Lögrétta - 16.07.1913, Blaðsíða 2

118
L0GRJETTA
Johan Nilsson
fiðluleikari frá Berlín
efnir til
hljómleika laugard. 19. þ. m. kl. 9 síðd. í BárubÚð.
—- Sjá götuauglýsingar sfðar. —-
Lotterí-málið.
Skýrsla ráðherra í sameinuðu
alþingi 14. júlí 1918.
Eins og háttv. þingmönnum er
kunnugt, hefur eitt af lagafrumvörp-
um þeim, sem aukaþingið í fyrra
samþykti, ekki verið staðfest af kon-
unginum, og er því fallið niður sam-
kvæmt því, er fyrir er mælt í síð-
ustu málsgrein 10. greinar í stjórn-
arskrá vorri. Það er frumvarpið um
stofnun peningalotterís fyrir ísland,
sem borið var upp í neðri deild af
þingmanna háifu, og skömmu fyrir
þinglokin afgreitt sem lög frá alþingi.
Þegar jeg lagði stjórnarfrumvörp
fram í neðri deild 2. þ. m. og skýrði
frá fjárhagsástandinu, lýsti jeg því
yfir, að jeg mundi skýra alþingi frá
ástæðunum fyrir þvf, að lotterílagafrv.
er ekki staðfest, við fyrsta tækifæri
í sameinuðu þingi.
Samkvæmt lotterífrv. þingsins átti
landstjórnin að hafa heimild til að
veita einkaleyfi til stofnunar íslensks
peningalotterís tilteknum mönnum,
er aftur máttu selja það á leigu eða
afhenda það hlutafjelagi. Var ákveð-
ið, að stjórn lotterísins skyldi sitja
í Kaupmannahöfn, og að þar skyldu
drættir þess fram fara. Til þess að
koma ekki í bága við einkarjett og
hagsmuni danskra lotterfa var ákveð-
ið, að eigi niætti selja seðla lotterís-
ins í Danmörku nje nýlendum Dana,
en hins vegar var heldur ekki leyfilegt
að selja hluti í lotteríinu hjer á landi,
að því undanskildu, að ráðherra átti
að hafa heimild til að leyfa, að selja
mætti á íslandi sjálfu alt að því V50
hluta af leyfilegu seðlamagni lotte-
ríisins, og var þannig svo tilætlað,
að lotleríið aðallega, eða nær ein-
göngu, hefði tekjur sínar af þegnum
annara ríkja, þar sem leyfishafar
gætu komið seðlum sínum út. Af
þessu lotteríi átti að greiðast gjald
til landssjóðs Islands, er nema mundi
á ári alt að 100 þús. kr. að minsta
kosti, ef lotteríið kæmi á stofn, eins
og tilætlað var. Það var þessi mikli
væntanlegi tekjuauki, sem gekk í aug-
un á mönnum og aðallega varð þess
valdandi, að frumvarpið sigldi beggja
skauta byr gegnum þingið, í því
trausti, að með banninu gegn sölu
seðla í Danmörku væri girt fyrir
það, að lögin yrðu talin ríða í bág
við einkarjett Klasselotteríisins í Dan-
mörku, og að það væri rjett, sem
umsækjendur höfðu borið fram við
nefndina í N. d., að þeir hefðu vissu
fyrir því, að mega reka lotteríið í
Khöfn, ef þeir fengju leyfi íslenska
löggjafarvaldsins, eins og frá er skýrt
í álitsskjali nefndarinnar, þingskj. 144.
Alþtfð. 1912, bls. 261.
Um þetta mál voru fregnir flogn-
ar til Danmerkur löngu áður en jeg
kom til Hafnar 7. okt. f. á. til þess
að leggja frumvörp alþingis fyrir
konunginn, og höfðu komið fram all-
miklar mótbárur móti því í dönsk-
um blöðum, sem mjer voru þá ekki
kunnar. Þegar jeg kom til forsætis-
ráðherrans, Klaus Berntsens, til að
heilsa honum, skýrði hann mjerþeg-
ar frá því, að danska stjórnin neydd-
ist til að setja á móti því, að lotterí-
frv. öðlaðist staðfestingu í því formi,
sem það var samþykt hjer, af því
að það kæmi í bága við dönsk lög
og danska hagsmuni, og skírskotaði
hann til fjármálaráðherrans og dóms-
málaráðherrans, er hvor um sig hefðu
mótbárur fram að bera, hvor frá sínu
sjónarmiði.
