Lögrétta - 04.06.1913, Side 1
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞORARINN B. ÞORLÁKSSON.
'Veltusu.ii di 1.
Talsimi 359
LÖGRJETTA
Ritstjorl:
PORSTEINN GÍSLASON
Pingholtsstræti 17.
Talsími 178.
M 36.
Reykjavík 4. jtíní 1913.
VIII. árg.
1. O. O. F. 94669.
Lárus Fjeldsted.
YflrpjettarmálafœrslumalJur.
Læbjargata 2.
Helma kl. 1 1 —12 og 4—7.
Bœkur,
innlendar og erlendar, pappír og allskyns
ritföng kaupa allir í
Bókaversl. Sigfúsar Eymundssonar.
Hið íslenska Bókmentafjelag.
Aðalfnndur verður haldinn þriðju-
daginn 17. jiíní næstb. kl. 8V2 síðd.
í Bárubúð.
D a g s k r á:
1. Skírt frá athöfnum og hag fje-
lagsins.
2. Lagður fram til úrskurðar og
samþikkis ársreikningur og eigna-
reikningur fjelagsins firir árið
1912.
3. Rædd önnur mál, er fjelagið
varða.
Bförn M. Ólsen,
p. t. forseti.
Lánstraustid.
Kæða, er l’érður Kjarnason yerslunar-
stjóri flutti á fundi i fjolaginu „Frnm“
i april 1918.
„Feningar eru afl þeirra hluta, sem
gera skal", segir gamalt máltæki, og
síst ber því að neita, að þeir eru til
margra hluta nytsamlegir; en oft finst
mjer, þegar um þá er talað, að of-
mikið sje úr þeim gert, og það al-
mætti, sem sumir vilja tileinka þeim,
get jeg alls eigi viðurkent.
Sú skakka skoðun er afaralmenn,
að peningarnir (mótið gull og silfur)
sjeu á sífeldri ferð um heiminn, úr
einum vasanum í annan, og að þeir
sjeu ávalt gjaldeyririnn í öllum við-
skiftum. Slíkt er fjarstæða. — Það
eru aðeins smápeningarnir, sem lagðir
eru í þann leiðangur; gullforðinn, bæði
myntaður og ómyntaður, liggur kyr
í bönkunum; og ef ætti að nota
tóma peninga við alla verslun, sem
á sjer stað í heiminum, væri svo
mikilll skortur á gulli, að það mundi
þurfa að margfalda gullforða heims-
ins mörgum sinnum til að fullnægja
viðskiftaþörfinni, auk þess sem það
yrði ærið tafsamt í viðskiftum, að
telja stórar upphæðir, sem skiftu um
marga eigendur á einum degi. Sá
gjaldeyrir er fyrst og fremst ónógur, en
líka of tafsamur og þunglamalegur í
fjörugu viðskiftalifi. í stað gullsins eru
mikið notaðir brjefpeningar (banka-
seðlar). Venjulega eru þeir ávísanir
uppá tiltekna upphæð í gulli eða
silfri í ákveðnum banka, og eru þeir
seðlar kallaðir innleysanlegir seðlar.
En til eru líka önnur tegund seðla,
sem við þekkjum vel (Landsbanka-
seðlarnir), sem eru óinnleysanlegir.
