Lögrétta - 28.05.1913, Qupperneq 1
Afgreiðslu- og innheimtum.:
t’ORARINN B. ÞORLÁKSSON.
"Veltiisvmdi 1.
Talsimi 369»
Ritstjori:
fORSTEINN GÍSLASON
Pingholtsstrœti 17.
Talsimi 178.
M 25.
Reykjavík 28. maí 1913.
VIII. árg.
„Kaffltin"
drekka allir þeir, er vilja fá góðan, óskaðlegan
og ódýran kaffidrykk. — Jafngildir 1 pundi af
brendu og möluðu kaffi og r/* pundi af export.
WF' Fæst á aðeins 80 aura pundið hjá Svelni
Jónssynl, Templarasundl 1, er einnig
hefur til sölu Gibs-Rósettur og lista og mikið
úrval af Betrekki.
Kaupmenn snúi sjer til Sveins M. Sveinssonar. p. t. Havnegade 47. Köbenhavn.
I. O. O. F. 945309-
Lárus Fjeldsted,
YflrrJettarmAlafsBrslumaOur.
Lækjargata 2.
Helma kl. 1 1 —12 og 4—7.
Bækur,
Innlendar og erlendar, pappír og allskyns
ritföng kaupa allir í
Bókaversl. Sigfúsar Eymundssonar.
Skýrsla til Stjórnarráðsins
um
Heklugosið 1913.
Eftir
6. Björnsson landlækni.
(NU. ----
5. Teptur Fjallabaksvegur.
Lambafitjarhraunið hefur runnið yfir
Fjallabaksveginn norðan og austan undir
Krókagilsöldunni; aldan er þar snarbrött
og hraunið runnið fast að henni; eru 450
faðmar af veginum undir hrauninu. Nú
verður ekki komist að sunnanverðu við
ölduna vegna hiaunsins, sem þar hefur
runnið (Krókagilshraunsins). Og að norð-
anverðu við Lambafitjarhraunið, milli
þess og Tungnaár, er talin ófær leið.
Hjer et því brýn þörf á vegaböt, til
þess að Landmenn geti rekið sauðfjenað
á austurhluta afrjettar síns, og einnig
vegna ferðamanna, sem fara þessa leið.
Þeim Guðmundi hreppstjóra og Guðna
bónda leitst báðum tiltækilegast að gera
veg við hraunjaðarinn, milli hrauns og
hlíðar.
Fjallabaksvegur hefur verið mældur og
stikaður á landssjóðskostnað. Virðist þvf
sanngjarnt, að landssjóður kosti vegabót-
ina, en hana þarf að vinna fyrir fráfær-
ur, ef kostur er. Var svo um talað, að
hreppstjóri skyldi gera stjórnarráðinu
aðvart, þegar tiltækilegt þætti að byrja
verkið.
Guðni 1 Skarði hafði orð á því, að
vera kynni að fje gæti lent 1 sjálfheldu
suður frá, þar sem mætist hraunið frá
1878 og Mundafellshraunið; það munu
Landmenn athuga í sumar, þegar snjóa
leysir og rekið verður á afrjett.
6. Könnunarferð kringum norður-
eldinn.
Þess er áður getið, að jeg hafði beðið
Guðmund skáld Magnússon og fylgdar-
maun minn, Sigfús Guðmundsson, að
ganga alla leið kringum Larnbafitjar-
hraunið og kanna stærð þess og eld-
sprunguna meðan jeg væri 1 leitinni að
suðureldinum. Skyldi annar hestasveinn-
inn, Ingvar Árnason, fylgja þeim á leið
og segja þeim örnefni. Þeir fóru á stað
kl. 4V2 á föstudagsnóttina (9. maí) og
komu aftur í tjaldstað kl. 10. Jeg hafði
fengið þeim góðan áttavita, svo að þeir
væru vissir í áttum. Guðmundur skáld
segir svo af þeirri ferð:
„Við Sigfús gengum frá tjaldinu 9. maí
kl. 4tV árd., og Ingvar Árnason með
okkur. Gengum við Fjallabaksveg að
hrauninu og komum þangað kl. 5. Þar
seig hraunið vestur á við á nokkru svæði
og runnu úr því glóandi lækir fram á
sandinn.