Mótbárur dómsmálaráðherrans, Bii-
lows, voru aðallega tvær, í fyrsta
lagi, að lagafrv., þrátt fyrir bannið
gegn sölu seðla í Danmörku, kæmi
í bága við dönsku lögin um fyrir-
komulag Klasselotteríisins frá 6. mars
1869. Eftir að ákveðið hefur verið
í 1. grein þeirra laga, að stjórnin
skuli láta fram fara undir umsjá
sinni drætti í tveimur flokkum ár
hvert á þann hátt, sem þar er nánar
tiltekið, stendur svo í 2. gr. laganna:
„A1 anden Foranstaltning af
„Lottospil her i Riget eller Kolli-
„geren for samme saavel sorn al
„Kolligeren her í Landet for frem-
„mede Lotterier eller Falbydelse
„af disses Lodsedler ligesom Be-
„sörgelsen af dermed i Forbin-
„delse staaende Forretninger skal
„være forbudt . . .“.
Þetta mætti þýða þannig á íslensku:
„Allar aðrar ráðstafanir til lottó-
„spils eða kaupendasmölun fyrir
„Lottóspil hjer í ríkinu, svo og
„kaupendasmölun hjer í landi fyrir
„útlend lotterí, eða söluframboð á
„seðlum þeirra, og sömuleiðis fram-
„kvæmd hvers konar starfa, sem
„standa í sambandi við slíkt, skal
„vera bannað".
Dómsmálaráðherrann áleit það öld-
ungis tvímælalaust, að þar sem eigi
aðeins drættir lotterísins fyrirhugað-
aða, heldur og öll stjórn þess og
allar eða mest allar framkvæmdir og
störf fyrir fjelagið ættu að fara fram
í Kaupmannahöfn, firma þess því
skrásetjast þar og varnarþing þess
væri þar, jafnvel tryggingasjóður
þess geymdur þar, ef ráðherra Is-
lands ekki tiltæki annan stað, þá
yrði því ekki neitað, að hjer væri
að ræða um ráðstafanir til Lottó-
spils í Danmörku, er kæmu beint í
bága við bannið í 2. gr. fyrnefndra
laga 6. mars 1869.
Önnur meginmótbára hans var sú,
að í frumvarpinu væri ákveðið, að
sjerstök nefnd, er konungur skipar,
og sem sitja skal í Khöfn, skuli
leggja fullnaðarúrskurð á allan á-
greining um lögmæti eða gildi drátt-
anna, hvort sem er meðan dráttur fer
fram, eða eftir að honum er lokið.
En slikur fullnaðarúrskurður mundi
ella bera undir dómstólana. Taldi
hann það augljóst, að ekki væri
unt án heimildar í dönskum lög-
um að setja á stofn í Khöfn sjer-
staka dómsnefnd eða dómstól, og
þar með draga undan valdssviði
danskra dómstóla mál, sem undir
þau lúta að lögum þar í landi. Slíkt
yrði ekki gert með íslenskum lögum.
