Lögrétta - 21.05.1913, Síða 1

Afgreiðslu- og innheimtuni.:
fORARINN B. ÞORLÁKSSON.
“Veltusundi 1.
Talsimi 359»
LOGRJETTA
Rit s tj o r i:
Rorsteinn gíslason
Pingholtsstræti 1T.
Talslml 178.
M 34.
Reykjavík 31.
maí 1913.
VIII. árg-.
Slfrsla til Stjdrnarráðsins
um
Heklugosið 1913.
Eftir
G. Björnsson landlækni.
í byrjun þessa mánaðar þurfti jeg að
fara 1 embættiserindum austur í Arnes-
sýslu og Rangárvallasýslu og skýrði
stjórnarráðinu frá þeirri ferðaætlun minni.
Barst mjer þá brjef frá stjórnarráðinu,
dagsett 3. þ. m., svohljóðandi:
»Með því að þjer, herra landlæknir,
»eruð að leggja af stað i embættiseftir-
slitsferð um Árnes- og Rangárvallasýsl-
»ur, finnur stjórnarráðið ástæðu til þess,
»þar sem jarðfræðingur dr. Helgi Pjet-
sursson er forfallaður, að beiðast þess,
»að þjer á þessari ferð, ef tími yðar og
»aðrar ástæður leyfa, vilduð fara að eld-
»stöðvunum við Heklu og senda stjórn-
»arráðinu skýrslu um athuganir yðar á
»eldgosunum«.
Jeg lagði af stað hjeðan sunnudaginn
4. maí með einn mann til fylgdar, Sig-
fús son minn, en Guðmunaur skáld
Magnússon slóst í för með okkur.
Á þriðjudagskveld hafði jeg lokið em-
bættisstörfum mínum í Rangárhjeraði og
tók mjer náttstað hjá Grími hreppstjóra
Thorarensen í Kirkjubæ. Daginn eftir
hjelt jeg frá Kirkjubæ að Fellsmúla og
fylgdi Grímur hreppstjóri mjer þangað.
Þann dag var ofsarok á austan; var
talsverður vöxtur i Ytri-Rangá; riðum
við á Kaldbaksvaði og fórum á sund
við vesturlandið; hafði áin grafiðsigþar
niður nýlega að óvöru; Sigfús teymdi
töskuhestinn og lenti á versta stað í
ánni; festist reiðhestur hans í sandbleytu
og hrasaði og hraut pilturinn af baki og
varð að bjarga sjer á sundi upp í eyr-
arodda. Frá Kaldbaksvaði er alllöng
leið að Stóruvöllum, yfir Stóruvallahraun;
það er sandorpið og hreptum við glóru-
lausan sandbyl alla leið yfir hraunið.
Við náðum að Fellsmúla um nónbil, illa
til reika úr ánni og sandinum.
Prestssetrið F'ellsmúli er prýðilega hýst
og öll umgengni eftir því; þar er nú
prestur síra Ófeigur Vigfússon. Jeg skýrði
honum frá erindi mínu og var nú sent
eftir tveim kunnugum mönnum, Guð-
mundi hreppstjóra Árnasyni að Látalæti
og Guðna bónda Jónssyni að Skarði;
Guðni hefur verið gangnaforingi (fjall-
kongur) Landmanna undanfarin ár og
er allra manna kunnugastur á Land-
mannaafrjetti; hann hafði og nýlega farið
austur að norðureldinum með Magnúsi
Ijósmyndara Ólafssyni. Landmönnum
þótti vænt um ráðstöfun stjórnarráðsins;
þeir töldu mikla nauðsyn á því, að eld-
stöðvarnar yrðu rannsakaðar til hlítar;
það var nú ráðið, að Guðmundur hrepp-
stjóri skyldi fara með mjer og skyldum
við hafa tjald með okkur og hestafóður
og matarforða til þriggja sólarhringa;
var talið nauðsynlegt, að hafa tvo menn
til að gæta hestanna.
Daginn eftir, fimtudaginn 8. mal, Iagði
jeg upp frá Fellsmúla litlu fyrir hádegi
við sjötta mann; höfðum við ellefu hesta,
einn til reiðar hver okkar, fjóra undir
heyi, einn undir vistum og áhöldum.