Enginn hefur skyldu til að láta
eiganda slíks seðils fá gull fyrir hann,
ekki einu sinni vörur, sirs eða gling-
ur f búðunum. Slíka seðla geta að-
eins ríki eða lönd gefið út, og er
þá ríkissjóður eða landssjóður skyld-
ur til að taka þá með ákvæðisverði
í öll opinber gjöld og skatta, og
nægir sú kvöð ein til að gefa þeim
gjaldeyrisgildi. Fljótt á að líta virð-
ast því slíkir seðlar sem Landsbanka-
seðl. vera óálitleg vara, en við nán-
ari athugun er ekki svo. Landsjóð-
ur ber ábyrgð á þeim, og meðan
landsjóður hefur lánstraust eða tiltrú,
þá er öllu borgið. Þeir seðlar geta
ef til vill verið mun betri eign en
aðrir seðlar, sem taldir eru innleys-
anlegir með gulli, því venjulega er
seðlafúlga sú, sem bönkum er leyft
að hafa í umferð, mun stærri en
gullforði sá, sem bankarnir liggja
með. Það, sem fram yfir er gulltorð-
ann, er þvf ekki trygt með öðru
en gjaldþoli bankanna. Þarna er
það aftur lánstraustið, sem bygt er
á. Bankaseðlarnir getum við sagt
að sjeu sá eiginlegi gjaldeyrir, og eru
því venjulega sett ströng lög um það,
að þeir sjeu vel trygðir. En þó þau
lög sjeu talin allströng, verður vart
hjá því komist, að undirstaðan undir
þeim gjaldeyri sje að nokkru leyti
lánstraust þess eða þeirra banka, sem
seðlaútgáfurjett hafa. Margur mun
nú hugsa sem svo, að hinir svoköll-
uðu innieysanlegu seðlar sjeu þó ein-
att tryggari að því leyti til, að nokk-
ur hluti þeirra muni verða innleystur
með þvf gulli, sem bankinn er með
lögum skyldur að hafa til fyrirliggj-
andi til innlausnar seðlum sfnum, en
það þarf alls ekki að vera. Starf-
svid seðlanna, ef jeg mætti komast
svo að orði, er það, að bankinn lætur
einhvern mann fá þá, annaðhvort
upp í skuld eða að láni, og svo ganga
þeir ef til vill mann frá manni, þar
til einhver kemur með þá aftur f
bankann, annaðhvort til að borga
skuld sína, eða selur bankanum þá
á vöxtu, ef hann (eigandi seðlanna)
ber fult traust til bankans, að óhætt
sje að lána honum fjed. Umferð
seðlanna er þannig eins og blóðrás
f líkama mannsins, á sífeldri hring-
ferð, þar sem bankarnir eru hjartað.
Verulega þýðingu hefur það því
ekki, hvort seðlarnir eru innleysan-
legir eða óinnleysanlegir, fyr en láns-
traust þeirrar stofnunar, sem gefið
hefur þá út, er lamað eða þrotið,
og þannig er það traust og öryggi
þeirrar stofnunar, sem seðlana hefur
gefið út, sem er aðalhyrningar-
steinninn undir verðmæti þeirra, en
ekki hitt, hvort þeir eru kallaðir inn-
leysanlegir eða ekki. Jeg gat þess
áðan að gull- og silfur-forði heimsins
væri ekki nema lítið brot af þeim
gjaldeyri, sem til þess þarf að reka
heimsverslunina, eða að þeir fullnægðu
engan veginn viðskiftaþörfinni, og þó
bankaseðlarnir, sem í þeirra stað
koma, sjeu miklu meiri upphæð, eru
þeir ekki nema iitið brot af þeirri
upphæð, sem viðskiftin krefjast. Að-
algjaldeyririnn eru víxlar og ávís-
anir, f verslunarviðskiftum, og skulda-
brjef með veðsetningu, til fastra fyrir-
tækja. Vixlar og ávísanir, sem óhætt
mun mega telja að sjeu aðalgjaldeyrir
í öllum stærri verslunarviðskiftum,
eru einungis bygð á lánslrausti
þeirra manna eða stofnana, sem nöfn
sfn hafa ritað á þá, og má þvf með
rjettu segja, að aðalgjaldeyrir bæði
þjóðanna í heild sinni og stærri og
smærri fjelaga og einstakhnganna
sje lánstraustid. Oft heyrist í dag-
legu tali rætt um peningaskort og
peningavandræði, og aftur að rætst
hafi úr peningaþrönginni, en þetta
er misnefni; það eru ekki peningar,
sem einstaklinga, fjelög, eða þjóð-
irnar, vantar, nei, það er lánstraustið,
sem fer þverrandi eða vaxandi.
Peningaskortur er blátt áfram ekki
til, heldur lánstraustsskortur. Sá, sem
hefur lánstraust, hefur líka peninga.
Það er því auðsætt, hve mikils virði
lánstraustið er og hve áríðandi það
er einstaklingnum og þjóðfjelögunum
í heild sinni, að halda því sem best
við, og til þess eru mörg meðul, sum
holl og góð, sum óholl og slæm, og þau
vil jeg kalla óleyfileg meðul. Láns-
traustið er einvörðungu bygt á því,
að sá, sem lánar, telur lánþega bæði
hafa vilja og getu til að borga lánið á
tilteknum tíma, því hafi lánþegi ekki
þetta hvorttveggja, má lánveitandi bú-
ast við að tapa öllu eða einhverju
af láninu, en sjerhvert slíkt tap, auk
þess að rýra eignir lánveitenda, þá
rýrir það og líka lánstraust hans.