Fjármálaráðherrann, Neergaard,
sem er oss að góðu einu kunnur, og
oft hefur verið oss íslendingum vel,
bæði er um sambandsmálið hefur
verið að ræða og um Iánaútveganir
oss til handa, ljet í ljósi, að hvernig
sem litið væri á lögíræðismótbárur
dómsmálaráðherrans, er hann þó taldi
á rökum bygðar, þá neyddust Danir
samt til að setja sig á móti því, að
Khöfn væri notuð sem heimili og verk-
stæði nýs lotterífyrirtækis, sem hefur
það markmið að ná útbreiðslu sinni
í öðrum ríkjum; hvað sem lotteríið
hjeti, mundi það út á við verða skoð-
að sem danskt lotterí, sem Danmörk
hefði veg og vanda af. Hverja skoðun
sem menn hefðu á þeirri fjármála-
pólitík, að afla ríkissjóði tekna með
því að efna til áhættuspila, væri eitt
sameiginlegt öllum löndum, að hafa
hinn megnasta ýmugust á því, að fje
væri dregið út úr landinu með út-
lendum lotterígyllingum, enda væri
það víða bannað með lögum. Dan-
mörk hefði haft og hefði æ meiri og
meiri ógagn og örðugleika út á við
af lotteríunum, sem þar eru, ekki þó
mjög af Klasselotteríinu, sem ekkert
gerir til að koma seðlum sínum út
í útlöndum og hefur mestan markað
sinn inni í landinu sjálfu, heldur sjer-
staklega og aðallega af hinu svo-
nefnda Koloníallotteríi, sem hið fyr-
irhugaða íslenska lotterí sjerstaklega
var sniðið eftir.
Eins og menn vita, var það lotterí
stofnað árið 1904 og átti að vera til
þess að afla tekna handa nýlendum
Dana í Vestindíum. Það átti að láta
drætti sína fram fara á St. Thomas,
en það kom brátt í ljós, að það gat
ekki þrifist þar. Var þá sú breyting
á gerð með lögum 6. apríl 1906, að
leyft var, að drættirnir færu fram í
Khöfn, og var einkaleyfið, sem veitt
hafði verið tilteknum mönnum, jafn-
framt selt útlendum bankafjelögum,
og er nú í höndum Hamborgar-pen-
ingamanna, er láta reka það með
miklu kappi og selja ótæpt út um
lönd, án tillits til þess, hvort leyft
er eða ekki. Þessir menn munu vera
hinir sömu, sem herra Philipsen ætl-
aði að selja íslenska lotteríisleyfið.
Fjármálaráðherrann ljet illa afþeim
áhrifum, sem þar af leiðandi óánægja
og stöðug kæruefni frá öðrum lönd-
um hefði haft fyrir viðskiftin í öðr-
um fjármálum, kvað eftirgjald það,
sem ríkinu áskotnast fyrir þetta
lotterí, vera hina dýrustu peninga,
sem ríkissjóður hefði, og væri þess
kostur, að kaupa leyfið til baka með
þolanlegum kjörum, mundi það þeg-
ar verða gert og lotteríið lagt niður
að fullu. Ef enn væri bætt við í
Khöfn nýju lotteríi, scm ræki með
álíka áfergju starf sitt út um Norður-
lönd og önnur Evrópulönd og á
sama hátt og Kolonial-Iotteríið, þá
mundu vandræðin enn aukast að
mun, því að út í frá yrði öll áhersla
lögð á heimili þess og konungsvald
það, er stæði bak við lögin. Þess
vegna neyddist hann skyldu sinnar
vegna til þess, að sporna við því
eftir megni, þótt honum fjelli tnjög
illa, að þurfa að vera meinsmaður
íslands í þessu.
Jeg gat ekki fallist á mótbárur
dómsmálaráðherrans, síst að öllu
leyti, og sendi jeg honum meðal
annars innlegg í málinu, sem ritað
var af lögfræðisráðanaut lotterífje-
lagsins, yfirrjettarmálafl.m. Just Lund
í Khöfn. Ennfremur afhenti jeg
honum skriflega rökfærslu, samda á
íslensku stjórnarráðsskrifstofunni, fyrir
því, að ákvæði lotterífrumvarps al-
þingis um drætti lotteríisins og þar
að lútandi störf kæmi eigi í bága
við 2. gr. Klasselotterílaganna frá
6. mars 1869, fyrst cngir seðlar yrðu
seldir í Danmörku nje neinar ráð-
stafanir gerðar til sölu þar f landi,
því að þessi lagaákvæði miðuðu að-
eins til þess, að koma í veg fyrir
samkepni innanlands, en ekki til
þess að vernda útlönd. Hann sat
þó fastur við sinn keip, og 21. okt.,
daginn áður en halda skyldi ríkis-
ráðsfund þann, er jeg átti að bera
lög alþingis upp fyrir konungi, ritaði
hann mjer ýtarlegt brjef í embættis-
nafni, þar sem hann endurtekur mót-
mæli sín og röksemdir, og heldur
fast við, að frumvarpið bæði á einn
og annan hátt brjóti bág við lög í
Danmörku.
