Lögrétta - 05.01.1916, Síða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
Afgreiðstu» og rnnheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON,
Bankastræti 11.
Talsími 359.
088
Nr. 1.
Reykjavík, 5. janúar 1916,
XI. &rg.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
Bókauerstun Sipfósar Eymundssonar.
Lárus Fjeldsted,
Y f irr jettarmálaf ærslumaö ur.
LÆKJARGATA a.
Venjulega heima kl. 4—7 sítSd.
Gleðilegt nýdr!
Ráðgátur ófriðarins.
Á samkomum sálræöinga i Lundún-
um í sumar hjelt nafntogaöur sál-
fræSingur 6 erindi meö þessari yfir-
skrift. Vil jeg hjer (til smekks) þýða
fáeina smákafla, er fja.Ha um trú
manna og skoðanir eftir ófriðinn.
Höfundurinn segir: Vjer höfum áður
þótst sjá og sýna takmark tilveru
vorrar, en jafnframt hitt, hversu að-
ferð og meöölum manna og þjóða
hafi verið ábótavant, svo og hvernig
veraldarsálin hafi reynt að fram-
fylgja fyrirætlunum sínum þrátt fyrir
blinda starfsemi vors kyns — hvern-
ig hún hafi neyðst til að halda á-
kveðnum stefnum — neyðst til að ná
vissum endimörkúm þó að þjóðirnar
hafi vísvitandi barist fyrir eigin hags-
muna sakir. Fyr en bæði markmið og
meðul eða aðferðir verða nákvæm-
lega samtaka með viti manna og vilja,
verðum vjer háðir hinni hörðu breyti-
Jiróun náttúrunnar; en óðara en vjer
sjáum tilganginn og hina rjettu að-
ferð, náum vjer markmiðinu á mildari
hátt, enda verður hinn hræöilegi
vopnadómur um leið úr lögum num-
inn, en vjer orðnir vísvitandi sam-
verkamenn heimsstjórnarinnar og
höfum náð aldurshæð fullþroskaöra
manna.
Það starf, sem nú er alt undir kom-
ið, er samvinna, bandalag í gervöllu
lífsskipulaginu — það starf aö grund-
valla nýja siðmenning, víðtæka eins
og veröldin er stór. Meðan heiðnir
siðir drotna, eitrar siðleysi alla sið-
menning, svo oss er fyrirmunað að
ná til hinna hærri stöðva menningar
og manndóms. Allir íbúar vorrar jarð-
ar liljóta að ná höndum saman, því
hver þjóð er annari háð, hvort heldur
er; svo langt er komið. Fullar og
frjálsar samgöngur um heim allan
verður að stofna, og allar siðminni
þjóðir veröa að njóta eftirlits þangað
til þær verða sjálfbjarga í fjelagsskap
við mentaðri Jijóðir. Öll Jiekking, all-
ar uppgötvanir eiga að verða alls-
herjar sameign og allar þjóðir skulu
eiga tilkall til að njóta hugvitsmanna
og skörunga, hverar Jijóðar sem eru.
Nú sjáum vjer hvar Þjóðverjar hafa
vilst af veginum. Þeir stefndu rjett í
því, að vilja að allar aðrar þjóöir
ættu að njóta góðs af mentun þeirra,
enda voru stórum aflagsfærir. Þeir
fóru fyrir með flest vísindalegt skipu-
lag og áttu fyrir nokkru öndvegissæti
í heimspeki, lærdómsfróðleik og
skáldskap, og svo síðar í stóriðnaðar-
menning, er stórum jók auðævasafn
veraldarinnar. Og alt var þetta fram-
leiðsla þeirra sjerstaka þjóðernis;
áttu svo allar menningarþjóðir af
Þýskalandi að læra. En svo kom hið
Prússneska „Kúltúr“-stríð og her-
valdsskipulag, svo og hið lögbundna
háskóla- og fræðslu-fyrirkomulag.
