Lögrétta - 30.04.1913, Blaðsíða 1
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞORARINN B. ÞORLÁKSSON.
Veltustmdi 1.
Talsimi 359.
Rltstjori:
fORSTEINN GÍSLASON
Pingholtsstræti 17.
Talsimi 178.
20.
Reykjavík 30. apríl 1913.
VIII.
árg.
St. pauls kirkjan i íunðúnum.
Hún er þriðja stærsta kirkja í Norð-
urálfu, en þær tvær, sem eru stærri, eru
St. Pjeturs kirkjan í Róm og dómkirkjan
í Milanó. St. Pauls kirkjan er 515 fet á
lengd og 250 fet á breidd, en frá göt-
unni og upp á krossinn yfir kúplinum eru
365 fet. Hún er bygð úr Port landssteini,
svo kölluðum, og er krosskirkja í gotneskum
stíl. Tveir turnar eru sinn hvoru megin
megin við innganginn og eru 12 klukkur
í þeim sem er hægra megin, en 1 stór
klukka í hinum, er vegur 17 tonn og
hringir á hverjum degi kl. 1 í 5 mínútur.
011 er kirkjan bæði stórkostleg og fögur.
í henni eru hinir nafnfrægu hvískurpallar,
en svo kallast þeir af því, að þegar lagt
er hvíslað þar úti við veggina á vissum
stöðum, heyrist það hvískur eins og hátt
tal hinumegin í kirkjunni.
Meistarinn, sem bygði þessa kirkju,
hjet Christófer Wren. Hann var fæddur
1632 og var orðinn kunnur stærðfræðing-
ur og stjórnfræðingur, er hann gerðist
húsgerðameistari. Hann varð síðar yfir-
byggingameistari Englands og hefur bygt
ósköpin öll, þar á meðal 60 kirkjur, en
aðalverkíð er St. Pauls kirkjan, og þar
liggur hann grafinn ásamt frægustu mönn-
um Englands. Þar er legstaður Nelsons,
legstaður Willingtons o. s. frv. Flestir
St. Pauls kirkjan í Lundúnum. eru þeir legstaðir skreyttir íögrum minn-
ingarmerkjum, nema legstaður Chr. Wrens sjálfs. Á honum er ekkert annað en svört marmaratafla og þetta
letrað á: „Lesari, ef þú vilt sjá minnismerki hans, þá líttu í kring um þig“. Kirkjan var reist á árunum 1675
—1710, og er það talið eins dæmi, að svo mikil bygging hafi verið reist á jafnstuttum tíma. Kostnaður er sagður
hafa verið 18 milj. kr. og var hann fenginn á þann hátt, að lagður var tollur á kol og vín, er flutt var til Lundúna.
Þar sem St. Paulskirkjan stendur nú höfðu lengi áður en hún var gerð staðir kirkjur helgaðar Páli
postula, en þar á undan segja sagnirnar að verið hafi þar Díönumusteri. Fyrsta St. Páls kirkjan var reist þarna
á 7. öld og brann hún 1087. Svo var reist þar ný kirkja, sem sögð er hafa verið stærsta kirkjan, sem bygð
hafi verið í Englandi. En hún brann líka og eyðilagðist. Síðast hafði Oliver Cronwell haft hana fyrir hesthús.
En á rústum hennar reisti Chr. Wren þessa merkilegu byggingu, sem hjer er lýst.
Chr. Wren dó 1723, 91 árs að aldri.
Nýlega hafa menn orðið þess varir, að sprungur eru að koma f veggi St. Pauls kirkjunnar, og orsökin
er sú, að neðanjarðar-járnbrautargöng hafa verið lögð þar nalægt, er Iosað hata um grundvöllin, en á honum
hvílir feiknaþungi. Þetta hefur vakið mikla athygli og úr öllum áttum hefur þess verið krafist að hætt yrði við
járnbrautagöngin og alt til þess gert að vernda kirkjuna.