Frá Fjallabaksvegi gengum við norður
með vesturbrún hraunsins. Gengum við
þvert yfir víkur til að stytta okkur leið.
Færð var afarþung vegna nýfallinnar ösku
og mældist okkur hún 7 þml þykk.
Þegar norðar dró með hrauninu var
engin aska og þá betra gangfæri.
Norður fyrir hraunið komum við kl.
6'/*. Höfðum við þá gengið V/2 tíma
með því, og kom okkur saman um að
álíta, að við hefðum gengið um 4 km.
á kl.st.
Þá var hánorður austan til á Kerling-
arfjöllum, en Melfell rjett fyrir norðan
háaustur. Norðurhorn Dyngju (við
Hrafnabjörg) var sunnanhalt við austur.
Þar skildi Ingvar við okkur og gekk
heim að tjaldi.
Við Sigfús hjeldum áfram og vorum
um 10 mínútur fyrir norðurenda hrauns-
ins. Við norðausturtagl þess gengum við
þurrum fótum yfir farveg Helliskvíslar.
Á þessu svæði var allmikil hjela af
hvítu, söltu efni utan á hrauninu. Grjót-
ið í hraunbrúnunum var kalt nyrst, en
innar í hrauninu rauk allmikið úr því.
Frá norðurenda hraunsins gengum við
upp á móbergsöldu, sem er austan við
það, og höfðum þaðan allgóða útsýn
yfir norðurhluta hraunsins. Þessi mó-
bergsalda skiftir hrauninu. Gengur álma
úr því fyrir sunnan hana, milli hennar
og Hrafnabjargaöldu, inni f krika við
rætur Hrafnabjarga.
Stefna aðalhraunsins er á þessu svæði
frá suðvestri til norðausturs. Hugðum
við það vera i1/*—2 km. á breidd, og
rauk mikið úr því.
Kringum áðurnefndan krika var hjarn-
ið mjög sprungið og stetndu allar sprung-
ur frá suðvestri til norðausturs.
Hrafnabjargaalda er allhá að norðan
og á henni þverhnýptur móbergshnjúsk-
ur. Úr sprungu þeirri, sem liggur um
þvera ölduna, hafði hraun fossað ofan
bratta hltð rjett hjá hnjúsknum. Sprunga
var í hnjúskinn og gapti nokkuð sundur;
hafði dálítið hraun spýtst úr henni; rjett
norðan við hnjúskinn er norðausturendi
eldsprungunnar.
Við gengum upp á norðurenda Hrafna-
bjargaöldunnar og suður eftir henni
skamt frá ,gjánni. Sunnan í móbergs-
hnjúskinum, sem fyr var getið, gaus upp
afarmikill hvítur mökkur og sýndist okk-
ur hann koma úr lausri urð upp við
bergið. Víða lagði bláa reyki upp úr
sprungunni. Hraunslettur voru á börm-
um hennar og svart öskulag á fönnum
dálítinn spöl austur fyrir hana. Þar
hattaði fyrir og voru fannirnar hvítar.
Á miðri öldunni hafði dálítill hraun-
straumur runnið til suðausturs ofan í
dæld í stefnu á Hrafnbjörg. Gengum
við yfir hann og lagði af honum lltinn
hita og engan óþef. Syðst á öldunni er
há bunga. Gengum við upp á hana og
var þar góð útsýn. Vestan við þá bungu
liggur sprungan í norðaustur um þvera
ölduna. Lagði úr henni ýmist hvíta eða
bláa reyki.