Því öllu rjeðu hinir harðfengu og her-
skáu Prússar, og þeirra ofmetnaðar-
fulla materíutrú olli skæðustu aftur-
för í landinu frá gervallri hinni
miklu siðmenning Þýskalands, sem
drotnað hafði og varpað ljóma yfir
Evrópu. Siðmenning þeirra hnignaði
sviplega og sýnilega. Germanir ,eink-
Eins og áður hefur verið sagt frá lijer í blaðinu, sóttu Englendingar,
skömmu eftir að ófriðurinn hófst, með her manns upp frá Persaflóa
og í áttina til Bagdad. Þeir tóku Basra, sem átti að verða endastöð
járnbrautarinnar miklu frá Konstantinópel, og hjeldu síðan áfram inn i
landið. Foringi enska hersins þarna heitir John Nixon, og er mynd hans
hjer fyrir ofan. Það er sagt, að her þessi hafi átt við marga örðuleika
að stríða. Samt var það svo, að er Asquith yfirráðherra gaf enska þing-
inu síðastl. haust yfirlit yfir ástandið á herstöðvunum, ljet hann best
yfir því, sem hefði unnist á Jiarna austur frá. Það var ætlun Englend-
inga að taka Bagdad og spá manna, að þeim mundi takast það. Ekki er
lngt síðan þær fregnir voru sagðar, að enski herinn ætti aö eins eftir 30
kílóm. til Bagdad. En síðustu fregnir segja aftur á móti, að Tyrkir hafi
nú dregið þarna að sjer meira lið en áður og enski herinn sje á und-
anhaldi. Og þótt það að líkindum hafi engin úrslitaáhrif á ófriðinn i
heild sinni, hvernig fer um viðureignina þarna, þá þykir það töluvert
máli skifta, þvi Asíuþjóðirnar dæma sigurhorfurnar mikið eftir því,
hvernig hernaðurinn gengur í löndunum, sem þeim eru næst. Meðal Aust-
urlandaþjóðanna gat það haft eigi lítil áhrif, ef Englendingar hefðu
tekið Bagdad, þvi við þá borg eru margar og miklar endurminningar
tengdar í sögu Múhameðstrúarmanna. Bagdad var lengi höfuðborg i ríki
Araba og þar voru þá yfir 2 milj. íbúa. En nú er borgin ekkert hjá
því, sem þá var, og standa þar þó enn sumar af skrautbyggingum Ar-
aba frá þeim dögum. Hjer fyrir ofan er mynd af höll Harun al Ras-
chids í Bagdad, sem kunnur er af sögunum í „Þúsund og einni nótt“.
Höllin er nú að mestu í rústum og er þar tyrknesk tollheimtustöð.
um Vindur, eða Norður-Germanir
hröpuðu bersýnilega niður i ofmetn-
að, svo að þeir tóku að sýna um-
heiminum sviplíkt sjónarspil eins og
sagnirnar segja um íbúa hins gamla
Atlantis, sem í úthafið söklc fyrir
syndir sínar. Hið prússneska Þýska-
land krefst Jiess rjettar, að mega
skapa sjer trúarbrögð, og ætlar það
sje rangt að hafa aðfengna trú, hina
kristnu, er Gyðingar stofnsettu, enda
kristnuðust forfeður þeirra fullum 5
öldum síðar en höfuðþjóðir Evrópu.
Sakir valdaþorstans hurfu þeir aftur
á bak til daga Hóenstáfanna, og
hugðust mundu hefja þar aftur sögu
sína, þ. e. stofna nýtt stórveldi á
hrárra og heiðinna þjóða grundvelli.
Það, sem Nietzsche boðaði frá hús-
þökum, hefur hin þýska þjóð fram-
kvæmt: þeir hafa ranghverft kristin-
dóminum og allri hans kenning.
Nietzsche Jióttist sjálfur vera anti-
kristurinn, og Þjóðverjar vinna síð-
an hans hlutverk undir forustu
Prússa. Frumregla hinnar nýju þjóð-
trúar heitir: „Aflið ræður rjettind-
indum“; J>. e.: alt, sem hver óskar
sjer, það sje hans siðferöislögmál!
Þessi er „afar-mannsins“ „afar“-lok-
leysa, jafn-hlægileg sem hörmuleg.
Og stefnu sína kalla þeir heilaga á-
kvörðun; og setji Jieir allan heiminn
í bál og brand, er viðkvæðið hið
gamla: tilgangurinn helgar meðalið !