MÍgerðarmann!
Ætíð birgðir fyrirliggjandi af enskum og skotskum
kolum, salti og matvælum. Semjið sem fyrst
við oss um kaup á þessum vörum handa botnvörp-
*
ung-um yðar. Okeypis bryggjur og vatu.
Fljót afgreiðsla. Abyggileg afhending.
H|f framtíðiri, 5^yði5firði.
Símnefni: Framtiðin.
1. O. O. F. 94529
Lárus Fjeldstod,
YflrrJ ettar m Alafsors lumaOu r.
Lækjargata 2.
Heima kl. 1 1 —12 og 4—7.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappir og allskyns
ritföng kaupa allir í
Bókaversl. Sigfúsar Eymundssonar.
]. picrpont jViorgan.
Þegar John Pierpont Morgan ljest í
Róm 31. mars næstliðinn átti heimur-
urinn að sjá á bak einum mesta fjármála-
mann síðari tíma, og þótt leitað sje í
sögunni, mun jafningi hans ekki auð-
fundinn- en það er nú ætið nokkuð við-
sjárvert að jafna saman mönnum frá
ýmsum tímum; lifsskilyrðin eru svo mis-
jöfn og afrek manna eru svo háð þvi,
á hvaða tímum þeir lifðu. Fjármálin
eru og svo frábrugðin því, sem þau
voru fyrrum; það er hægra nú á timum
að láta til sin taka á stærra sviði en
áður var, en samkepnin er líka meiri
og reynir því meira á hæfileika mann-
anna, dugnað þeirra og framsýni. En
i fjármálum heimsins á síðustu áratug-
um hefur að engum einstakling meira
kveðið en Morgan. Og ef menn vilja
jafna honum við einhvern mann frá
liðnum öldum, þá kemur mönnum ' þeg-
ar í hug Cosimo de’ Medici, ættfaðir
hinnar frægu Medici-ættar í Florens á
15. öld, og eins og síðar skal bent á
var það ekki einungis fjárglegnin, sem
þeir höfðu sameiginiega.
Morgan var fæddur í Hartíord,
Connectícut, 1837. F’aðir hans var þá
kaupmaður þar, en varð síðan bankhafi
i Lundúnum og auðugur maður og
mikils metinn Qármálamaður. Eftir að
hafa lokið skólanámi í Eoston, stundaði
Morgan nám um hrið við háskólann i
Göttingen, og þótti sjerlega skara þar fram
úr öðrum í tölvfsi. Siðan settist hann
að í New-York og tók þegar að gefa
sig að fjármálum og gat sjer brátt nafn
í þeim. Hann stofnaði þar banka á-
samt ýmsum öðrum, og eftir lát föður
síns tók hann banka hans í Lundúnum,
og síðar stofnuðu þeir fjelagar annan
banka í París; hafa allar þessar fjár-
stofnanir aukist mjög undir stjórn
Morgans.
Þegar Morgan settist að í New-York
var Jay Gould í miklum uppgangi þar
og lagði þá grundvöllinn til hinna
mörgu miljóna, er hann ljet börnum
sínum í arf. En sú var aðferð Goulds
við auðsafnið, að koma járnbrautaíjelög-
um á heljarþrömina, svo að hlutabrjef
þeirra urðu lítils virði, og þegar svo var
komið, ljet hann greipar sópa um reitur
þeirra. Þetta var auðvitað hreinasta
ræningja-aðferð, en þó ílt að hindra
það með lögum. Eitt af þessum járn-
brautafjelögum, sem Gould var að leika
þannig, leitaði í vandræðum sínum til
Morgans. Morgan tókst málið á hend-
ur, og hann bar sigur úr býtum; fjelag-
ið frelsaði hann, en Gould misti af rán-
inu i það sinn. Þetta vár fyrsti sigur
Morgans, og einkennir hann og alt
hans æfistarf; því að hann bygði altaf
upp, en reif aldrei niður, eins og Gould
og margir aðrir auðkýfingar gerðu þá
og gera enn. Hann tók hverja fjár-
stofnunina á fætur annari, sem að falli
var komin, og reisti þær við, en það
voru þó einkum þrjú fyrirtæki, sem gáfu
það mikla álit, sem hann naut á síðustu
árum. Eftir hinn mikla fjárfelmt (panix)
árið 1893 var gullforði rfkissjóðs Banda-
manna í Washington nálega að þrotum
kominn, svo að til vandræða horfði.
