Lögrétta - 20.08.1913, Side 1

Afgreiðslu- og innheimtum.:
F’ORARINN B. ÞORLÁKSSON.
'Veltiiau.iidi 1.
Talsiml 369.
Ritstj ori:
PORSTEINN 6ÍSLAS0N
Pinghoitsstræti 17.
Talsimi 178.
M 30.
Reykjavík SO. ágúst 1013.
vni.
árg.
I. O. O. F. 948229.
Lárus Fjoldsted,
Yflrrj ottarmilafaerslumwOur.
Lækjargata 2.
Heima kl. 11 —12 og 4—7.
Bækur,
innlendar og erlendar, papplr og allskyDs
ritföng kaupa allir 1
Bokaversl. Sigfúsar Eymundssonar.
Það er illa farið, hvernig „eldhúsdag-
urinn” svo nefndi er að öllum jafn-
aði notaður í þinginu. Hann gæti
verið mönnum tilefni til skynsamlegra
yfirlitsumræðna um stjórnarfar vort
og hag þjóðarinnar frá ýmsum hlið-
um. En hann verður alt of oft að
ómerkilegu þrefi, og stundum að
rekistefnu út af því, sem reynist ekk-
ert annað en vitleysa.
En eins og þetta þing hefur —
það sem af er — víst verið lakasta
þingið, sem háð hefur verið, síðan
alþing fjekk löggjafarvald, vegna
þess ólags, sem er á neðri deild,
eins var eldhúsdagur deildarinnar
þetta skiftið aumastur allra eldhús-
daga, sem enn hafa komið. Reyndar
virðist öllum koma saman um, að
svör ráðherra hafi verið greið og
góð. Sumum finst aðalræða hans
þann dag hafa verið besta ræðan,
sem þeir hafa heyrt hann halda. En
aðfinslurnar við stjórnina voru að
flestu leyti svo vanhugsaðar og fá-
kænlegar, að sæmd þingsins er best
borgið með því, að sem fæst sje um
þær talað.
Hvað á maður t. d. að segja um
aðra eins sakargift og þá, sem sett
var fram með þungum orðum, að
ráðherra skuli fremja það ódæði, að
láta gjafasjóð einn vera í hlutabrjef-
um íslands banka — þegar það
kemur upp úr kafinu, að gjöfin hefur
einmitt verið afhent landstjórninni í
þeim hlutabrjefum?
Hvað á maður að segja um þung-
ar ávítur fyrir það, að ráðherra skuli
ekki hafa gengið úr þeim þingflokki,
sem hann stofnaði sjálfur, ásamt 3/4
þingsins, fyrir einu ári, og ekki vera
í öðrum flokki ?
Og hvað á maður að segja um
gffuryrði út af því, að Hannes Haf-
stein hafi spilt lánstrausti landsins?
Þessar fjarstæður eru teknar rjett
til dæmis innan úr mörgum öðrum.
Það er ekki annað en tímaspillir, að
vera að tala um annað eins.
Samt var eitt atriði, sem gekk
eins og rauður þráður gegnum um-
mæli stjórnarandstæðinga og er þess
vert, að um það sje hugsað og talað,
af því að það snertir þungamiðjuna
1 stjórnarháttum vorum. Þetta er
krafan um, að ráðhcrra segi af sjer
embætti, einkum vegna afstöðu sinn-
ar við neðri deild, en líka af öðrum
ástæðum. Sá áburður, að hann sje
að traðka þingræðinu með því að
láta ekki af embætti.
Það, sem einkum hefur verið til-
fært í því sambandi, er það tvent:
að allmerkileg lagafrumvörp, sem
stjórnin hefur lagt fyrir þingið, skatta-
og launalaga-frumvörpin, hafi verið
feld í neðri deild; og að meiri hluti
deildarinnar hafi Iýst óánægju sinni
út af atferli ráðherra í lotterfmálinu.
Auk þess heldur að minsta kosti
einn þingmaður því fram, að ráð-
herra hefði átt að segja af sjer vegna
þess, að hann hefur enn ekki fengið
framgengt samningum um samband
vort við Dani á þeim grundvelli, sem
þingið 1912 aðhyltist og fól honum
að leita fyrir sjer um.
Skattafrumvórpin eru, svo sem
kunnugt er.frumvarp skattamálanefnd-
arlnnar frá 1907 um að setja al-
mennan tekjuskatt og almennan fast-
eignaskatt í stað ábúðar- og lausa-
fjár-skatts, húsaskatts og núverandi
tekjuskatts, og önnur frumvörp, sem
standa í sambandi við þá breytingu.