En ætlið ekki, að sumt af þessu nái
ekki til vor Englendinga! Lítum
snöggvast á samhengið. Þessa al-
ræmdu verðbreyting (Umwertung al-
ler Werte) allra hluta, sem N. kendi
(eftir Stirner), kendi hinn ljóngáfaði
Oskar Wilde hjá oss í bólc sinni:
„Afturför lyginnar" (The Decay of
Lying), þar sem alt stendur á höfði
Eins og N. umhverfði hinni kristi-
legu siðfræði, sneri Wilde um góðu og
illu, öllum reglum listanna, öllum
reglum breytninnar, hræddi menn tn
að hugsa, ruglaði öll rök og gekk
fram af mönnum, en alt með ljettri og
leikandi fyndni og töfrandi tvíræðni.
En hr. Bernhard vorn Shaw vantar
gamansemi og góðlyndi Oskars, og
mylur hann djöflarót meinyrða og
rógmæla yfir öll mikilmenni Eng
lendinga og alt sem á Englandi
er best, og ætlar með því að
auka álit í r a 11 n a, landsmanna
sinna. — Einmitt sömu aðferð
hafa nú Jiýsku leiðtogarnir; þeir níða
allar aðrar þjóðir til dýrðar sjer
og sinni þjóð. Báðir þessir Ir-
lendingar, Wilde og Shaw, hafa
sorglega tekið höndum saman til
að byrla Jiað eitur, sem umhverfir öll-
um góðum hlutum. S t í 11 i n n þótti
bæöi skrítinn og skemtilegur, og
leyndist því mörgum manni, að þar
var verið að hella ólyfjan í sannleik-
ans brunn, eyðileggja samviskur
manna og fylla allar fagrar listir
falsi og svikræði.
(Hjer er slept kafla um listir og
fagurfræði, er of margra skýringa
við Jiyrfti).
Alt þetta sýnir oss, hvernig „kúl-
túr“ Prússa var inni við beinið, sú
kúltúr, sem þeir vildu þrýsta öðr-
um Jijóðum til að viðurkenna — með
stórhernaði — þessum ódæmum, sem
nú standa yfir. Stjórnmálahlið „kúl-
túrinnar" var harðstjórn undir yfir-
varpi aflvana þingstjórnar. Aldrei
hefur ef til vill slíkt einveldi átt stað
sem eins náði öllum svæðum. „Press-
an“, alþýðuálitið, uppfræðslan, alt
var sett í járn — járngreipar hins
keisaralega hervalds; alt það, sem
ekki studdi að því, að gera menn að
fallbyssufóðri, var verboten (fyr-
irboðið). Keisarinn skyldi veröa
drottinn drotna þessa heims. Ljómi
hins útvortis vaxtar og viðgangs, of-
urefli auðs og ríkis, tældi og glapti
Germani, svo að þeir beygðu sig
blindandi undiT okið. Nú þó að
vjer ekkert tillit tökum til trú-
ar á persónulegan guðdóm, held-
ur trúum eins og vjer megum til að
gera — að allsherjar siðalögmál
liggi fólgið i eðli hlutanna, þá hljót-
um vjer að álykta, að slík ranghverfa
alls rjettlætis, slík afturför til villi-
dóms fornra alda, geti alls ekki stað-
ist. En sú staðhöfn, að þessi „kúl-
túr“ haföi samt sem áður svo mikiö
af góðu að geyma, veldur því, að
sigurinn verður bæði seinn og dýr-
keyptur. Þýskaland er kerfi ótal
magnaðra og máttugra stofnana,
þjóðin mentuð og margtamin, með
hjartgróinni ættjarðarást 0g blindum
Jijóðmetnaði; þeir eru skyldurækið
fólk, og fórnfýsi þess og innbyrðis
Dvergfur,
Irjesmíðaverksiiiiilja og timburuerslun
(FlygenrinQ 0 Co.),
Hafnarfirði. Símnefni: Dverg'ur. Talsími 5 og 10.
Hefur fyrirliggjandi: Hurðir — Glugga — Lista og yfir höfuð alls konar
timburvörur til húsabygginga og annara smíða. — Húsgögn, ýmis konar, svo
sem: Rúmstæði — Fataskápa — Þvottaborð og önnur borð af ýmsum
stærðum.
Pantanir afgreiddar á alls konar húsgögnum. — Rennismíðar af öllum
tegundum.