Storminn hafði lsegt um nóttina og var
nú komið besta veður, skafheiðríkt og
hægt kul af ýmsum áttum. Kl. i‘/« vor-
um við komnir að eyðibýlinu Merki-
hvoli, klukkutíma reið fyrir norðan Galta-
læk; var þá 150 hiti (Cels.) í skugga, en
28° móti sól. Við sáum nú mjög glögt
reykjarmökkinn úr norðureldinum, eins
og bugðótt band á norðurloftinu, allhátt
, frá jörðu, Ijósgrátt á litinn, en þó með
rauðleitum blæ austan til.
Ferðin gekk vel; færðin víðast góð;
við vorum komnir austur undir norður-
eldinn hálfri stundu eftir miðaftan, og
völdum okkur tjaldstað vestan undir
sandöldu, rjett fyrir véstan Lambafitjar-
hraunið. Við Guðmundur hreppstjóri
gengum nú þegar austur að hrauninu og
sfðan upp á nyrstu Krókagilsölduna og
sáum þaðan f ágætu skygni yfir allar
eldstöðvarnar; eftir i*/» tfma komum við
aftur 1 áfangastað. Þá um kveldið kl. 8
var 50 hiti í lofti, en þó farið að skæna
á pollum (af kuldanum í jörðinni); á
hæðarmæli mínum var svo að sjá, sem
við værum 410 stikum ofar en Fells-
múli; veðrið jafnbjart og áður.
Það voru nú ráð mfn, að við Guð-
mundur hreppstjóri skyldum leggja á
stað gangandi undir miðnætti og halda
suður á öræfin og freista að finna syðri
eldstöðvarnar, og sagði jeg fjelögum okk-
ar, að þeir skyldu ekki undrast um okk-
ur, þó að við yrðum fult dægur í burtu.
Guðmundi skáldi og Sigfúsi fól jeg á hend-
ur að leggja á stað, þegar bjart væri orðið,
og ganga alla leið kring um Lambafitjar-
hraunið, og kanna það.
Þeir fylgdu okkur nú á leið, upp á
Krókagilsölduna nyrstu, og vorum við
þar staddir rjett á lágnætti, beint á móti
opinu á stóra gígnum, sem gaus ísífellu
alla þá stund, sem við dvöldum þar
eystra. Þá skildum við. Guðmundurskáld
og Sigfús sneru heim í tjald, en lögðu
upp kl. 4*/» um morguninn, gengu kring
um norðureldstöðvarnar og komu aftur
í tjaldstað kl. io. Stundu síðar komum
við Guðmundur hreppstjóri heim úr suð-
urgöngunni, eftir ellefu tíma útivist;
hvíldum við okkur góða stund, en geng-
um síðan austur að norðureldinum til
að athuga ýmislegt nánar og höfðum
lokið því að aflíðandi nóni. Var þá
ekkert eftir óunnið; lögðum við upp
heim á leið kl. 4’/» og komum að Fells-
múla kl. 10 um kveldið.
Alla þá stund, sem við dvöldum í ó-
bygð, hjelst sama góða veðrið, ekki ský-
skaf á lofti, ekki þokudíll á nokkrum
tindi. Fyrir það gekk ferðin svo greitt.
Frá Fellsmúla hjelt jeg nú leiðar minn-
ar niður í Eyrarbakkahjerað og kom
heim aftur 14. maí.
1. Upphaf eldanna. Fyrri ferðir
að norðureldinum.
Kl. 3 aðfaranótt föstudagsins 25. apríl
hófust allmiklir landskjálftar í Rangár-
vallasýslu og Arnessýslu; varð þeirra
mest vart á Landinu, milli Ytri-Rangár
og Þjórsár.
Undir miðjan morgun tók að draga
úr kippunum, en þá sást jafnframt reykj-
armökkur frá efri bæjum á Landi, i
austurátt, bak við Heklu; var mökkur-
inn biksvartur og teygðist til norðvesturs.
Þegar á daginn leið (um kl. 4) sást af
Landinu annar mökkur nokkru norðar
og austar og runnu mekkirnir saman.
