Lögrétta - 16.07.1913, Blaðsíða 1

Aígrcidslu- og innheimtum,:
^ORARINN B. f’ORLÁKSSON.
Veltiisu.ncli 1.
Talslml 3«r)9
R i t s t j o r t:
PORSTEINN GÍSLASON
Pingholtsstræti 17.
TaJsímí 178
M 32.
Reykjavík 16. jiilí 1913.
VIII. árg.
I. O. O. F. 947189.
Lárus Fjeldstod,
YflrrjettapmálafðDPSlumaOur.
Lækjargata 2.
Halma kl. 1 I —12 og 4—7.
Bækur,
Innlendar og erlendar, pappír og allskyns
ritföng kaupa allir í
Bókaversl. Sigfúsar Eymundssonar.
Nokkur orö til ísl. alþýöu
íim eiukasölu.
Eins og menn muna, var komið
í veg fyrir að kolaeinkasala fjármála-
nefndarinnar frá 19 ii fengi fram-
gang og nefndin fjekk mörg ósæmi-
leg ávítunarorð.
Mótstöðumenn nefndarinnar munu
telja stefnu hennar með því dauða
dæmda, og hafa heyrst úr ýmsutn
áttum orð í þá átt.
Æsingar og kapp var töluvert í
þessu kolamáli, og hygg jeg að al-
þýða hafi naumast haft tíma til að
íhuga málið ítarlega, áður en hún
Ijet ógeð sitt á því í ljósi.
Jeg geri ráð fyrir að málið hafi
af mörgum verið hugsað talsvert
síðan og við það hafi æsingahitinn
sefast svo, að menn geti nú alment
hugsað um það rólega.
Ef stefna fjármálanefndarinnar fær
alment fylgi alþýðunnar, sem jeg efa
ekki að verður, fyr eða síðar, þá
gæti alþýðan hreyft málinu og beðið
þingmenn sína að flytja það.
Jeg ætla að taka það fram, að það
er ekki eingöngu einkasala á kolum,
sem jeg hjer á við, heldur einkasölu-
stefna yfirleitt, frá mínu sjónarmiði,
og jeS er sannfærður um að allur
þorri alþýðunnar, að minsta kosti
fátæklingarnir, að vel íhuguðu máli,
munu verða sömu skoðunar og jeg
um einkasöluna.
Það mun að miklu leyti vera verk
kaupmannastjettarinnar, að einkasöl-
unni var þegar í byrjun tekið svo
þunglega, og það er kaupmönnunum
alls ekki láandi, þótt þeir af fremsta
megni reyni að koma í veg fyrir
rýrnun atvinnu sinnar.
Það, sem jeg held að í þessu máli
hafi slegið einna mestum óhug á al-
menning, var orðið einokun, versl-
unareinokun, sem fullyrt var að einka-
salan yrði og margir munu hafa trú-
að í fyrstu.
Einokun er, þar sem einn getur
okrað, þar sem hægt er að koma
við ósanngjörnum og óeðlilegum
kaupum og sölum.
Einkasala, lik því sem fjármála-
nefndin hefur hugsað sjer, er einok-
un alveg mótsett. Kaupmenn reyna
vanalega að selja vöru sína með hæsta
verði, sem hægt er við að koma, en
sá kauprnaður, sem tekur að sjer
einkasölu, er skyldur til að selja
vörur sínar með því lægsta verði,
sem hægt er að fá vöruna fyrir í
stórkaupum. Stjórnin leitast fyrir
um hina bestu vöru og vöruverð og
afhendir þeim manni söluna, sem best
kjör býður, mót nægilegum trygging-
um fyrir því, að söluskilmálar verði
haldnir.
Einkasala er því í raun rjettri l'óg-
um bundinn kaupýjelagsskapur allrar
þjóðarinnar, sem einkasöluvórurnar
notar, með bestu menn þjóðarinnar,
landstjórnina, fyrir fjeiagsstjórn.
Án efa væri oft mögulegt fyrir
stjórnina að semja við sjáifa fram-
leiðendur vörunnar, svo margir milli-
liðir og mikill kostnaður við söluna
hverfur, eins og ætlast var til við
kolaeinkasöluna.