Með þessari breytingu mælti L. H. B.
hið fastasta í fyrra vor, bæði á þing-
málafundi og í blöðunum. Nú fjekk
hann málið felt f neðri deild með 12
atkv. gegn 12.
En jafnframt er það um þessa at-
kvæðagreiðslu að segja, að sumir
þeirra manna, sem greiddu atkvæði
gegn málinu, slógu þann varnagla,
að með þeirri atkvæðagreiðslu ljetu
þeir ekkert í ljósi um það, að þeir
væru í raun og veru málinu mót-
fallnir; þvf síður, að þeir ætluðust
til þess, að menn skildu þá svo sem
þeir væru með þessu að lýsa nokk-
urri óánægju út af því, að stjórnin
hefði lagt þetta fyrir þingið. Þeir
vildu að eins fresta málinu, þar til
þeir hefðu borið það undir kjósendur
sína. Auk þess hafði, eins og Lögr.
skýrði frá 9. þ. m., einn þeirra þing-
manna, sem ekki greiddu atkvæði
með málinu, mælt með því í nefnd-
aráliti. Svo að, eins og allir sjá,
fer þvf mjög fjarri, að sönnun hafi
komið fram um það, að meiri hluti
neðri deildar hafi verið eða sje stjórn-
inni ósamdóma um þetta mál.
Jeg leyfi mjer að fullyrða, að ekk-
ert það þingræðisland sje til f heimi,
þar sem stjórn fari að segja af sjer
út af slíku máli sem þessu, þegar
líkt stendur á og hjer var. Skatta-
málið er alveg óhætt að stryka tafar-
Iaust út, þegar færa á sönnur á það,
að ráðherra eigi eða hafi átt að
segja af sjer í sumar.
Þá eru launafrumvórpin. Þau eru
komin fram eftir áskorun frá ýmsum
embættismönnum hjer í bæ. Stjórnin
afsakar það f athugasemdum, að
nægur undirbúningur hafi ekki unn-
ist til þess að endurskoða launakjör
allra embættismanna og starfsmanna
landsins, og gengur að því vísu, að
innan fárra ára reki að þvf, að það
verði óhjákvæmilegt. Byrjunarlaun
sumra'embættismanna eru færð nokk-
uð niður úr núverandi launum, önnur
standa í stað og einstöku eru hækk-
uð frá því, sem nú er. En aðal-
stefnan sú, að láta launin fara hækk-
andi með aldrinum, eins og nú tfðk-
ast í löggjöf allra Norðurlandarfkja.
Stjórninni farast meðal annars svo
orð f athugasemdum:
„Svo sem tekið hefur verið fram
f athugasemdum við frumvarp til
laga um laun háskólakennara, er
lagt var fyrir alþingi 1909 (Aþ.tíð.
A. 186—192), eru laun embættis-
manna orðin of lág, sjerstaklega
laun kaupstaðaembættismanna. Er
þar sýnt fram á að allar lífsnauðsynj-
ar hafi hjer hækkað mjög í verði hin
síðari árin; telst Sighvati bankastjóra
Bjarnasyni, er það mál hefur rann-
sakað, svo til, að árið 1908 hafi
verið 50% dýrara að lifa hjer en
1875, en 35—40°/o dýrara en 1889,
en hin 4 sfðustu árin er það alkunn-
ugt, að húsaleiga og allar aðrar lffs-
nauðsynjar hafa hækkað enn mikið.
Það er því Ijóst að laun þau, er
þóttu hæfileg 1889, eru nú alveg ó-
lffvænleg. Þetta hefur og alþingi
1909 viðurkent, þar sem laun pró-
fessoranna við háskólann voru ákveð-
in 3000 kr. hækkandi upp í 4800 kr."
Þessari sömu skoðun hafði núver-
andi ráðherra margsinnis lýst yfir í
þinginu, meðal annars í athugasemd-
unum við frumvarpið um háskóla-
kennaralaunin, sem getið er um hjer
að ofan, svo að hún var öllum kunn.
Hún hefur ekki heldur sætt neinum
andmælum í þinginu. Enda er það
sannast að segja, að þessu verður
ekki andmælt af neinu viti, þó að
skoðanamunur geti verið og sje um
það, hvað boðlcgt sje embættis-
mönnum landsins, einkum hinum
æðstu.