Jeg hafði þannig fulla vissu fyrir
því, að konunginum yrði ráðið frá
að staðfesta frumvarpið, og varð þá
að taka ákvörðun um hvað gera
skyldi. Það virtust öll líkindi, svo
jeg ekki nú kveði fastara að, fyrir
því, að konungurinn mundi ekki, gegn
svo ákveðnum mótmælum hins danska
ráðaneytis síns, sjá sjer fært að á-
kveða, að lotteríið skyldi samt stofn-
ast í Khöfn, og að frumvarpinu þann-
ig yrði synjað staðfestingar, þrátt
fyrir mínar tillögur. En undir þá
synjun hefði jeg ekki sjeð mjer fært
að rita með konungi. Jeg hefði þá
þegar orðið að beiðast lausnar, og
konungur orðið að fá sjer annan
ráðgjafa. Jeg þykist nú sjá, að sumum
háttv. þingmönnum mundi hafa þótt
það nokkur bót í böli, en af ýmsum á-
stæðum komst jeg að þeirri niðurstöðu,
að það mundi eigi vera rjett gert af
mjer, að svo stöddu, að stofna til
slíks. 1 fyrsta lagi græddi málið
sjálft alls ekkert á því, að því væri
teflt til skipbrots þá þegar, áður sjeð
var fyrir endann á því, hvort ekki
mætti lánast að bjarga málinu við á
einhvern hátt. í öðru lagi stóðu
fyrir dyrum málaleitanir um annað
margfalt stærra og mikilvægara
mál, sem rnikill meiri hluti alþingis
hafði falið mjer að framkvæma sem
ráðherra. Enginn gat vitað þá, til
hvers þær málaleitanir mundu geta
leitt. Jeg varð að álíta það einlæg-
an vilja mikils meiri hluta þingsins,
að tilraunin yrði gerð; en tf jeg
hefði sett þetta mál á odd og farið
frá vegna ágreinings um það við
konunginn og hið danska ráðaneyti
hans, þá voru allar þær málaleitanir
fyrirfram útilokaðar og að engu
gerðar.
En auk þess var það fyrir mjer
aðalatriðið í þessu efni, að jeg gat
ekki betur sjeð, en að það gæti verið
háskalega villandi að gera þetta mál,
eins og það lá fyrir, að stjórnskifta-
máli. Það hefði út á við getað skil-
ist svo, að það væri vilji þings og
stjórnar að halda því til streytu, að
að íslenskt löggjafarþing gæti beitt
sjer í Danmörku til þess að gera þar
ráðstafanir um störf, framkvæmdir
eða stofnanir þar í Iandi, að forn-
spurðu hinu dariska löggjafarþingi,
eða jafnvel í óþökk þess eða danskra
stjórnarvalda. En þetta er og hefur
verið fjarri tilætlun og vilja alþingis
og stjórnar. Alþingi samþykti lotterí-
lögin i þeirri sannfæringu, að þau
kæmu ekki í bága við dönsk lög
nje hagsmuni, og í því trausti, að
Danir hefðu ekkert á móti því, að
störf þau, sem lögin gera ráð fyrir
að fari fram í Danmörku, væru fram-
kvæmd þar, heldur mundu fremur
góðfúslega vilja styðja að því, að
landsjóður gæti náð þeim tekjum,
sem þingið hugði hann mundu geta
náð með þessu móti, Dönum að
meinfangalausu, á Iíkan hátt og þeir
áður hafa samþykt og stutt að því,
með umboðslegum fyrirskipunum, að
ákvæði f farmannalögum vorum, skrá-
setningalögum, tolllögum o. fl., er
gera ráð fyrir störfum af hendi
danskra embættismanna, gætu komið
að notum.
