfnum og auk þess notað óprent-
að orðasafn Hallgríms Schevings;
líka hefur hann bætt ýmsu við frá
sjálfum sjer bæði úr daglegu mæltu
máli og úr ritum. Hann hefur ekki
orðtekið bækur til muna, enda er
j slíkt seinlegra verk en svo — eink-
; um ef tilvitnanir eru til færðar —
að einn maður geti ætlað sjer að af-
kasta miklu á skömmum tíma og í
hjáverkum. En af þessari aðferð
höf. hlýtur að leiða það, að orða-
forði bókarinnar, að því er miðalda-
málið og nýja málið snertir, verður
bæði ófullkominn, og lfka verður það
mikið undir tilviljun komið, hvað
kemst með og hvað ekki. Því mik-
ill þorri góðra og algengra íslenskra
orða í miðaldamáli, og nútfðarmáli
ekki síður, finst ekki í neinum orða-
söfnum, og fæst einungis með ná-
kvæmri rannsókn og orðtöku rita.
Því er það, að jafn-algeng orð eins
og t. d. ábatast, ábending, ákv'órðun,
áveita o. fl., o. fl. vantar í orðabók-
ina. Hins vegar hefur höf. tekið
ýms fágæt orð úr nýja málinu, jafn-
vel sjaldgæf mállýskuorð.
í sjálfu sjer væri það engin furða,
þó mörg orð vantaði, og það enda
þótt höf. hefði orðtekið fjölda rita.
Engin orðabók í neinu máli nær yfir
allan orðaforða þess. í eins góða
og vandaða handorðabók eins og t.
d. Annandale’s yfir enska tungu vantar
orð, sem standa í eins algengum höf-
undum og Dickens. Örðabókarhöf-
undar sleppa oft jiieð vilja fjölda
orða, einkum samsettra. I máli eins
og íslenskunni er tala samsettra orða
því nær óendanleg. Þannig má t. d.
skeyta al-, all- og ó- framan við flest
lýsingarorð, al- og ó- framan við
fjölda sagna og nafnorða, aðal- fram-
an við flest nafnorð; þá má og
mynda sæg orða með -legur, -lega,
skaþur o. s. frv., en oft er lítil
ástæða til að taka þess konar orð,
ef stofnorðið er tekið, að minsta
kosti er óþarfi að taka nema algeng-
ustu orðin, en um það, hver þau
sjeu, getur oft sýnst sínum hvert.
Þrátt fyrir alt það, sem hjer hefur
verið tekið fram, er því sfst að neita,
að höf. hefur færst í fang mikið og
þarflegt verk með útgáfu þessarar
bókar. Það er engan veginn lítið f
það varið, að fá meginið af því, sem
fyrirrennarar hans hafa safnað af
fornum og nýjum orðum, dregið
saman í eina heild, ekki síst þegar
ýmsu nýju er bætt við. Óg hvað
sem öðru líður, er það víst, að hjer
kemur fram í fyrsta sinni fjöldi orða,
sem aldrei hafa áður staðið í prent-
uðum orðasöfnum, og jeg skal með
þakklæti viðurkenna, að jeg hef hjer
fengið mörg góð orð, einkum ýms
sem höf. tilfærir úr safni Schevings
og úr íslensku sveitamáli. Þetta gefur
bókinni þýðingu fyrir vísindin á þessu
sviði, svo að þeir, sem við íslenska
málfræði fást framvegis geta ekki sjer,
að ósekju gengið fram hjá henni.
Við þetta bætist, að þýðingarnar eru
yfirleitt smellnar og góðar, að vísu
er hægt á stöku stað að benda á
rangar og vafasamar þýðingar, og
jeg fyrir mitt leyti kann ekki altaf
við nýbreytni höf. og tilraunir hans
til að útrýma útlendum orðum, eins
°g JeS áður hef drepið á; og svo
finst mjer á stöku stað vera óþarfa
nákvæmni, eins og myndir af ásum í
spilum og löng lýsing á alkorti, þar
sem tilvitnun í ísl. sktmtanir Ól.