í úthallinu hvesti upp á landnorðan,
dreif þá ösku niður, svo að fannir grán-
uðu á fjöllum, Heklu, Búrfelli, Hreppa-
fjöllum, Vörðufelli, Ingólfsfel'i og víðar;
þá varð og vart við öskufall, en þó
mjög lftið, heima á bæjum — bæði á
Landi og í Hreppum og eqda víðar. Á
föstudagskvöldið var svo að sjá af Land-
inu sem alelda væri alla leið frá Búr-
felli og suður fyrir Heklutind að austan-
verðu (sjá »Lögr.« 26. apríl og 3. maí 1913
og »ísaf.« 3. maí 1913.)
Mönnum var þegar ljóst, að eldur
mundi vera uppi á tveim stöðum, annar
einhverstaðar austur af Heklu, hinn
talsvert norðar. Suðureldinn lægði fljótt;
frá Fellsmúla sást ekki eldsbjarmi upp
af suðureldinum nema fyrsta kvöldið.
Norðureldurinn hefur verið uppi til þessa
og með fullu lífi; hafa ýmsir menn gert
sjer ferðir þangað. Fyrstur varð Ólafur
bóndi ísleifsson að Þjórsártúni og hafði
hann fengið með sjer Ólaf bónda Jóns-
son að Austvaðsholti. Þeir komu að
norðureldinum 29. apríl, sáu að hann
var við svonefnda Lambafit, góðan spöl
fyrir austan Valahnúka; nefndu þeir
hraunið nýja Lambafitjarhraun; hefur
Ólafur Isleifsson skýrt frá þeirri ferð f
»Lögr.« 3- maí 1913. Þegar þeir komu
að eldstöðvunum sáu þeir enga elda, en
reyki mjög vlða; en er þeir höíðu dvalið
þar á annan klukkutíma, tók einn gíg-
urinn að gjósa og litlu síðar fleiri gígir,
og sáu þeir loks eld í 10 uppvörpum.
Degi sfðar, 30. apríl, komu þrír Árnes-
mgar að norðureldinum, Guðm. Guð-
mundsson og Kjartan Guðmundsson af
Eyrarbakka og Þorfinnur bóndi Jónsson
í Tryggvaskála; hefurGuðm. Guðmunds-
son ritað um þá ferð (»ísaf.« 7. mal
19.13). Þeir sáu ekki gos nema á einum
stað — þar sein enn gaus, þegar jeg kom
að. — Þar sáu þeir einn háan eldstrók í
miðju, en smærri súlur utan með; virt-
ist þeim hæsta eldsúlan vera 100—150
stikur á hæð. Þeir dvöldu þar tæpt
dægur, frá því 1 aftureldingu og fram
undir hádegi. Alla þá stund segja þeir
að gosið hafi verið samt og jafnt. Þeir
gengu spölkorn suður frá eldinum, svo
að þeir sáu 1 Krakatind, en komu þó
hvergi auga á reyki eða öskufall suður-
undan og hugðu að suðureldstöðvarnar
mundu vera miklu austar en Kraka-
tindur.
Næsta dag, 1. maí, komu þrír Reyk-
víkingar á sömu stöðvar, Andrjes Fjeld-
sted, Eggert Briem og Guðjón Sigurðs-
son („Lögr.“ 3. maí 1913).
Einn þeirra hefur lýst gosinu mjög
rækilega í „Reykjavík“ 17. maí 1913.
Hann segir að sá hluti gjárinnar, sem
var að gjósa, hafi verið á að giska 200
stikur á lengd, hafi 4 smáhöft skipt
gjánni þarna í 5 gígi, en gosið mest 1
nyrsta gosgígnum. Gosið var látlaust
meðan þeir stóðu við.
Tveim dögum síðar, laugardaginn 3.
maí, kom Magnús Ólafsson ljósmyndari
á þessar stöðvar; honum fylgdi Guðni
bóndi Jónsson í Skarði. Þeir komu að
eldstöðvunum aðfaranótt laugardagsins
og stóðu við 6 tíma. Sáu þeir ekki gos
nema á einum stað — 1 stærsta gfgn-
um — en þar var gosið látlaust. Kl. 5
um morguninn urðu þeir varir við jarð-
skjálfta.
Aðrir höfðu ekki komið að norður-
eldinum áður en jeg kom þar 8. maí.