Stjórnin hafði leitað ýmsra Qármála-
manna um að útvega gull, en
enginn þorði að eiga við májið. Loks
t tókst Morgan á hendur að kaupa 200
miljóna dala virði af skuldabrjefum
stjórnarinnar og greiða gull fyrir, og
gerði á það örstuttum tímum. Síðar var
mjög að því fundið, hve háa þóknun
hann tók fyrir ómakið, en því svaraði
Morgan svo, að hættan hafi verið svo
mikil, er hann tók, að það væri ekki
otborgað.
Annað af stór-fyrirtækjum Morgans
var stofnun stálfjelagsins mikla (Steel
trust). Hann þóttist sjá, að samkepnin
og rígurinn milli hinna mörgu stálverk-
smiðja mundi hafa illar afleiðingar, og
því kom honum til hugar að sameina
þær allar, svo að samvinna næðist. Á
þrem mánuðum árið 1901 hafði hann
náð kaupum á öllum helstu verksmiðj-
um og myndað fjelagið, sem nú vinnur
með biljón dala höfuðstól, en sagt er
að hann hafi tekið fyrir starf sitt 7 x/2
miljón dala. Það geta auðvitað verið
skiftar skoðanir um það, hvað heppileg
svo stór samsteypa sje, því að auðvitað
kemur hún í veg fyrir samkepni, sem
ávalt er nauðsynleg að meira eða minna
leyti, en engu að síður var það stór-
virki að koma þessu í framkvæmd á
svo stuttum tfmum, og ef til vill hefur
það, þegar á alt er litið, borið góðan
árangur. En síðar hafa slíkar samsteyp-
ur verið gerðar í öðrum greinum, og
þykja gefast misjafnlega, enda hefur
sambandsstjórnin fult í fangi með þær,
því að löghlýðnar reynast þær ekki
allar, og eru oft harðhentar við lítil-
magnann.
Loks kom hinn mikli fjárfelmtur 1907.
Bankar hrundu eða komust á heljar-
þrömina hver á fætur öðrum, og láns-
traustið varð að engu. Enn var leitað
til Morgans, og með fjármagni slnu og
áliti tókst honum að stemma stigu fyrir
meiri vandræðum. Eftir það mun hann
hafa farið að fást við samsteypu stórra
banka, til þess að koma 1 veg fyrir
slíkan fjárfelmt slðar meir, og nokkuð
mun honum hafa orðið ágengt 1 því
efni. En út af því reis sá kvittur, að
til væri, það sem nefnt vefur verið
»money-trust«, og gæti ráðið öllu um
lánveitingar og viðskiftatraust, með öðr-
um orðum: hefði alt peningamagnið í
landinu í höndum sjer og gæti farið með
það eftir vild. Kongress skipaði nefnd
til að rannsaka það mál, og hefur hún
yfirheyrt alla fjármálamenn, er nokkuð
kveður að; þar á meðal stefndi hún
Morgan á sinn fund; var hann skýr 1
svörum um málið, en neitaði að slík
samtök ættu sjer stað, eða yfir höfuð
gætu átt sjer stað. Nefndin þóttist þó
komast að annari niðurstöðu, og vill nú
stjórnin koma í veg fyrir slíka sam-
steypu, en enn er eigi sjeð fyrir endann
á því máli.