Af öldunni gengum við ofan að suður-
rótum Hrafnabjarga, suður brúnirnar þar
fyrir opið á Lambaskarði, því næst vest-
ur á við með hrauninu að sunnan milli
þess og Sauðleysna, þarnæst yfir Hellis-
kvísl á hjarnfönn. Rann hún milli tveggja
stórra móbergskletta fram af lágri brún
og hvarf undir hraunið. Var hún þar
auð, vatnslítil, og rauk ekkert upp af
henni þar sem hún hvarf.
Þá gengum við allhátt upp í Króka-
gilsölduna; yfir sprungu þá, sem þar er,
og síðan beinustu leið heim að tjaldinu“.
7. Könnunarfcrð að suður-
eldinum.
Heima í hjeraði höfðu menn leitt ýms-
ar getur að því, hvar suðureldurinn hefði
verið; hjeldu sumir að hann mundi vera
1 Rauðfossafjöllum eða enda austar, eða
1 Sátum; aðrir töldu líklegt, að hann
væri í Nýja hrauninu frá 1878, sem
ranglega er kent við Krakatind; — það
rann ekki úr Krakatindi, heldur gígum,
sem eru fyrir norðan hann; enn aðrir
giskuðu á, að uppvörpin mundu vera
milli Krakatinds og Rauðfossafjalla.
Jeg hafði nú ráðið með mjer að ganga
af Fjallabaksvegi vestanhalt við Valafell
og halda beint í suður upp á Rauðu-
skálar; þóttist jeg þess fullviss eftir
glegstu frjettum og uppdrættinum nýja
af Hekluhraununum, að suðureldstöðv-
arnar mundu sjást af Rauðuskálum. Það
er nú ljóst, að þessi tilgáta mfn var rjett.
Og vilji einhverjir, innlendir menn eða
útlendir, gera sjer ferð að suðureldstöðv-
unum í sumar, þegar snjóa leysir, þá er
það eina rjetta leiðin að fara út af Fjalla-
baksvegi á Skjaldbreið, rjett fyrir austan
Sölvahraun, og stetna í skarðið fyrir
sunnan Hestöldu (sem er kölluð Kraka-
tindur á uppdrættinum) milli hennar og
Rauðuskála; þar má fá greiðfæran veg
og líklega reiðfæran alla leið að Munda-
fellshrauni.
Jeg hvarf frá þessari fyrirætlun, af því
að Landbændur töldu leiðina greiðfæra
að austureldinum og hentugra að fara
könnunarferðir að báðum eldunum úr
sama áfangastað, enda varð jeg, þegar
til kom, svo vel mentur, að jeg þóttist sjá,
að við mundum geta skift með okkur
verkum og orðið þeim mun meira úr
hverri góðveðurstund.
Guðmundur hreppstjóri Árnason er
maður á besta aldri og vel að sjer ger
og nauða kunnugur á Landmannafrjetti.
Við bjuggum okkur ljett til göngunn-
ar, vorurn í tvennum sokkum, með ís-
lenska leðurskó á fótum, Ijettar yfirhafn-
ir, en hlý ullarföt undir; gengum við
broddstafi. En þrent höfðum við með,
sem sveitamönnum er ekki tltt — 1)
Svo mikið af góðu súkkulaði, að varið
gat hungri í tvo sólarhringa, — 2) vand-
aðan áttavita, til að verjast villu, ef
dimmveður gerði, — 3) langa en ljetta
taug, til að binda milli okkar, hver sín-
um enda um mittið, ef hættulegar sprung-
ur eða brött fjöll yrðu á vegi okkar.
Við lögðum upp á fimtudagskvöldið
8. maí, undir lágnætti, gengum fyrst upp
á nyrstu Krókagilsölduna, til þess að at-
huga norðureldinn sem best í dimm-
unni; hjeldum síðan suður á bóginn;
urðum við fyrst að krækja vestur fyrir
Krókagilshraunið, sem áður var lýst, og
gengum nú frá vesturenda þess hrauns
og stefndum í landsuður upp á hæstu
Krókagilsölduna, sem liggur að þessu
nýja hrauni að sunnan; við gengum efst
upp á ölduna, og var klukkan orðin 2,
þegar þangað kom, og farið að lýsa; þá var
hægur andvari af landnorði, heiður him-
inn, i° hiti 1 lofti, en frost 1 snjónum;
vorum við nú 270 stikum ofar en tjald-
staðurinn, en 680 stikum ofar en Fells-
múli á Landi.