Engir af þessum mönnum höfðu farið
alla leið kringum norðureldstöðvarnar,
og kunnu því ekki að segja með neinni
vissu, hversu langt hraunið var runnið,
þegar þeir komu að. Enginu þeirra gat
sagt neitt um suðureldstöðvarnar, hvar
þær mundu vera. Þeir höfðu ekki held-
ur getað orðið þess vísari, hversu mikið
kvað að skemdum á afrjettum Árnes-
inga og Rangæinga af öskufalli. Enn-
fremur kom í ljós, að þeim bar oft ekki
saman um áttir og örnefni á eldstöðv-
unum. Þeir höfðu farið ferðirnar sjer til
skemtunar og orðið að hafa stutta við-
dvöl, svo að þess mátti ekki vænta, að
þeir gætu annað ítarlegum rannsóknum.
Það var nú mitt erindi, að athuga alt
nánar en gert hafði verið.
2. Norðureldstöðyar.
Á uppdráttum Björns Gunnlaugssonar
og Þorv. Thoroddsen er markað lítið
vatnsfall skamt í landnorður af Heklu
og nefnt Helliskvisl; húh hefur upptök
sín norðurundan vestur-enda Torfa-
jökuls, rennur fyrst vestur á við, en
beygir síðan til norðurs og fellur loks
í Tungnaá.
Þar sem þessi kvísl beygir við, hefur
eldurinn komið upp. En allir uppdrættir
af þessu svæði eru svo litlir og óglöggir,
að eldstöðvarnar verða ekki markaðar
á þá.
Nú er til stór og vandaður uppdráttur
af Heklu og hraununum umhverfis hana
eftir danska herforingjaráðið; en sá upp-
dráttur nær ekki nema rjett austur fyrir
Valahnúka; þaðan er að vísu stutt leið
(4—5 rastir) austur að eldstöðvunum.
Þær eru á flatneskju, sem hallar til norð-
urs að Tungnaá, en er umkringd af
hæðum á alla aðra vegu.
Að austanverðu við þessa flatneskju er
Melfell nyrst, suður af því skörðóttar
bungur, sem heita Dyngjur, þar fyrir
sunnan bratt og hátt strýtufjall, sem
heitir Hrafnabjörg. Þá tekur við kollótt
fell allmikið suður og vestur af Hrafna-
björgum og heitir Sauðleysa; milli Hrafna-
bjarga og Sauðleysu verður vítt skarð,
það er Lambaskarð; gegnum þetta skarð
sjer 1 Herbjarnarfell og á bak við það
í Löðmund. Fyrir vestan Sauðleysuna
og lítið eitt sunnar er annað fell álíka
stórt, og heitir líka Sauðleysa (sunnar eru
enn aðrar tvær Sauðleysur — 4 alls).
Fyrir vestan þessa Sauðleysu er há alda,
sem heitir Krókagildsalda. Sauðleysan
þessi og Krókagilsalda lykja um lág-
lendið að sunnan, og milli þeirra fellur
Helliskvisl niður á flatneskjuna. Að vest-
anverðu við flatlendið eru skörðóttar og
bugðóttar öldur, sem ná til norðurs
góðan spöl frá Krókagilsöldunni. Þessar
öldur hafa verið nafnlausar, en Land-
menn hafa nú fallist á, að þær skuli
heita Lykkjur. Þá er lýst hæðaskeifunni
kringum flatneskjuna. Austan til á henni,
austur undir Hrafnabjörgum, er há,
bunguvaxin alda, sem ekki heitir Austur-
kringreiðaralda. Fjallkongur þeirraLand-
manna vill að hún fái nafnið Hrafnabjarga-
alda. Helliskvísl vjek sjer austur undir
þessa öldu og rann þar norður með
henni, en vestanvert við kvíslina var þar
allmikið og fagurt graslendi; það var
Lambafit.
Fyrir sunnan Krókagilsölduna, sem
fyr var nefnd, er djúp og bugðótt dæld;
að sunnanverðu við þá dæld tekur við
önnur enn hærri alda, sem líka heitir
Krókagilsalda.
Eldsprungan byrjar i þverhnýptum móbergs-
hnúk, sem er áfastur við norðurenda Hrafna
bjargaöldunnar, austanhalt. Þaðan gengur
hún l>eí«it í útsuður — á ská gegn-
um Hrafnabjargaölduna — síðan yflr flat
neskjuna — loks á ská gegnum austurend-
ann á Krókagilsöldunni (þeirri nyrstu) og
endar i djúpri dalkvos að sunnanverðu við
pá öldu. Hún er þvi býsna löng, svo að
röstum skiftir.