Það er ekki efa bundið, að einka-
sala, sem hyggilega væri um búið,
yrði til stórbóta fyrir meiri hluta
þjóðarinnar, en þó sjerstaklega fyrir
hina fátæku, sem mest þurfa hjálpar
við. Þeir, sem hafa efni á að kaupa
vörur sfnar að nokkru eða öllu leyti
í einu, fyrir árið, fá þær vanalega
með talsvert vægara verði en hinir,
sem efnaskorts vegna verða að kaupa
þær smátt og smátt. Þetta mundi
lagast með einkasölu. Fátæklingarnir
mundu fá vörur með sama verði og
hinir, eins og viðgengst í kaupfje-
lögum.
Aðalgallinn við einkasöluna er, að
íslenskir kaupmenn mundu bíða halla
við hana. En kaupmenn eru tiltölu-
lega lítill hluti þjóðarinnar, og er
því eigi rjett að hika við einkasöl-
una þeirra vegna. Það er alþýðan,
sem landið stendur og fellur með,
bæði hvað efnahag og andlegan
þroska snertir.
Það er hrein og bein skylda alþýð-
unnar og yfir höfuð allra, að útvega
sjer sem bestar og ódýrastar vörur,
og einkasala, sem vel er um búið,
er vissasti og besti vegurinn.
Alþýðan verður sjálf að hugsa
rækilega um þetta mál og fá það
þeim mönnum í hendur, sem trúandi
er fyrir því, og er sjálfsagt aö benda
fyrst og fremst á þá, sem fyrstir hafa
hjer vakið verulega máls á þessari
stefnu, en fengið að launum óþakkir
og ónot. Það virðist augljóst, að
fjármálanefndin hafi með einkasöl-
unni, eins og vera bar, borið hag
alþýðunnar fyrir brjósti og sjeð þar
öðrum fremur leið, sem liggur land-
inu til ómetanlegs hagnaðar, ef vel
er á haldið.
Það þyrfti að skrifa miklu ræki-
legar um þetta mál, en jeg ætla að
láta þessar línur nægja að sinni, til
þess að reyna að vekja athygli al-
þýðunnar á þessu stórnauðsynjamáli.
Jeg vil aðeins enn benda á það
tákn tímanna, að tina meðalið,
sem menn í vandraiðum reyndu að
grípa til á móti steinolíueinokunni,
var einkasala (einkasölulögin á stein-
olíu), og að eina meðalið, sem einn
af bestu mönnum þjóðarinnar, Guðm.
landiæknir Björnsson, sjer til þess
framvegis, að koma í veg fyrir hall-
æri og jafnvel mannfelli, er einkasala
(einkasala á korni).
Jeg tek það strax fram, að jeg
ætla mjer ekki að svara neinu óvin-
gjarnlegu tali um þetta mal, en óska
að það verði rætt með stillingu, til
að skýra það, bæði kost og löst
á því.
Vestjirðingur.
Blaöasala ot> blaöakaup.
Hvenær ætla blaðamenn vorir að
koma sjer saman um, að heimta fyrir-
fram borgun fyrir blöð sín? Með sam-
tökum mundi brátt takast að koma því
lagi á, sem alstaðar í heiminum tíðkast,
nema hjer hjá oss.
Það er ekkert góðverk við menn þetta,
að láta þá komast upp með það, að
borga aldrei blöðin, sem þeim eru send
skilvíslega. Reikningar eru þeim sendir
við og við, þessum mönnum; þeir eru
aldrei borgaðir, en blödin eru send peim
eftir sem dður. Það er beinlínis að ala
upp í mönnunum óskilvísi og skuld-
seiglu, halda við gamla verslunarlaginu,
að þeir, sem standa Iskilum, borgafyrir
þá, sem prettast. Á þessum hehning,
eða hvað það nú er, sem borgar skil-
vlslega, lifa svo blöðin, en líf margra
blaktir á skari, þau sjá sjer ekki fært
að velja urn menn til ritstjórnarstarfa,
sem þó þyrfti að vera, því ritstjórarnir
eru að meira eða minna leyti leiðtogar
lýðsins í vandamálum hans, og þau geta
lítt eða ekki borgað mönnum ritlaun,
sem f blaðið skrifa.
Nú, þegar svo mörgu er verið að
kippa í lag hjá okkur einmitt með sam-
tökum, ætti þetta mál að fá góðan byr,
því það er ómyndarfyrirkomulag þetta,
sem er.
Vel getur reyndar verið, að það sje
verið að starfa að því að fá þessu breytt,
en okkur er ekki kunnugt um það hjer
í sveit.