Af þessari hæð sáum við grilla 1 breiða
svarta rák undir rótum Heklu beint á
móti okkur, en gátum ekki greint 1
dimmunni hvort það var hraun eða vikur.
Við hjeldum nú niður af öldunni í
útsuður; var bratt niður að ganga, niður
ídjúpa dalkvos; varð þar fyrir okkur stór,
gömul jarðsprunga (frá 1878?), en fyrir
sunnan kvosina tók við syðsta Króka-
gilsaldan (það nafn gaf Guðmundur
hreppstjóri henni) og er hún miklu lægri
en miðaldan.
Ferðin sóttist vel, þvl að snjór var yfir
öllu, rifahjarn, svo að hvergi slapp í.
Við stefndum á Krakatind og gengum
upp á lágan bring vestan undir honum;
þá var orðið bjart og blöstu nú við
okkur eldstöðvarnar, nýrunnið hraun og
rjúkandi gígir í útsuður að sjá; sáum við
nú líka glöggt, að svarta röstin við rætur
Heklu var vikur, en ekki hraun.
Eldstöðvunum hef jeg þegar lýst (í 3.
kafla.
Við gengum nú suður með hrauninu,
að austan, og upp á brattan hrygg, sem
gengur austur úr Mundafelli; þeg.ar þar
kom upp, sáum við suðurhraunið, sem
liggur fast að fellinu og þessum ás að
sunnanverðu.
Af ásnum var snarbratta hjarnbrekku
upp að ganga, upp á fellið. Þar festura
við bjargreipið milli okkar og klöppuð-
um spor í gaddinn með stöfunum og
komumst við hægan leik upp á háfellið.
Þá sáum við niður í eldsprunguna við
útnorðurhorn fellsins og yfir bæði hraun-
in. Er þaðan mikil útsýn, af fellinu, í
allar áttar, Hekla beint í vestur í lftilli
fjarlægð, í útsuðri Trippafjall, í suður
Vatnafjöll, í austur Rauðfossafjöll og þar
á bak við Torfajökull. Það var kominn
miður morgun (kl. 6), þegar við náðum
upp á fellið; var þá glaða sólskin og
alheiðskýrt og 40 hiti í skugga.
Þar snerum við aftur og hjeldum
heimleiðis og völdum nú beinni leið og
brattaminni, enda tók færðin að þyngjast,
þegar sól hækkaði á lofti. Á heimleið-
inni skoðuðum við Krókagilshraunið aft-
ur; þaðan hjeldum við beint á tjaldstað-
inn vestanundir Lykkjum, og komum
þangað stundu fyrir hádegi.
Altþað, sem sagt hefur verið um suð-
ureldstöðvarnar í 3. kafla og þessum, er
auðskilið mál, ef jafnframt er litið á
Heklu-uppdrátt herforingjarráðsins.
8. Ýmsar atkuganir.
Eldgos. Stærsti gígurinn í norðureld-
inum gaus látlaust 8. og 9. mal; 1 öllum
öðrum uppvörpum var eldurinn kuln-
aður.
Þessi gosgígur er allstór, á við stærsta
gíginn, sem spjó 1878, að því er mjer
virtist. Skarð er í hann móti útsuðri;
þar fossaði hraunleðjan út úr glgnum.
Dunurnar heyrðust vestur undir Vala-
hnúka; þær voru mjög líkar og í Geysi,
er hann gýs, en dimmari þó og þyngri.