Það ber öllum saman um, að Morgan
hafi verið óvenjulega skjótur til álykt-
ana um fjármál, enda hepnuðust vel öll
hans fyrirtæki. Hann þurfti ekki nema
fáar mínútur til að segja af eða á um
það, sem hefði tekið aðra menn langan
tíma til að skera úr. Og hann stóð við
orð sln; orð Morgans stóðu eins og
stafur á bók; hann hafði traust allra,
og enginn efaðist víst um, að hann væri
ráðvandur maður og vandur að virðingu
sinni. Þegar Morgan sagði eitthvað
opinberlega, tóku allir eftir því; en hann
var fámálugur og blaðamenn fengu aldrei
mikið upp úr honum. Hann var víst
nokkuð einrænn maður. Hann þótti
tíðum byrstur og næsta óþýður við
ókunnuga, og er sagt, að þá væri best
að svara honum 1 sama tón. Þrátt fyrir
auðæfi sín og vald það, er hann átti
undir sjer, barst hann ekki mikið á, eins
og nú á tímum þeim, sem eru ríkir, og
einkum þeim, sem verða það, jafnan
hættir við; sýnir það meðal annars, að
Morgan var aristókrat; hann flýði marg-
menni, en fór símr fram. Konungar og
keisarar leituðu hans, og hafði hann
vináttu margra þeirra, enda var hann
sæmdur mörgum hinum æðstu tignar-
merkjum. Því má heldur ekki gleyma,
að Morgan var stórgjöfull maður; hann
gaf ýmsum stofnunum stórfje, og allar
gjafir hans munu nema mörgum miljón-
um dala; en hann gaf helst svo, að
ekki bar mikið á, og var hann i því
sem öðru óllkur öðrum auðkýfingum,
sem vilja láta Ijós sitt skína, ekki síst
þegar fje það, er þeir hafa yfir að ráða,
er ekki sem best "fengið.
En jafnframt því að Morgan gat sjer
slíkan orðstír sem fjármálamaður, var
hans líka getið að öðru, og það var að
safna listaverkum og öðrum gersemum.
Það mun varla dæmi til slíks, nema ef
vera skyldi Cosimo de’ Medici og son-
ur hans Lorenzo il Magnifico, sem lögðu
grundvöllinn til hinna miklu listasafna,
sem nú eru í Flórens, enda hefur Mor-
gan oft verið nefndur Medici vorra
tíma. Það munu nú ef til vill margir
segja, að auðvelt sje að safna listaverk-
um, þegar nóg er fjeð fyrir hendi að
kaupa fyrir, en það er nú ekki ætíð
svo. Það hefur verið sagt, að listin
væri fósturdóttir auðlegðarinnar, en
engan veginn dóttir hennar, og er það
satt. Það er margur auðmaðurinn, sem
gerir alt til að skreyta hús sitt með
listaverkum, og horfir ekki í kostnað-
inn; en svo fer oft fyrir honum, að 1
stað þess að verða listasafn, verður hús
hans hæli smekkleysis og tilgerðar. Og
svo hefur farið fyrir mörgum af sam-
tímamönnum Morgans, sem hafa leitað
listarinnar með fjársjóðnum einum. En
hjá honum fór saman fjármagnið og
bæði góður smekkur og mikil þekking
á listinni. Það var engin tilgerð hjá
honum, hann unni listum og var líka
vel mentaður maður og hafði gott vit
á bókmentum. Og auðvitað naut hann
lika, ráða sjerfræðinga við kaup sín.