Deildin fellir þessi frumvörp. Hvað
sem kann að rnega segja um fáein
atriði þeirra, þá er óhætt að full-
yrða, að það var deildinni enginn
sómi. Það er áreiðanlega svo mikið
vit og sanngirni f þessum frumvörp-
um, að með nokkrum lagfæringum
hefði rjettlætisverk verið unnið með
þvf að láta þau verða að lögum.
Og framkoma sumra þingmanna var
til skammar. Það er skömm að því,
að prófessor, sem hefur góð laun,
og sýslumaður, sem hefur að minsta
kosti 6000 kr. laun, beindist fyrir
því að afstýra þvf, að bætt sjeu
kjör annara eins manna og kennara
mentaskólans og kennaraskólans,
sem eru að minsta kosti eins vel
mentaðir menn og þeir sjálfir. Þetta
virðist deildin lfka vera að finna.
Þegar þetta er ritað, eru allar horfur
á, að reynt verði að bæta nokkuð
úr þessum hranalegu aðförum f fjár-
lögunum.
Það virðist vera nokkuð kynlegt,
ef það á að verða ráðherra beint að
falii, að hann ber undir þingið,
hvort það vilji verða við kröfum frá
embættismönnum þjóðarinnar, kröf-
um, sem stjórnin telur rjettmætar,
kröfum, sem þingið sjálft telur að
minsta kosti að nokkru leyti rjett-
mætar. Hverjum ætti að vera
rangt gert með þvf að leggja slíka
málaleitan fyrir þingið, og fá það
mál rætt og útkljáð einhvern veginn?
Vitanlega eru margir bændur nokk-
uð skilningslitlir á það, að það sje
hvorki sæmd, nje heldur ávinningur
til lengdar, að halda starfsmönnum
þjóðarinnar f fátækt. Ópið um
sældarkjör embættismanna hjer í
Reykjavík og þörfina á vörnum
gegn því, að sú velsæld magnist,
jetur hver eftir öðrum í fákænsku.
Þau óp verða beinlínis skopleg í
munni efnabændanna. Það virðist
vera svo undarlega torvelt að koma
mönnum úti um land í skilning um
það, hve mikið þarf nú orðið til
þess að komast sómasamlega af í
Reykjavík — eins og menn meðal
annars sjá á því, hve margir flytja
sig hingað alveg fyrirhyggjulaust.
Samt get jeg ekki ætlað það nein-
um skynsömum og sanngjörnum
bændum, sem athuga það, að örð-
ugleikar kaupstaðarbúa fara vaxandi
einmitt við það, að afurðir bænd-
anna sjálfra hækka í verði og kjör
þeirra batna — jeg get ekki ætlað
þeim það, segi jeg, að þeir fyllist
neinni heift, eða telji það neina póli-
tfska dauðasynd, að stjórnin geri al-
þingi kost á að ræða það, hvort
ekki sje eðlilegt og kleift að bæta
kaupstaðar-embættismönnum upp að
ofurlitlu leyti þá rýrnun, sem vitan-
lega verður á tekjum þeirra með
hverju ári.
En hvað sem því líður, þá sýndi
deildin það sjálf, að hún ætlaðist
ekki til þess, að ráðherra gerði það
að embættisafsagnar-tilefni að launa-
frumvörpin voru feld. Hafi hún ætl-
ast til þess, þá hefur hún hagað sjer
annan veg en siðuðum mönnum er
tftt — og mjer kemur ekki til hug-
ar, að gera ráð fyrir því. Launa-
frumvörpin voru heimtuð tekin á
dagskrá þegar ráðherra var fráver-
andi. Honum var þar af leiðand^
ekki gerður kostur á að verja sig, ef
um nokkurn dóm um embættisgerð-
ir hans hefði verið að tefla. Það tek-
ur af skarið. Engin þingdeild f
heimi, jafnvel ekki núverandi neðri
deild alþingis Islendinga, vill fella
ráðherra á máli, sem hann getur ekki
tekið þátt í umræðum um.
Á lotterimálið hef jeg áður minst
hjer f blaðinu. Jeg ætia ekki að fara
að fjölyrða um það nú. Jeg ætla
aðeins að benda á það, að þó að 13
menn í neðri deild ljetu leiðast til
þess undarlega tiltækis, að lýsa óá-
nægju út af aðgerðum ráðherra f því
máli, þrátt fyrir það að óánægjuefnið
var alls ekki neitt, þá vöruðust þeir
samt að orða yfirlýsinguna sem van-
traustsyfirlýsing. Þeir lýstu trausti
á því, að slíkt kæmi ekki fyrir oftar.