Eldleðjan spýttist í sífellu í loft upp;
fór hún áreiðanlega helmingi hærra en
Geysir spýr vatni; ætla jeg að gusurnar
hafi stundum gengið um hálft þriðja
hundrað fet 1 loft upp. Oft var að sjá
sem eldsían greiddist sundur í gilda,
þráðbeina tauma uppi í loftinu; við dags-
birtu sáust þessir taumar detta sundur í
ótal kekki og kólnuðu sumir þeirra svo
fljótt, að þeir urðu dökkir á niðurleið-
inni; var þá sem hver gusa úr glgnum
fjelli aftur niður sundurtætt 1 svartar og
rauðar flygsur. Oft sá jeg stórar slettur
falla glóandi á gígbarmana, og stundum
hoppuðu þær upp, þegar þær komu nið-
ur, — líkt og þá er kvikasiltursdropar
detta á gler, — en stöðnuðu og sortnuðu
að vörmu spori. í næturdimmunni var
eldstólpinn albjartur.
Upp af eldgosinu lagði mikinn reykj-
armökk, gráleitan; gekk hann hátt upp
í loftið og vjek þvl næst undan austan-
kuli vestur á við og dreyfðist um vest-
urloftið, sem gisin slæða, svo langt sem
auga eygði. I þessum reyk hefur verið
vatnsgufa og mjög fínt dust, þvf að
hvergi fjell aska á okkur, hvorki nær
nje fjær.
Út úr gígskarðinu fossaði hraunstraum-
urinn látlaust niður i ofurlitla gilskoru
og rann um hana út á flatneskjuna.
Bráðið hraunið virtist falla niður með
talsvert meiri hraða og áfergju en vatn,
og var hraunfossinn rauður í dagsljósi
en þó jafnan dökkar flygsur í honum
hraunstraumurinn beygði til norðurs frá
gígnum og dökknaði fljótt að degi til.
Á lágnætti var hraunfossinn ljósrauður
og hraunlækurinn með hreinum eldslit
alllanga leið frá gígnum (undir það eina
röst).
Gufugos. Á báðum eldstöðvunum sá
jeg mörg smá uppvörp, sem voru alveg
útkula, svo að ekki rauk úr þeim; en
víðast sá þó gufumekki, þar sem hraun
hafði áður spýtst upp. Þessar gufustrok-
ur úr hálfkulnuðum gígum eru nauða-
líkar hveragufu, svo llkar, að okkur fanst
oft, sem þar og þar hlyti að vera kominn
upp hver. Stórir gígir geta rokið ár-
um saman. Guðni f Skarði sagði mjer,
að til skamms tíma hefði hann sjeð
votta fyrir reyk úr einum gígnum, sem
gaus 1878.
Nýrnnnin hrann. Öll nýju hraunin
voru blágrýtishraun, brunnin mjög, hraun-
grýtið holótt, og meyrt þar sem enn var
velgja, en miklu harðara þar sem það
var fullkólnað og orðið eldra. Þau eru
hrjúf, og ósljett, áþekk því hrauni, sem
rann 1878, og verða því ill yfirferðar.
Lambafitjarhraunið var alt gráskjöláótt
tilsýndar; því ollu örpunnar skánir af ým-
iskonar söltum utan á grjótinu; ef salt-
hvítum mola var brugðið á tunguna,
leystist þessi skán fljótt af steininum og
fanst dauft saltbragð. Á Mundafells-
hraununum var miklu minna af þessum
saltskánum. Þær hverfa vitanlega fljótt,
ef regn fellur á hraunið.
Þegar litið var yfir Lambafitjarhráun
ofan af Krókagilsöldu, sást rjúka úr því
víðsvegar, og sumstaðar lá þunn gufu-
móða yfir því; allvíða sá roða í sprung-
um um bjartan dag, einkum í grend
við gosgíginn; um lágnættið sást miklu
víðar 1 eldleðjuna undir skorpunni.
Alstaðar, þar sem jeg kom að hálfvolgu
hrauninu, heyrði jeg smá bresti og dynki
inni í því, lfka frostbrestum.