Hraunslettur má sjá fram með sprung-
unni endilangri, en flest eru uppvörpin
lítil.
Langstærsti gígurinn er sunnanvert í
litlum hnúk rjett vestanundir Hrafnabjarga-
öldunni. Úr honum er runnið mest alt
Lambafitjarhraunið. Hann gaus látlaust 8.
og 9. maí og fjell allstór hraunlækur gló
andi út úr honum; ekki urðum við varir
við |öskufall, en reykjarmökkinn lagði i
háa loft.
Austur undir Hrafnabjörgum hefur
runnið hraun úr sprungunni, en þó ekki
til muna.
I hinum enda sprungunnar, sunnan
halt i Krókagilsöldunni, eru tvö stór upp
vörp og hefur runnið allmikið hraun úr
þeim niður í dældina milli Krókagils-
aldanna, og nefndum við það Krókagils-
hraun. Úr sprungunni á háöldunni geng-
ur dálítil hrauntunga í landnorður, en
nær skamt niður í hallann, og var hún
orðin köld viðkomu. Úr sprungunni í
Krókagilsöldunni hefur lítið eða ekkert
hraunrensli orðið niður á flatneskjuna.
Lambafitjarhraunið er bersýnilega alt
komið úr stóra glgnum og öðrum upp
vörpum niðri á flatneskjunni.
9. maí var Lambafitjarhraunið komið norð
ur á móts við suðurenda Melfells. Sást ekki
að því þokaði þar áfram. Hins veg-
ar sást í glóandi hraunlæki í vestur-
jaðri hraunsins; þar seig það hægt
áfram. Þeir, er slðar koma, geta haft það
til marks, að þegar jeg stóð við glóandi
hraunjaðarinn að vestan, þar sem sprung
una i háhrygginn á Hrafnabjargaöldunni
bar beint í efsta tind á Hrafnabjörgum,
þá var til hægri handar (til landsuðurs)
alopin sýn inn í skarðið milli Krókagilsöldu
og Sauðleysu eftir farvegi Helliskvíslar,
Megnið af Lambafitjarhrauni er að
vestanverðu við Helliskvísl, og hefur
þakið alla Lambafit og gengið. út á
sandana fyrir vestan hana.
Öll uppvörpin voru hætt afl gjósa, nema
stóri gigurinn, sem fyr var nefndur. Það má
telja víst, að öll uppvörpin á eldsprung-
unni hafi verið hætt að gjósa um síð
ustu mánaðamót, nema þessi eini gígur
og fáein minni uppvörp rjett í grend
við hann.
3. Suðureldstöðvar.
Að þeim kom jeg um morguninn 9.
maí. Heklu-brjef herforingjaráðsins (nr.
57) nær yfir þær stöðvar, og er þar því
miklu auðveldara að átta sig. Uppdrátt-
urinn er snildarlega gerður, en þvl mið-
ur eru nokkrar nafnavillur á honum.
Fjall það í landnorður af Heklu, sem
kallað er Krakatindur á uppdrættinum,
heitir rjettu nafni Hestalda (sumir kalla
það Hnakköldu), en Krakatindur er þar
sem stendur Rauðfossafjall (Rauðfossa-
fjöll eru austar). Rjett hjá Valahnúkum
er prentað á uppdráttinn nafnið »Sauð-
leysa«, en sú hæð heitir ekki því nafni.
Þetta þarf að leiðrjetta.
Fjórar rastir útsuður af Krakatindi og beint
austur af hæsta Heklutindi er hátt og bratt
fell (905 stikur yfir sjávarmál). Þar hef-
ur suðureldurinn verið. Við útnorðurhorn
fellsins sá jeg nýja eldsprungu; hún var
miklu styttri en Lambafitjarsprungan, en
stefnan söm, frá landnorðri til útsuðurs.