Það er því siðferðislega rangt nokk-
urn tíma að taka lán, sem maður
hefur ekki fulla vissu fyrir, að geta
greitt á gjalddaga. Því öll vanskil
eru sýking á viðskiftalífinu, og þegar
mikið kveður að þeim hjá einhverri
þjóð, segjum vjer að viðskiftalít
þeirrar þjóðar sje sjúkt, og sje við-
skiftalífið sjúkt hjá einhverri þjóð,
þá er þar með lánstraust hennar
lamað. Um það málefni, hvernig
viðskiftalíf okkar væri til heilsunnar
og hvernig lánstrausti okkar liði, vildi
jeg hjer tala nokkur orð.
Um það eru víst allir sammála,
nú, að aldrei hafi verið eins ílt að
fá lán í bönkunum hjer eins og nú,
og margir bæta því við, að þeir geti
ekki lánað, þeir sjeu peningalausir.
Sje hið síðara rjett, þá vantar þá
lánstraust, og hver er ástæðan fyrir
því, að þá vanti það? Liggur ekki
næst að halda að hún sje sú, að er-
lendar peningastofnanir hafi það álit
á bönkunum hjer, að eignir þeirra,
sem mest eru útistandandi skuldir
hjá landsmönnum og fjelögum (sum-
part trygðar með veðböndum en sum-
part með gjaldþoli lántakanda), sjeu
ekki trygg eign. Meiri eða minni
hluti af þeim muni ekki fást borgaðar,
sumt ekki á rjettum tíma og sumt ef
til vill aldrei. Því sje það örugt, að
allir skuldunautar einnar bankastofn-
unar standi í skilum við hana, þá er
ekki minsti vafi á, að sama bankastofn-
un getur staðið í skilum við sína
lánardrotna, en standi lántakendur
ekki í skilum við bankann, þá verð-
ur sá halli, sem hann þannig verður
fyrir, að greiðast af varasjóði hans,
svo lengi sem hann hrekkur til, þvf næst
af hluthafafje, sje bankinn hlutabanki,
en af ríkissjóði sje bankinn ríkiseign.
Þegar hlutafje hlutafjárbanka er upp-
etið, þá yfirfærist þetta tap á lánar-
drotna bankans. Gjaldþol lanþega
bankans er því um leið gjaldþol
hans sjalfs, og sje það örugt, er bank-
inn líka öruggur, sje alt með feldu.
Sje það þá rjett, að bankarnir hjer
sjeu frjárvana til að greiða úr við-
skiftaþörf landsins, er lánstraust þeirra
lamað, annaðhvort af þvf, að lanþeg-
ar þeirra eru ekki abyggilegir, eða
eru álilnir vera óabyggilegir.
Hafi bankarnir hinsvegar fje til
umraða, hlýtur lántregðan að stafa
af því, að bankastjórnunum finnist að
einstakhngarnir hjer sjeu sumpart
svo skuldugir og sumpart svo óareið-
anlegir, að meiru fje sje þeim ekki
óhætt að trúa þjóðinni fyrir, ánþess að
veikja þar með lánstraust sitt. Nú sje
mælirinn fullur, meira fje sje þjóðin
ekki fær um að ávaxta heldur en hún
hafi þegar fengið. — Um það, hvor
af þessum ástæðum hjer sje fyrir
hendi, ætla jeg ekki að dæma,
en eitt er víst, og það er, að bank-
arnir hjer hafa langt frá því næg
gögn til að dæma um gjaldþol
manna og fjelaga, og í viðskiftalíf-
inu hjer er það mjög tilfinnanlegt, að
slík gögn eru ekki fyrir hendi, og flest
lan verða að veitast mót veði í lán-
takandans ærlega andliti. Það á víst
að heita svo, að flestir fjársýslu-menn
og hlutafjelög árlega geri upp sinn
efnahagsreikning, og sje sá reikning-
ur áreiðanlegur, er hann hyrningar-
steinn undir gjaldþoli viðkomandi
manns eða fjelags. Það er því afar-
áríðandi að þessir reikningar sjeu sem
sannastir og rjettastir, því um leið
og þeir eru hyrningarsteinninn undir
gjaldþoli einstaklingsins eru þeir, hver
um sig, brot úr undirstöðunni undir
lánstrausti bankanna og þjóðarinnar
í heild sinni. Að þessir reikningar
sjeu í góðu lagi hjá oss, er því mið-
ur sorglegur misbrestur á. Kaup-
mönnum og þeim fjelögum, sem reka
verslun og iðnaðarfyrirtæki, er auð-
vitað með lögum gert að skyldu ár-
lega að gera slfkan reikning; en eftir-
litið með því, að þeir sjeu gerðir
og hvernig þeir sjeu gerðir, er ekkert.