Hefði þingið vitað það, sem nú
er fram komið, en tímaleysi og ann-
ríki gerðu ómögulegt að rannsaka á
þeim stutta tíma, er frumv. var til
meðferðar á þinginu, þá hefði annað
orðið uppi á teningnum.
Jeg varð að telja það nauðsynlegt,
ekki síst með tilliti til væntanlegra
samninga um aukið sjálfstæði íslandi
til handa, að ekkertj;það væri gert,
sem átyllu gæti gefið til þess að
segja, að alþingi vildi teygja sig út
fyrir valdsvið sitt, inn á valdsvið
Dana, enda þarf eigi mikla skarp-
skygni til þess að sjá, til hvers of
mikið harðfylgi við Khafnar-ákvæði
frumvarpsins gæti leitt, ef Danir af
sinni hálfu vildu fara inn á sams
konar braut gagnvart íslandi, og setja
hjer á landi upp með dönsku laga-
boði stofnanir eða fyrirtæki, sem ís-
lendingar teldu heyra undir sitt lög-
gjafarvald, og jafnvel teldu sjer skað-
leg, í því skyni að útvega ríkissjóði
tekjur eða aðra hagsmuni, og undan-
skildu það með dönskum lögum
íslensku dómsvaldi.
Jeg varð því að alíta heppilegast
eins og á stóð, eða skyldu mína
gagnvart þjóð og þingi, að fresta
því að svo stöddu, að bera málið
upp fyrir konungi. Tillöguskjal mitt
til konungs, sem hafði verið tilbúið,
var því ekki lagt fram á ríkisráðs-
fundinu'm 22. október, þegar hin
önnur frumvörp voru þar upp borin
og staðfest, og málinu ekki hreyft í
það skifti.
Ríkisþingsmenn, er jeg síðan átti
tal við um málið, tóku því fjarri,
að nokkur von gæti verið um að rík-
isþingið fengist til að samþykkja lög,
er viðurkendu íslenska lotteríið í
Khöfn eða gæfu samþykki til starf-
semi þess þar. Jeg átti þá tal við hr.
Knud Philipsen, hinn eina af leyf-
isbeiðendum, sem staddur var í
Khöfn, og inti hann eftir, hvort þess
mundi ekki kostur, að leyfið væri
notað, þótt þær breytingar væru gerð
ar, að stjórn lotterísins og drættir væri
flutt til Reykjavíkur. Hann taldi á
því ýms tormerki, sennilega hin
sömu, sem hann hafði áður látið f
ljósi við þingnefndina. En auk þess
kom hann með eitt, sem jeg hafði
ekki heyrt áður. Hann sagði, að
það mundi vekja alt of mikla at-
hygli á pósthúsum annara landa, ef
svo mörg brjef kæmu frá íslandi
í einu sem lottarísstjórnin mundi
þurfa að senda út til þess að bjóða
fram seðla sína o. s. frv. Sagði
hann mjer að Koloníallotteríið þyrfti
stöðugt að skifta um lit og lag á
umslögum sínum og gera brjefin tor-
kennileg, því ella ættu þeir á hættu,
að póststjórnin í Hamborg, eða ann-
arstaðar í Þýskalandi, tæki öll brjef-
in og brendi þau, ef hún vissi hvað-
an þau væru, og eins mundi fara
með brjef „íslenska lotterísins".
Þó lofaði hann að bera þetta undir
peningamenn þá frá Hamborg, sem
hann var í samningum við eða var
umboðsmaður fyrir viðvíkjandi lott-
eríisleyfinu, og kvað þeirra von inn-
an skams til Khafnar.