Sprungan gekk gegnum hornið á fellinu
og voru sum uppvörpin góðan spöl uppi
í hlíðinni norðan í fellsöxlinni. A sprung-
unni gat jeg greint (ofan af fellinu) milli
20 og 30 uppvörp, en flest voru þau
smá; nokkur allstór uppvörp voru báðu
megin við fellsöxlina. Öll voru þau
hætt að gjósa, en miklir gufumekkir upp
úr þeim flestum. Gosið virðist hafa verið
geist, en staðið stutt yfir. Landmenn sáu
engan eldbjarma af því nema fyrsta dag-
inn (25. aprll). Eyrbekkingar sáu suður
að Krakatindi 30. apríl og sáu enga
reyki; hefur gosið þá verið hætt, enda
rauk lítið úr hraununum þegar jeg kom
að þeim 9. maí. Hraun hafði runnið á tvo
vegu, suður og norður. Suðurhraunið var
miklu minna, hafði runnið austur með
fellinu að sunnan og virtist vera um það
bil 1 röst á breiddina. Norðurhraunið
var breiðara og aðalstefna þess frá fell-
inu austanhalt við hánorður, og hefur
það komist um það bil 2 rastir frá fell-
inu, eða fult það. Á einum stað, í stefnu
frá fellinu vestanhalt við Krakatind, hef-
ur nýja hraunið runnið fast að hrauninu
frá 1878. Vlða rauk úr norðurhrauninu,
en lltið úr suðurhrauninu.
Frá fellinu gekk breið og biksvört vik-
urröst til útnorðurs alla leið upp í vikið
milli Heklu og Rauðuskála. Fannirnar
austan á Heklu, Rauðuskálum og Hest-
öldu, vortx gráar af öskufalli. í suðurátt
og austur voru allar fannir mjallhvítar.
Þetta fell, sem hjer var lýst, hefur ver-
ið nafnlaust. Jeg vildi að Landmenn
skyldu ráða öllum nýjum örnefnum á
afrjetti sínum, en taldi rjett, að fellið
drægi nafn af Guðmundi hreppstjóra, sem
fyrstur hafði komið að eldstöðvunum
þeirra manna. Var fellið því nefntMunda-
fell og hraunin nýju Mundafellshraun.
4. Viknr og aska. Bkemdir á
afrjettum.
Þess er áður getið, að vart varð við
Utilsháttar öskufall í sveitum fyrstu dag»
ana eftir að gosið hófst; sást þess votta
á húsþökum og fönnum í fjöllum; en
nú sáust þess engin merki í bygðum,
að aska hefði fallið, og hefur hvergi
komið að meini.
Báða dagana, 8. og 9. maí, var ágætt
skygni og sá jeg víðsvegar um afrjettir
og öræfi, hafði líka mjög góðan sjón»
auka.
Á Hreppamannaafrjetti mátti sjá, að
allar fannir voru drifhvítar og þó hvergi
nýfallinn snjór í óbygðum.
Við sáum einnig glögt yfir Holtá'
mannaafrjett, og var þar alt eins ura*
horfs, hjarnið hvítt, hvergi grár litur(
engar skemdir.
Öðruvísi var umhorfs á Landmanhá*
afrjetti. Þar hafa orðið geisimikláf
skemdir, og kemur sjer illa, þvf að land*
ið var rýrt og mátti einskis f missái
Einn besti bletturinn var Lambafitihj
hún er nú öll þakin af hrauninu, sem
fengið hefur nafn af henni. Þar að
auki eru mikil brögð að vikurfalli d
afrjettarlandinu öllu að vestanveröu við
eldinn; í Valafelli voru fannimar víðd
biksvartar; á stórum spildum í grend
við norðureldinn var þverhandarþykt
vikurlag ofan á hjarninu. Vikurinn vaf
alstaðar líkur útlits, eins og blandað
væri saman smámöl og sandi, svartur á.
lit og mjög þungur í sjer.
Vindar hafa verið austlægir sfða-j gosið
hófst og fyrir þvf eralt land»w0n óskemt
fyrir austan eldstöðvamar.. Að dómi
þeirra Guðmundar hrepptfjóra og Guðna
í Skarði er útlit til þess, að Land*
menn munj eVÁi á komanda sumri hafa
haga fyrir meira en helming af búpen*
ingi sfnum, sökum þeirra skemda, sero
þegar eru orðnar. Verða þeir því að
leita á náðir Hreppamanna, vestur yfir
Þjórsá. (Nl.).