Við Guðmundur Árnason fórum út á
hraunið þar sem það rauk, og var reykj-
arþefurinn úr sprúngunum og holunum
alveg eins og af kolaglæðum, sem vatni
er kastað á til að kæfa þær.
Kringum Lambafitjarhraun var orðið
snjólítið, en afarþykkar hjarnbreiður
lágu alstaðar að Mundafellshrauni; var
hjarnskörin víðast 2—3 mannhæðir og
þverhnýft og mjó glufan milli hennar og
hraunbrúnarinnar, sem var álíka há;
mátti víðast sjá hraun og hjarn mætast
á botni glufunnar þar sem við komum
að, og voru engin tök á að komast út 1
hraunið, nema á einum stað nyrst, þar
sem oddi af hrauninu frá 1878 stóð út
úr hjarnskörinni og stakst í nýja hraunið.
I Mundafellshraununum voru reykirnir
miklu minni en norður frá. En feikna-
mikil tíbrá var yfir því, miklu meiri en
jeg hef nokkru sinni sjeð áður; var scm
loftið væri alt á einlægu kviki, ef horft
var lágt og augum rent yfir hraunið.
Enn meir bar á þessu ef litið var í sjón-
auka á hæðirnar hinumegin hraunsins.
Þessa miklu tíbrá sá jeg líka yfir
Lambafitjarhrauni, en þar var loftið
meira gufumengað.
Hraun á framrás. Jeg kom að vest-
urjaðrinum á Lambafitjarhrauni, þar sem
það var á mjög hægri framrás; það var
um miðjan dag 9. maf; framrásin, sem
jeg aðgætti, var um það bil 20 stikur á
breidd; uppi á hraunbrúninni sá alstað-
ar í rautt hraunbráð í sprungunum —
eins og blóðugar kvikur; framan á jaðr-
inum voru líka skorpur af storknuðu
hrauni utan á eldleðjunni; þær voru mis-
stórar, sumará við litlar stólsetur, aðrar
eins og stór stofuborð eða þaðan af
stærri, og alstaðar sprungur í milli; þessir
hraunjakar voru líka mis-þykkir, sumir
þunnir eins og fjalir, aðrir þverhandar
þykkir að sjá, eða þaðan af þykkari;
við og við spymtust þessir hraunjakar
fram, reistust á rönd, eða sveigðust enn
meir áfram, eða duttu á grúfu; vall þá
hraunleðjan fram í stórum gúlum, eins
og þykk kvoða, rauðglóandi; en brátt
komst kyrð á gúlana, og tóku þeir þá
innan stundar að dökkna og skæna og
skánin að smáþykna. Þetta var gangur-
inn, samur og jafn, upp aftur og aftur.
Jeg gat gengið fast að glóandi hraun-
jaðrinum, en varð þó að halda fyrir and-
litið, þoldi ekki hitageislana. Hitamælir
minn (mjög vandaður sveiflumælir) [er
ekki gerður fyrir meiri hita en 50°; 1
tvegga stika fjarlægð þarna frá hraun-
brúninni stje hann óðar upp ( 450
Segulskekkja við suðureldstöðvarnar.
Á hæðamæli mínum er lítill en mjög
vandaður áttaviti, sem aldrei hefur farið
í ólag á öllum mínum mörgu ferðum
um landið. Þegar jeg var kominn suð-
ur undir Krakatind, 9. maí, í sólarupp-
rás, varð mjer litið á áttavitann, og sá
strax, að ólag var á honum; hvernig sem
jeg sneri umgerðinni, þá snerist segul-
nálin með, hringinn f kring, rjett eins
og hún stæði á sjer eða væri í sjálfheldu,
en það hafði hún aldrei gert mjeráður; jeg
reyndi nú að snarsnúa umgerðinni, og þá
gat jeg látið nálina taka spretti, hlaupa
^ hring, marga hringi, þó að jeg alt í
j einu stöðvaði Umgerðina; sá jeg á því,