Nokkru síðar kom hann til mín
eitt kvöld og sagði mjer, að nú
sætu lotterímennirnir á ráðstefnu á
tilteknu Hóteli, og hefðu sent sig til
þess að tjá mjer, að þeir vildu ekk-
ert með lotteríið hafa að sýsla, ef
það væri ekki í Khöfn, eins og
frumvarpið fyrirhjeti. En hinsvegar
vildu þeir gera annað tilboð, sem
verða mundi bæði þeim og íslandi
ennþá arðsamara en nokkurn tíma
lotteríið. Það var það, að þeim yrði
veitt einkaleyfi til þess að setja upp
á Þingvöllum ofurlítinn spilabanka fyr-
ir veðspil, í líkingu við Monte-Carlo-
bankann; þar mundu þeir reisa vegleg
stórhýsi með öllum nútíðar vellyst-
ingum fyrir bankann og gesti hans, og
þangað mundu streyma þreyttir lífs-
nautnamenn, sem vanir væru að vera
í Monte-Carlo á veturna, þegar þeim
banka væri lokað á sumrin, og brúka
ógrynni fjár. Ljet hann sem ís-
land rnundi geta fengið alt að því
hálfa miljón á ári fyrir þetta, án
nokkurrar áhættu, því umbjóðendur
sínir mundu ganga að því, að banna
öllum íslendingum stranglega allan
aðgang að spilabankanum. — Jeg
sá mjer ekki fært að takast á hend-
ur að korna þessati nýju gullflugu í
munn alþingis, og skildum við talið
þar með. Síðar sá hann sig þó um
hönd, og vildi að lotterílögin væru
útgefin sem bráðabirgðalög með
sarna innihaldi eins og alþingisfrv.,
að öðru leyti en því, að drættir og
heimilisfang lotterísins væri flutt
til Reykjavíkur; en með því það
kom á daginn, að þessi síðari
málaleitun var á því bygð, að öll
framkvœmdastjórn fjelagsins mundi
geta farið fram í Khöfn eftir sem
áður, í blóra við Dani, og frágangs-
sök þótti að grípa til svo óvenju-
legra ráða sem bráðabirgðalög eru,
nema þá því aðeins, að full trygg-
ing væri fyrir því, að leyfisbrjef yrði
þá tekið og notað í nokkurt árabil,
svo að tekjur, sem landssjóð munaði
nokkuð verulega um, væru vísar
honum til handa, fjell þetta brátt
niður. Þess skal getið, að mjer
bárust skömmu síðar brjef og á-
ætlanir frá dönskum manni, a,ð
nafni Birger Hansted, þar sem hann
gerir mjög lítið úr þeim hagnaði,
sem landsjóði var ætlaður eftir lott-
erífrumvarpinu, og býðst til að láta
stjórninni í tje pl'ón til annars lotteríis,
sem geti gefið landssjóði tekjur frá
800 þúsund til miljón kr. á ári, ef
1 landstjórnin vilji reka lotteríið sjálf.
Ef menn hugsa til að taka lotterímál-
ið upp að nýju, gæti þetta brjef og
útreikningar þess ef til vill verið til sam-
anburðar; en jeg fyrir mitt leyti gat
ekki tekið það í fullri alvöru, og
hvarf heim til íslands aftur í haust
saddur af lotterí-tali að sinni.
í febrúar barst mjer enn brjef frá
hr. Philipsen, þar sem hann gerði
mjer aðvart um, að dómsmálaráð-
herra Dana, sem hafði haldið því
svo fast fram, að það væri brot á
móti Klasselotterílögunum, að ís-
lenska lotteríið hefði drætti sína í
Khöfn, hefði nú lagt fyrir ríkisþing-
ið nýtt lagafrumvarp um takmörkun
á rjetti til verslunar með lotteríseðla,
og væri bannað í því frumvarpi, að
láta lotterídrætti fram fara í Danmörku
utan lögviðurkendra lottería, eða
selja lotteríseðla frá Danmörku til út
landa, er óneitanlega bendi í þá átt, að
hann hafi síðar komist að annari niður-
stöðu um röksemdir sínar, þótt hann
hins vegar haldi því fram enn þann
dag í dag, að þetta hafi verið sett
í hið nýja frv. hans aðeins til vonar