Og sumir þeirra vöruðu við því í
ræðum sínum að skilja sig svo, sem
þeir væru með atkvæði sínu að
hrinda ráðherra af stóli.
Þó að meiri hluti neðri deildar
hafi verið ráðherra örðugur í sumar,
þá hefur hann ekki með neinum
hætti enn látið í ljósi, að hann ætl-
ist til þess, að ráðherra segi af sjer.
En pó að svo hefði verið — þó að
meiri hlutinn í neðri deild snerist af-
dráttarlaust gegn ráðherra, þá er ekki
með því einu komið tilefni fyrir ráð-
herra til embættis-afsagnar. Hvernig
sem menn kunna að lfta á gildi kon-
ungkjörinna þingmanna í þessu efni,
þá er það ómótmælanlegt, að þjóð-
kjörnir þingmenn f efri deild hafa ná-.
kvæmilega sama rjett eins og þing-
menn neðri deildar. Hvorirtveggja
eru kosnir á alveg sama hátt, og
það væri með öllu heimildarlaust of-
beldi við efrideidarmenn og kjós-
endur þeirra, að fyrirmuna þeim að
verða teknir til greina um jafn-mikil-
vægt atriði eins og það, hver eigi
að stjórna þjóðinni. Eins og Jón
Magnússon benti á f eldhúsdagsum-
ræðunum, hefur þessa líka verið gætt
að undanförnu. Bæði Hannes Haf-
stein 1909 og Björn Jónsson 1911
gerðu það að skilyrði fyrir embættis-
afsögn, að óræk vissa væri fengin
um vilja efri deildar um ráðherra-
skifti.
Hannes Hafstein hefur altaf ótvf-
ræðlega látið það uppi, að hvenær
sem meiri hluti þjóðkjörinna þing-
manna óski, að hann láti af embætti,
þá komi sjer ekki annað til hugaren að
víkja, eða rjúfa þing. Til meira verður
ekki mælst. Og til meira má ekki
mælast. Meðan þjóðkjörnir menn sitja
í efri deild, menn, sem kosnir eru ná-
kvæmlega eins og neðri deildar menn,
getur ekki komið til nokkurra mála
að fá neðri deild í hendur valdið til
þess að hrinda af stóli neinum ráð-
herra, sem hefur meiri hluta þjóð-
kjörinna manna á sínu bandi. Með
því væri stjórnarfyrirkomulagi voru
ýtt út úr löglegum og eðlilegum
skorðum, og að þarflausu stofnað til
rangsleitni og ófriðarhættu.
Krafan um það, að ráðherra hefði
átt að segja af sjer út af sambands-
málinu, er nokkuð annars eðlis en
það, sem gert hefur verið að umtals-
efni hjer að framan. En hún er
jafn-fráleit.
Mikill meiri hluti þingmanna felur
ráðherra 1912 að leita fyrir sjer um
samninga við Dani á tilteknum grund-
velli. Það er til skilið, og því er
lofað, að ekki skuli að fullu verða
gengið að neinum kostum, sem Danir
kunni að bjóða, hvorki fyrir hönd
stjórnarinnar nje Sambandsflokksins,
fyr en þingmenn hafi átt kost á að
athuga þá. Þeir kostir nást ekki hjá
Dönum, sem Ifkindi þykja til að ís-
lendingar vilji ganga að. Þetta er í
sem stytstu máli það, sem gerst hefur.
Jeg hygg að óhætt sje að fullyrða,
að í augum allra skynsamra og óhlut-
drægra manna sje það ekkert annað
en fásinna að krefjast þess, að fyrir
þessar sakir hafi átt að verða ráð-
herraskifti. Ætli þau yrðu ekki
nokkuð tíð stundum, ráðherraskiftin
í öðrum löndum, ef þau færu ávalt
fram, þegar mistekist hefur að ná
þeim samningum við önnur rfki,
sem stjórn og þjóð eru hugleiknir?
Fer ekki æðsta staðan í þessu þjóð-
fjelagi að verða nokkuð kynleg, ef
það á að varða embættismissi, hve-
nær sem ráðherra tekst ekki að
, koma fram hverri þeirri málaleitan
við aðrar þjóðir, sem alþingi kann
að fela honum? Manni koma til
hugar sögurnar um sjúku kóngsdæt-
urnar, sem leitað var læknishjálp-
ar með því skilyrði, að læknirinn
væri tekinn af Hfi, ef honum tækist
ekki að bæta mein stúlknanna.