Mætti þá ekki um leið koma því á,
að öll blöð og tímarit megi panta og
borga á pósthúsinu; það er svo hand-
hægt, og mundi afla blöðunum kaup-
enda. Útsölumenn eru kannske góðir
með, en þeir gefast misjafnlega.
Margt mundi lagast í blaðamensku
vorri, þegar blöðin verða borguð skil-
víslega og góð regla verður á útsend-
ingu blaðanna. H.
Xvenna-stórþingtö
í Buóapest.
14. maí 1913-
Þá er nú loks hingað komið. Jeg
hafði heitið Lögr. fáum línum hjeðan, og
verð að halda það. En eiginlega upp-
lögð til skrifta er jeg ekki. Svo margt
ber fyrir augu og eyru hjer. Við, full-
trúarnir að norðan, komum vfst flestir
hingað með skipi frá Wien, sem gekk
eftir Dóná til Budapest. Við vor-
um á tveggja daga fundi í Wien. Fyrri
daginn, u.-maí, um kvöldið í veislu hjá
kvenrjettindafjelagsnefndinni. Mátti þar
líta margar fagrar og skrautklæddar
konur, sem kunnu að skemta sjer og
spjalla saman eftir venjulegum siðum,
þrátt fyrir kvenrjettindaáhuga þeirra.
Konurnar í Wien voru þær elskulegustu
veitingakonur heim að sækja, og unnu
hjörtu allra gestanna á skömmum tíma.
Var þar til skemtunar fjórraddaður
kvennasöngur, einsöngur og kvæðaupp-
lestur, — „deklamation". Síðan voru alls-
konar kræsingar á borð bornar, ræður
haldnar, og að lokum kom Ijósmyndari
frá „Wiener Made", svo nú máttu ýms-
ar okkar nauðugar viljugar raða sjer upp
í smáhópa úti á tröppunum við garðinn.
Um kvöldið kl. 8 var fjölmennur fundur
í húsi „Musik“-fjelagsins. Töluðu þar
ýmsar frægustu ræðukonur kvenrjettinga-
fjelaganna, einkum þær þýsku. T. d.
M. Stritt, A. Lindemann og frú Heinze,
sem er ein af frægustu konum í Wien
og stendur hjer bæði fyrir „Kvennaráð-
inu“ og hefur myndað kvenrjettindafje-
lagið hjer, sem konur eru í frá ýms-
um borgum í Austurríki, og er þá
aðeins kallað kvenrjettindanefnd, sem á
þann hátt gat aðeins orðið með í „Alli-
ancen" í fyrstu.
Við dóttir mín höfðum um daginn
heilsað upp á landa okkar hjer, barón-
essu v. Jaden. Hún tók okkur tveim
höndum og mælti sjer mót með okkur
á fundinn; vorum við síðan saman alt
kvöldið. Hún hefur sama sólskinsand-
litið og viðmótið hjer og heima. A
heimili hennar er alt gert til að minna
á Island: Heilir skápar með íslenskum
bókum, íslenskur útskurður, fslenskur út-
saumur, íslenski búningurinn og íslenski
fáninn. Alt minnir á að húsmóðirin er
íslensk og telur sjer sæmd að vera það.
Daginn eftir, kl. 8 árd., lögðum við af
stað með einu af Dónárskipunum upp
til Budapest. 'Við vorum saman mörg
hundruð konur, frá flestum eða öllum
löndum Norðurálfunnar, og víðsvegar frá
annarstaðar, svo það var mjög „kosmo-
pólitiskur" fjelagsskapur. Veðrið var ákjós-
anlegt, lítil gola og geislandi sólskin. Á
báðar hendur má sjá hið fegursta landslag,
skógi vaxnar hæðir og hryggi, blómlegar
borgir með æfagamlar byggingar, bláa,
lága fjallshryggi í fjarska, sem oft urðu
að skógi vöxnum ásum, með dálitlu
beru grjóti utan í, þegar maður færðist
nær. Sumstaðar báru gamlar hallarústir
eða kastalarústir við loft. Og þegar við
svo leituðum upplýsinga hjá einhverri
konu frá „kongress“nefndinni í Buda-
pest, sem var með til að leiðbeina okk-
ur, þá fengum við að heyra örlítið brot
úr sögu Ungverjalands. — Uppi yfir
okkur var hinn blái, suðræni himinn.
Við fætur okkar fjell Dóná hvítmórauð,
eins og jökulárnar á íslandi, straumþung
og svipmikil, eins og lífæð alls landsins.