Davfðssonar hefði getað nægt.
Það veit enginn, sem það hefur
ekki reynt, hvað erfitt það er að
semja orðabók. Það er máske af
því að jeg hef fengist við slfkt sjálf-
ur, að mjer er Ijúfara að líta á þá
kosti, sem jeg finn í líkum ritum
annara manna, en á gallana, sem jeg
veit að altaf vilja læðast inn, hvern-
ig sem maður reynir að vanda sig.
Og þrátt fyrir gallana á þessari bók
og þrátt tyrir aðferð höfundarins,
sem margir þeirra eiga rót sína að
rekja til, vildi jeg samt óska, að
henni yrði haldið ötullega átram.
Khöfn 24. febr. 1913.
Sigýiis Blóndal.
r
Eimskipafjelag Islands.
Forgöngumenn aö stofnun innlends eimskipafjelags hafa sent út hlutaút-
boösskjal, sem hjer birtist í útdrætti:
íslendingar!
aNavigare necesseu. (siglingar eru nauðsyn).
Orð þessi eiga máske frekar við um oss Islendinga en um nokkra aðra
þjóð Norðurálfunnar. Oss eru siglingar fremur öðrum nauðsyn vegna þess að
vjer byggjum eyland, sem eigi liggja að aðrar leiðir en sjórinn. Okkar sam-
göngumál eru því og verða fyrst og fremst skipamál. í mörgum öðrum Norð-
urálfulöndum fara aðflutningar að landinu og flutningar frá því aö miklu leyti
fram á járnbrautum. Vjerverðum að nota skipin aðallega. Og því meira sem
landinu fer fram, atvinnuvegum þess, framleiðslu menningu o. s. frv., því meiri
verður þörfin á áreiðanlegum, reglulegum og góðum skipaferðum.
Þótt mörgum hætti við að hafa eigi svo glögt auga sem skyldi fyrir þvi,
hvert lífsskilyrði er þjóðfjelögum í heild sinni, að samgöngurnar sjeu góðar, þá
höfum vjer íslendingar þó lengi haft vakandi auga fyrir þvi, að oss væri nauð-
synlegt að fórna talsverðu af vorum litlu efnum fyrir samgöngumálin.
(Hjer fer á eftir yfirlit yfir, hvað gerst hefur að því er skipagöngurnar
snertir síðan árið 1875).
Ef vjer lítum á þetta stutta yfirlit yfir samgöngumálasögu vora síðan 1875,
þá sjáum vjer, að vjer höfum haft þær nær altaf í höndum erlends (dansks) fje-
lags. Vjer sjáum ennfremur, að óánægja hefur stöðugt verið með samgöngurnar.
Ef litið er á hvað óánægjunni veldur, þá er það þetta helst:
í. Ferðirnar óheppilegar. a) Færeyjaferðir. Þrátt fyrir margítrekaðar
óskir fæst ekki að hætt sje viðkomum í Færeyjum. Þetta lengir ferðirnar. Vjer
höfum hins vegar engin eða nær engin viðskifti við Færeyjar og þurfum því
eigi á viðkomum þar að halda. b) Viðkoma í öðrum löndum en Danmörku.
Fyrst í stað (fyrir 1874) gekk illa að fá viðkomur á Bretlandi. Síðan fengust
þær, en óhagkvæmar fyrst í stað (sumpart í Leirvík á Hjaltlandi!). Fargjaldi
og flutningsgjaldi haldið óeðlilega háu í samanburði við flutningsgjaldið frá
Kaupmannahöfn. Og nú þetta ár gert enn betur: gjaldið frá Bretlandi hækk-
að úr því sem áður var. 1909 neitaði Samein. fjelagið að gera samning um við-
komur í Hamborg. Nú neitar það enn. Þvertekur fyrir að láta skipin koma
við í Þýskalandi og hækka því um leið flutningsgjald á vörum, sem þaðan
koma (yfir Kaupmannahöfn) um 25°/o.