Þeim, sem slíka reikninga gera og sýna
þá lánardrotnum sínum, er fullljóst,
að því glæsilegri sem sá reikningurinn
er, því meira er lánstraustið. En þegar
illa hefur látið í ári eða menn orðið
fyrir skaða, er freistingin mikil til að
hefla ójöfnurnar af þessum reikning-
um og láta þá líta sem glæsilegast
út á pappírnum, og er þá venjulega
gripið til þeirra meðala, til að skreyta
þennan reikning og þar með auka
lánstraustið, sem jeg áðan nefndi hin
óhollu og óleyfilegu.
Jeg hef átt kost á að sjá, að hjer
í Reykjavík er því miður stór mis-
brestur á að allir þeir, sem gera sinn
efnahagsreikning, geri hann rjettan
og samviskusamlega. Jeg hef sjeð
kaupsýslumenn telja efni sín svo
miklu hærri en þau í raun rjettri eru.
Virða húseignir sínar með geipi verði,
skip sín í fylsta kaupverði, sem ný
væru, ef ekki hærra, þó þau sjeu
margra ára gömul. Teg hef meira
að segja orðið þess var, að veiðar-
færum, sem fylgdu botnvörpuskipi
þegar það var keypt, var hnuplað
frá því og gerður úr þeim sjerstakur
eignaliður á efnahagsreikningi fjelags-
ins, án þess að draga verðmæti þeirra
frá verði skipsins. Jeg hef sjeð vör-
ur taldar sem netto-eign, en reikn-
aðar með hæsta útsóluverði, og
gamlar og lítt nýtar skuldir tilfærðar
an atslattar sem aktiva. Jeg hef sjeð
reikninga fjelags eins, sem hafði sam
fleitt 3 ár sýnt hagnað á sínum efna-
hagsreikningum; svo verður fjelagið
fyrir því happi reglulega að græða
20 þús. kr., og þó sýndi það sig, að
þegar því hafði bætst þessi fjárhæð,
þá var hagur þess ekki pósitivur, eða
það átti engar eignir umfram skuldir
og hlutafje, þrátt fyrir það að ekk-
ert var þá farið að leggja til hliðar
fyrir fyrningu á fasteign fjelagsins.
Forstöðumanni þessa fjelags var bor-
ið það á brýn, á aðalfundi þess,
að reikningarnir undanfarin ár hefðu
ekki verið rjettir. Svar hans var, að
þeir hefðu verið endurskoðaðir og
samþyktir svona, en hetði hann átt
að skýra rjett frá hag fjelagsins fyr
en nú, hefði lánstraust þess verið
þrotið, hvorki bönkum nje kaup-
mönnum hefði komið til hugar að
trúa því fyrir eyrisvirði, auk þess
sem hlutafje fjelagsins hefði þá verið
tapað. Meðan fjelag þetta stendur
svona völtum fótum, hefur það fult
lánstraust bæði hjá bönkum og kaup-
mönnum, og hlutabrjef þess gengu
kaupum og sölum sem góð og gild
vara í stað þess, að hefðu menn vit-
að sannleikann, þá voru þau einskis-
virði. Formaður þessa fjelags virtist
ekki gera sjer neitt samviskunag
út af því, að hann með röngum efna-
hagsreikningi hafði haldið á mark-
aðnum í fleiri ár svikinni vöru (jeg
kalla hjer hlutabrjef þessa fjelags
svikna vöru), auk þess sem hann
hafði gint banka og kaupmenn til að
lána fje, sem enginn vissa var fyrir
að fjelagið gæti endurgreitt.
Annað fjelag hef jeg líka komist
í kunningskap við, sem um eitt skeið
stóð í miklum blóma, gaf hluthöfum
árlega í arð 15 af hundraði. Hluta-
brjefin þess þóttu því ágæt eign. En
viti menn, skip þessa fjelags ferst,
vátryggingafjeð fæst að fullu greitt,
ogfjelaginu varþá slitið, en iookrónu
hlutabrjef þessa fjelags, sem eftir
þeim arði, er þau gáfu, áttu að geta
verið 2—300 kr. virði, reyndust að-
eins 60 kr. virði.