Hún getur fleytt stórum skipum alla leið
til sjávar; og er þó víðast miklu mjórri
en stóru árnar heima á íslandi. En hjer
eru hvergi fossar eða flúðir. Og vatns-
magnið er langtum meira en heima. —
Nei, jeg get ekki lýst þessari ferð, eftir
Dóná. Lýsingin verður svo litlaus í
samanburði við virkileikann. Það var
æfintýrið sjálft fyrir mig. Jeg gat varla
trúað, að það væri jeg sjálf, sem sæti
þarna og væri með f allri þessari iðandi,
sólglitrandi, spjallandi og hlæjandi
kvennaþröng.
Kl. 9 síðdegis lagði skipið að bryggj-
unni í Budapest rjett fyrir neðan Hótel
Hungaria og Hótel Burtal, þar sem
margar okkar áttu að búa. Það var
óviðjafnanleg sjón, að sigla upp ána og
og sjá borgina blasa við okkur alla upp-
lýsta af ljósura. Öll brúin af skipinu
upp að tollhúsinu var lögð rauðum dúk-
um, og lítil flögg blöktu til beggja handa
til virðingar við gestina. Móttökunefnd-
in kom sjálf og ótal „guidar“, ungar,
hvítklæddar konur, með gul og hvlt
bönd um hægri handlegginn, sem áttu
að fylgja okkur þangað sem við áttum
að búa. Allar voru þær ungar og fagr-
ar, svarthærðar og Ijósbrúnleitar, hlýjar
á svip og brosandi, eins og hin suðræna
náttúra sjálf.
Jeg og margir fleiri af fulltrúunum
lenti á Hótel Britannia, sem var aðeins
tveggja mánaða gamalt, og ljómaði því
af hreinleika í hólf og gólf. En þegar
við loks komumst þangað kl. 10—11 um
kvöldið, þá lá fyrir mjer skeyti þar, að
jeg ætti að mæta á fundi með formönn-
um hinna landsfjelaganna kl. 9 árd. þ.
14. (í dag) og á fundi hjá Mrs. Cott á
Hótel Hungaria aftur saman með þeim
kl. 4 síðd., — svo ekki var að sjá að
okkur yrði ætlaður mikill tími til hvíldar
eftir ferðavolkið
Bríet Bj'arnhjeðinsdóttir.
lokkrar leidpjettingar við
Bólu-Hjálmars lögu. Þess
hefur verið getið í Lögr., að Bólu-
Hjálmars saga hin nýútgefna væri
ónákvæm á sumum stöðum, og færi
beinlínis rangt með sum atriði. Hafa
því fáein atriði verið leiðrjett, eink-
um ættatölur. Auðvitað er ekkert
vísindasnið á sögunni, þar eð á litlu
var að byggja öðru en munnmælum.
Hins verður að krefjast, að rjett sje
skýrt frá ættum þeirra manna, er við
söguna koma, því það verður mjög
villandi, ef seinni tíða ættfræðingum
dytti í hug að nota söguna við sam-
anburð á vafasömum ættfræðisatrið-
um, sje þar ranglega frá sagt. Sagan
ber það líka með sjer, að henni er
ætlað að hafa sannsögulegt gildi, á
nokkuð svipaðan hátt og æfisögu-
þættir Gísla konráðssonar, t. d. efn-
inu skift niður í stuttar smásögur,
ættir raktar hingað og þangað, þeg-
ar nýir menn bætast inn í söguna,
o. fl. Er óneitanlega gaman að lesa
söguna, því alstaðar er Ijett og lip-
urlega sagt frá. En það dylst víst
fáum, að talsvert margar villur hafa
slæðst með, sem efalaust eru sprotn-
ar af ókunnugleika Brynjólfs á sum-
um persónunum, en ekki öðru. Því
um samviskusemi hans í sagnfræði-
legum efnum vottar Kambráns saga,
og nú síðast Natans saga og Skáld-
rósu. — Jeg bjóst við leiðrjettingum
við Bólu-Hjálmarssögu frá höfundin-
um, en jeg hef engar sjeð ennþá, aðr-
ar en þær, sem Lögr. hefur flutt og
aðrir hafa skrifað. Verður nú fáein-
um bætt við. í leiðrjettingu frá hr.