Honum var heldur ekki eingöngu ant
um að safna fyrir sjálfan sig, hann
styrkti einnig með ráðum og dáð og
stórgjöfum opinber söfn, því að hann
vildi auka fegurðartilfinningu og lista-
þekkingu hjá alþýðu manna. Eitt af
þeim söfnum, er hann sjerstaklega ljet
sjer ant um, er hið mikla Metropolitan
Museum í New-York. í söfnum í Lund-
únum voru og mörg af listaverkum hans;
lánaði hann þeim þau til þess að þorri
manna mætti sjá þau. Heimili hans í
Lundúnum var sannkallað listasafn; bar
það til þess, að hár tollur var um lang-
an aldur á listaverkum, sem flutt voru
til Ameríku; vildi hann því eigi flytja
öll þeirra þaagað. Nú hefur sá tollur
loks verið afnuminn, og síðastliðið ár
flutti hann mörg þeirra yfir Atiants-
hafið.
Aðalsafnið han hefur þó ávalt verið
1 New-York. Vi* hliðina á íbúðarhúsi
hans 1 36. stræti ^ r stendur mjög fag-
urt hús úr hvítum larmara, sem hann
ljet reisa og venjult. ;a er kallað bóka-
safn Morgans. Það 0 "u ekki nema út-
valdir menn, sem ha fengið að sjá
það að innan og það, sem það geymir;
en fyrir nokkru var gefin stutt lýsing á
því í »The Times«. Húsið er svo gert,
að það er örugt fyrir eldi og innbrots-
þjófum, enda geymir það ómetanlega
fjársjóðu, málverk, Kkneski úr marmara,
eiri og fílabeini, veggjatjöld og alt það
annað, er listin hefur framleitt á ýms-
um tfmum og 1 ýmsum löndum. Einkar
merkilegt er og handritasafnið og bóka-
safnið, sem þar er geymt. Þar er óvið-
jafnanlegt safn af hinum fyrstu bókum,
sem prentaðar voru, svo sem Aldus- og
Elzevir- útgáfurnar frægu og rit þau, er
Caxton, fyrsti enski prentarinn, gaf út.
Þar er hinn frægi Psaltari frá 1459,
sem eitt sinn var seldur fyrir 5000 púnd
sterlings, en hvað Morgan gaf fyrir hann
vita menn ekki. Þar er Gutenbergs-
biblía og — Guðbrandar-biblía. Þar
eru hin frægu Ashburnham-guðspjöll,
miðaldahandrit í bandi, sem alt er sett
gulli og dýrustu gimsteinum. Þar eru
og eiginhandrit höfunda af mörgum
þektustu ritum á enskri tungu, svo sem
handrit af Popé’s Tilraun um manninn,
Byron’s Don Juan, Scott’s lvanhoe og
frumritið af Milton’s Paradíssrmissi o. fl.
Skrá ljet Morgan prenta yfirsafn það af
»incunabula«, sem hann átti; en svo
eru nefndar bækur þær, er prentaðar
eru á fyrstu öld prentlistarinnar, eða
fram að 1500; er sú skrá hin prýði-
legasta og mun hafa kostað þúsundir
dala. Hann hefur einnig látið prenta
skrá yfir smámyndir (miniaturer), sem
hann á, og er vfst leitun á öðru eins
safni og annari eins skrá.
Mönnum er nú forvitni á að vita,
hvað af öllu þessu verður eftir dauða
eigandans; enn er það ekki kunnugt,
því að erfðaskrá hans hefur ekki verið
birt. Það er næsta ólíklegt að hann
muni hafa ákveðið að þessu ágæta safni
skyldi skift meðal erfingjanna eða það selt.
SKks eru auðvitað dæmin mörg. Bræð-
urnir Goncourt áttu ágætt listasafn, en
þeir gerðu þá ráðstöfun, að eftir sinn
dag skyldi það selt, svo að aðrir
safnarar mættu fá sömu ánægju af að
safna eins og þeir sjálfir hefðu haft.
Safn þeirra var þó ekkert í samanburði
við Morgans. Það er eiginlega alveg
einstakt í sinni röð sem safn einstaks
manns, bæði að því er dýrleik þess og
fjölbreytni snertir. Þess hefur verið