En þessi krafa um, að ráðherra
hefði átt að segja af sjer út af sam-
bandsmálinu, stendur auðvita í sam-
bandi við sjerstaka þingræðis-hug-
sjón, sem einkum virðist vaka fyrir
dr. Valtý Guðmundssyni.
Sá þingmaður lftur svo á, eftir
þvf sem jeg skil hann, að sem allra
flest þeirra mála, sem ráðherra hefur
með höndum, eigi hann að taka að
sjer svo afdráttarlaust, að hann geri
það að tilefni til embættis-afsagnar,
ef hann fær þeim ekki framgengt.
Þess vegna hafi hann ekki mátt taka
að sjer neina málaleitun um samn-
inga við Dani, nema hann tæki þá
jafnframt svo ákveðna stefnu í mál-
inu, að hann afsegði ráðherrastöð-
una, svo framarlega sem þeirri stefnu
fengist ekki framgengt, þótt örðug-
leikarnir væru óviðráðanlegir, innan-
lands og utan. Og á sama hátt
eigi hann að haga sjer í öðrum mál-
um, ef ekki öllum, þá sem flestum.
Miklu meira mætti um þessa hug-
sjón segja en hjer er rúm til. Yfir-
leitt hefur ekki verið eftir henni far-
ið f þingræðislöndum. Ráðherrarnir
þar hafa æði oft orðið að beygja
odd af oflæti sínu fyrir þingmót-
spyrnunni, án þess að nokkur tiltök
hafi þótt, að þeir vikju frá völdum
fyrir þá sök. Sú var tíðin, að
Bismark gat sagt þau meinlegu, en
ekki alveg tilefnislausu, gamanyrði
um Gladstone, að hann sæti ekki við
völdin af því að enska þingið fylgdi
honum, heldur af því að það fylgdi
honum ekki.
En naumast verður því neitað, að
viðburðanna rás á Englandi hefur
orðið, einkum á síðari árum, nokkuð
í þá átt, sem fyrir dr. V. G. vakir.
Og hver er afleiðingin? Þar er að
verða stjórnareinveldi. Og undan
því er kvartað sárt. Jeg las hjer
um daginn, til dæmis að taka, rit-
gjörð eftir einn af allra merkustu
þingmönnum Englendinga um það,
að nú væri það ekkert orðið annað
en hugsmiðar, að enska þingið rjeði.
Stjórnin ræður þar nú f raun og veru
öllu þvf, sem hún getur komið sjer
saman um. Meiri hlutanum þykir
vænt um ráðherrana, og vill ekki
og þorir ekki að skifta. Og hann
fylgir þeim, þegar í einhverjar nauð-
ir rekur, hvað sem samviskan segir,
eins og t. d. nýlega í Marconí-mál-
inu svo nefnda. Þingmenn hætta að
vera frjalsir flokksmenn, og verða
að stjórnarþrælum.
Þessi hefur reyndin orðið á Eng-
landi af þvf að flokka-fyrirkomulagið
hefur náð þar svo öflugum þroska.
Hjer mundi reyndin verða önnur,
en ekki betri, eftir því sem nú er
ástatt. Færi ráðherra að gera aila
hluti að tilefni til embættisafsagnar,
mundi valdið yfir þjóðinni verða að
leiksoppi í höndum hinna og annara
lýðsnápa, og engin festa fengist í
neitt. Pjetur Jónsson lýsti því eld-
húsdaginn, hvernig mótspyrnan gegn
ráðherra f neðri deild er saman sett,
hve afarsundurleit hún er og festu-
laus. Lögrjetta hefur flutt ágrip af
ræðu hans, og jeg ætla ekki að fara
að hafa það upp aftur, sem hann
sagði. Jeg er ekki í neinum vafa
um það, að það mundi um alt land
þykja afar-fsjarvert atferli af ráð-
herra að hlaupast frá stöðu sinni
eins og nú er ástatt — jafn-tvístraðir
og andstæðingar hans standa, og
jafn-gjörsneiddir og þeir eru trausti
alls þorra þjóðarinnar. Hvaða traust
getur til dæmis að taka nokkur
hugsandi maður haft á stjórn L. H. B.
með Guðmund Eggerz, sem sjerstak-