Fleirum dæmum þessu líkum hef
jeg kynst, en álít óþarft og ekki við-
cigandi hjer á þessuin stað að tína
þau til. Þó get jeg ekki stilt mig um
að minnast á eitt hluthafafjelag hjer
í bænum; það stóð ekki lengi, varð
fyrir tjóni, svo hjerumbil helmingur
af hlutafjenu tapaðist. En hvað gera
hluthafar þá? Þeir hirða það, sem eftir
var af hlutafjenu óeytt, en svo ganga
hhitabrjefin kaupum og sölum á eftir
upp í hús.
Það skal tekið fram, að reikningar
þeirra fjelaga, er jeg hjer hef nefnt,
voru allir endurskoðaðir af endur-
skoðendum þeirra, er aðalfundur hafði
kosið, án nokkurra markverðra at-
hugasemda, og ælti það ljóslega að
sýna, hve lítil trygging er í því, að
láta aðalfundi í hlutafjelögum velja
sjer endurskoðunarmenn, sem venju-
lega eru valdir meðal hluthafa sjálfra,
og ekki ávalt færustu mennirnir,
heldur oft þeir, sem koma sjer vel
við stjórnir fjelaganna og fá því bein
að bíta, að hirða endurskoðunarþókn-
unina, fyrir illa unnið eða óunnið
verk.
Jeg veit, að mjer er ekki kunnugt
nema um lítið brot af því, sem mið-
ur fer í þessu efni, en flestir fjár-
sýslumenn munu hafa rekið sig á eitt-
hvað líkt þeim dæmum, sem jeg hef
hjer nefnt, og eitt er víst, og það
er, að lánstraust þjóðarinnar og ein-
staklinganna er lamað vegna þess,
að enginn getur með nokkurri vissu
sagt um, hverjum óhætt sje að lána;
saklausir gjalda þar hinna seku. Því
hjer er engin stofnun, sem kaup-
sýslumaðurinn getur farið til og sagt
við: Jeg óska, að minn efnahags-
reikningur sje athugaður nákvæmlega,
og mjer gefnar leiðbeiningar, ef nokk-
uð er ábótavant. Jeg vil að lánar-
drottnar mínir hafi fulla vissu fyrir
að jeg blekki þá ekki. Jeg vil halda
lánstrausti mfnu með heiðarlegu móti
en ekki með táldrægni.
Hlutafjelög eru hjer óðum að
myndast, og er það gott að ryðja
þeim fyrirtækjum braut með fjelags-
skap, sem einstaklingarnir eru ekki
færir um að lyfta einir; en hvergi
er þörfin eins brýn á að reiknings-
færsla öll sje í góðu lagi sem hjá
hlutafjelögum, því höfuðstóll þeirra
er á tvennan hátt undirstaða undir
lánstrausti. Fyrst hefur hlutafjelag-
íð sjálft lánstraust vegna hlutafjár
síns, og svo hafa eigendur hlutabrjef-
anna lánstraust, vegna hlutabrjefanna,
lántraust bygt á þeim. Sama fjeð
verður þannig undirstaða undir tvö-
földu lánstrausti. Aðrar þjóðir hafa
fyrir löngu viðurkent eftirlitsþörfina
og hafa gert mikið til að bæta úr
henni, sumar þjóðir hafa endurskoð-
unarskoðunarbanka, t. d. Danir, en
aðrir eru komnir lengra, t. d. Svíar
og Englendingar; þar eru sjerstakir
embættismenn, sem af stjórninni eru
settir til að hafa á hendi slíkt eftirlit,
og opinber hlutafjelög, sem al-
menningur leggur fje sitt í eða þarf
mikið við að skifta, eru beinlfnis með
lögum skylduð til árlega að lata
í^'ór«ar-endurskoðanda rannsaka
reiknmga sína.
Jeg hef vakið máls á þessu hjer í
tjelagmu af því mjer finst við fje-
lagsinenn eigum að segja hvar okk-
ur finnist skórnir kreppa að, ef þing-
menn vorir gætu lagað það. Hjer
finst mjer að sje alvarlega þörf að
taka í taumana; minsta kosti málið þess
vert, að mjer skarpskygnari menn
athugi það og ráði því til lykta,
en til þess tel jeg ótvírætt að vjer
verðum að njóta að fulltingis lög-
gjafarvaldsins. Eftirlitsleysið, eins og
það nú er, er ófært, því meðan það
er, vantar algjörlega undirstöðurnar
undir gjaldþoli og lánstrausti einstak-
linganna, stærri og smærri fjelaga,
bankanna, og þar af leiðandi þjóð-
arinnar.
I