Brynl. Tobíass. er það rjettilega tek-
ið fram, að Benedikt, faðir Eufemíu
konu Gísla Konráðssonar var Oiafe-
son, sonur Rauðhúsa-Ólafs, en ekki
Bjarnason. Aftur er það rangt, að
Benedikt hafi verið móðurbróðir síra
Hannesar á Ríp og Eiríks í Djúpa-
dal. Benedikt mun hafa verið hálf-
bróðir þeirra, því jeg þori að full-
yrða, að Sigríður, dóttir síra Jóns í
Möðrufelli, átti Benedikt þennan með
Ólafi, en giftist síðar Bjarna í Djúpa-
dal. Hafa þeir því verið sammæðra
Benedikt, Hannes og Eiríkur.
í sögunni (bls. 39) er sagt, að Gísli
son Árna og Hallfríðar á Skatastöð-
um hafi ekki orðið mjög gamall.
Orðalagið getur verið villandi. Gísli
var fæddur í febr. 1802 og dó 31.
des. 1887. Varð hann því fullra 85
ára gamall.
Bls. 48. Páll vinnumaður Hjálmars
var ekki kallaður Tjöru-Páll, heldur
Fjöru-Páli. Getur þetta verið prent-
villa í sögunni. Pall þessi bjó „suður
í Fjöru" á Akureyri og fjekk af þvf
nafnið. Hann varð fjörgamail.
Bls. 39 og 40. Þorlákur sterki í
Hagakoti og Þorlákur sterki á Mið-
grund voru einn og sami maður, þ.
e. Þorlákur Höskuldsson bróðir Jóns
Höskuldssonar. Það getur verið dá-
Iítið villandi, á bls. 41, að kalla Jón
mág Þorláks, því þeir voru albræð-
ur. Bls. 68. Einar, faðir Jóns, sem
Hjálmarkallaði Maura-Jón, var Sveins-
son, en ekki Einarsson. Á bis. 78
stendur Brekkukot, en mun eiga að
vera Bakkakot.
Ennfremur er sagt (bls. 170), að Björn
Ólafsson hafi búið á Starrastöðum.
Föðurnafni Björns eralveg slept. Björn
var Björnsson Ólafssonar frá Valadal.
Líka skal jeg geta þess, að mjög
leikur það á tvennu, hvort Níels
skáldi hefur snúið erfiljóðunum um
Daða fróða. Hafa ýmsir sagt mjer,
að víða fyrir austan væri það eignað
Páli Ólafssyni, sem vitaskuld var
nógu fyndinn til þess, og lipurðin er
ólík Níelsi. Þó skal ekkert um þetta
fullyrt, en væri nógu fróðlegt, ef ein-
hver gæti sannað þetta.1)
Sagt er á bls. 30, að vísa Hjálm-
ars til Pjeturs prófasts sje týnd, en
munnmælin hafa ekki glatað benni;
hefur hún verið höfð fyrir mjer, þó
jeg setji hana ekki hjer. En það er
satt, hún er frekorð, og þó lítið verri
en sumar aðrar níðvísur Hjálmars, en
sama snildin er á efni og rími.
Dálítil ónákvæmni er, að telja sumt
af börnum Pjeturs bónda í Valadal,
bls. 208. Gæti það blekt ókunnuga,
en þeim til skýringar set jeg þau hjer,
sem slept er í sögunni: Pálmi kaup-
maður á Sauðarkróki, Jón bóndi í
Eyhildarholti, Pjetur bóndi á Bolla-
stöðum og Hannes (*þ 1900), er bjó
á Skíðastöðum fremra.
Jeg ímynda mjer, að þeir, sem kunn-
ugri eru, geti víðar bent á ónákvæmni.
Flestar ættaleiðrjettingarnar hef jeg
haft eftir vel skilríkum og minnug-
um manni, nákomnum ættingja Gísla
Árnasonar á Skatastöðum, sem hjer er
áður nefndur. Hef jeg borið hið
sama undir fleiri, sem muna sumar
persónur sögunnar, og hygg jeg rjett
vera frá sagt hjer.
Margeir Jónsson.
Landráð í her Austurríkis.
Háttstandandi foringi í her Austur-
ríkismanna, Redl að nafni, varð ný-
lega uppvís að því, að vera launað-
ur njósnari Rússastjórnar. Embættis-
bræður hans í hernum komust að
þessu, færðu honum skammbyssu og
sögðu honum að skjóta sig. Það
gerði hann. En samt komst fregnin
út og vakti afarmikla eftirtekt.
1) Ritstj. Lögr. veit með fullum sanni,
að vísan, sem hjer er um að ræða, er
eftir Pál skáld Ólafsson.