2. Áhöfn skipanna úllend. Yfirmenn og hásetar skilja eigi mál vort, en
af því leiða örðugleikar og misskilningur. Þessu fæst eigi breytt.
3. Fjelagið á varnarping í öðru landi, og því örðugt að ná rjetti sinum,
oft nær ógerningur.
4. Ferðunum stjórnað frá Kauymannahöfn, frá fjarlægu landi, af mönn-
um, sem ókunnir eru íslenskum staðháttum og íslensku viðskiftalífi og eiga því
erfitt með að fullnægja viðskiftakröfum vorum. — Og fleira mætti telja.
Af þessum ástæðum fer því fjarri að þetta lífsskilyrði viðskiftalifsins á
landi voru, skipaferðirnar, sjeu í þvi horfi sem þær ættu að vera og gætu verið.
Vjer erum eindregið þeirrar skoðunar, að fyr komist þetta eigi í lag en
skipaferðirnar sjeu komnar í hendur íslendinga sjálfra, orðnar innlendar að
öllu leyti. Þá ráðum vjer sjálfir hvert skip vor sigla. Þá látum vjer þau sigla
til þeirra landa, sem bjóða oss best kjör á hverri vörutegund og gefa oss best
fyrir afurðir vorar, og ekki annað. Þá skipum vjer skipin íslendingum, sem
tala vora eigin tungu. Þá eigum vjer hægt með að ná rjetti vorum, ef traðk-
að er, fyrir innlendum dómstólum. Þá verður ferðunum stjórnað af innlend-
um mönnum, sem þekkja landshagi og þarfir viðskiftalífs vors. Þá höfum vjer
fengið tryggingu gegn óeðlilegri hækkun flutningsgjalda og fargjalda vegna vönt-
unar á samkepni, þá, og fyr ekki — og þar með stigið stórt og mjög þarflegt
spor í áttina til efnalegs sjálfstæðis.
Síðan á siðasta sumri og oft áður hafa margir af oss hugsað talsvert um
það mál, hvort eigi vaæi tiltækilegt að stofna hjer innlent gufuskipafjelag. Vjer
höfum aflað oss ýmsra upplýsinga, sem nauðsynlegar eru í máli þessu, rætt
það ítarlega vor á milli, og erum nú komnir að þeirri niðurstöðu, að gera til-
raun til þess að koma á fót slíku fyrirtæki.
Að ráðast í fyrirtækið svo stórt, að vjer getum nú þegar tekið að oss all-
ar samgöngur við útlönd, það kemur eigi til mála. Til þess brestur okkur efni,
reynslu o. fl. Strandferðirnar treystum vjer oss heldur eigi til að taka í byrjun.
Vjer höfum því ákveðið að reyna að stofna fjelag með tveim nýbygðum
skipum. Annað stærra og hraðskreiðara, en hilt með líkri stærð og gerð og
með að minsta kosti eins miklum hraða og bestu skipin, er nú ganga hjer við
land (Botnía og Sterling). Bæði hafi þau kælirúm, og annað farþegarúm fyrir
h. u. b. 45 farþega á fyrsta farrými og 30—35 á öðru farrými, hitt nokkuð
minna farrými.
Er öðru skipinu ætlað að halda uppi stöðugum ferðum milli Kaupmanna-
hafnar, Hamborgar og Leith, eða einhverrar hafnar á Englandi annars vegar,
og sjerstaklega Reykjavíkur og Vestfjarða að nokkru leyti hins vegar; en hinu
skipinu stöðugum, reglulegum ferðum milli sömu erlendra hafna, og aðallega
Norður- og Austurlandsins með viðkomum í Reykjavík og á Vestfjörðum eftir
því sem hentast þykir.
Vjer teljum sjálfsagt hlutverk fjelagsins, að koma á reglulegum ferðum
til Þýskalands og teljum þá Hamborg sjálfsagðan viðkomustað, bæði vegna þess