Miklar biigðii af sænsku timliri, semeuti og uappa.
Timburverslunin tekur að sjer byggingu á húsum úr timbri og steinsteypu,
og þar sem vjer höfum fengið betri kaup á timbri í þetta skifti en alment
gerist, væntum vjer að geta boðið viðskiftamönnum vorum hin allra bestu
viðskifti, sem völ er á.
fylgi margfaldar mátt þess og megin.
Þessi er vísir sannleikans i orðskviði
Jieirra, að „máttur sje rjettur". þ. e.:
Ger rjett í þinni allsherjarbreytni,
því Jiá kemur mátturinn; van-
ræktu Jiað, eins og við gerum, til
hægðarauka og ávinnings, og þá
framkemur þrekleysið, er gerir styrj-
öldina óumflýjanlega! Svo segir
Urðarorð ómenskunnar.
Snúum oss nú að stofnun nýrra
trúarbragða samkv. hugsun Prússa.
Þá mætum vjer spádómi Heines
skálds, að Þjóðverjar mundu bráð-
lega kasta kristinni trú og dýrka aft-
ur Þór með hamarinn. Hann fyrirsá
glögt, að lærisveinar Kants mundu
fella hina blindu bókstafstrú Þjóð-
verja óðara en spekingarnir skýrðu
hana og gerðu að ljósri meðvitund.
Alt, sem unt var að gera til Jiess að
skapa heimspekilega trú, það gerðu
þessir stórvitru menn. Fyrst og fremst
Fichte, hinn næsti eftir Kant; hans
trúarskoðun hefur ávalt átt best við
mína, og bók hans: „Vegurinn sannr-
ar sælu“, sýnir kristindóminn í há-
sætinu, og er svo fögur kenning og
lyftandi, eins og nokkur trúarbragða-
speki getur hugsast. Svo tekur við
skáldið Göthe, er stofna vildi hjú-
skap þeirra Fásts frá miðöldunum og
Helenu hinnar grísku. En hvernig sá
hjúskapur seldist út, sjáum vjer best
á nútímans fráfalli á Þýskalandi.
Trúarbrögð framtíðarinnar láta sjer
ekki nægja bókstafstrú nje vísinda-
trú. Hún útheimtir skýlausa ódauð-
leikatrú — hvað sem menn svo dæma
um hina nýju spiritista-hreyfingu;
hún mun útheinrta og fá s a n n a n i r
um samband vor mannanna við and-
legri heima og tilveru, samband við
veröld hinna framliðnu, sannanir fyr-
ir rjettmæti guðstrúar, forsjónartrúar,
lífstrúar, rjettlætistrúar, lcærleiks og
sannleikstrúar. Hver skyldi vera
kjarni trúarinnar, sem nútímanum
mætti nægja? Jeg svara: vísindalegur
grundvöllur fyrir æðri tilveru en þess-
ari, náið samband við andlegri heima
og sannfæring um eilífa uppsprettu
ljóss og lífs. —
Því næst fylgir grein, sem hjer
yrði of löng, um ýmsa dulræna og
öfgafulla trúarflokka, auk spiritism-
ans, svo sem theosofiu, trúarlækn-
ingaflokkinn, Svedenborgartrúna, o.
fl., er höf. játar að hafi stór sannindi
að geyma, þrátt fyrir margar öfgar
— alveg eins og margt, sem fylgir
spiritismanum. Langmerkasti spek-
ingur í dulrænum efnum segir höf.
hafi verið hinn kynlegi Svedenborg
Ameríkumanna, A n d r e w J a c k-
son Davíd; segir hann að hann sje
lítt kunnur enn, jafnvel meðal vísinda-
manna, svo langt sje hann á undan
tímanum, þótt dáið hafi fyrir Iiálfri
öld.
Mikill viðburður i veraldarsögunni,
segir höf., er veraldarstyrjöld þess-
ara daga; en stærri viðburöur er að
gerast á jörðu vorri, og það er hin
vaxandi vissa vor um lífið eftir dauð-
ann.
Matth. Jochumsson.
Bókafreg'nir.
. Sigurður Guðmundsson: Ágrip af
forníslenskri bókmentasögu. Rvik.
1915. Sigf. Eym. 96 bls.
Þetta þykir mjer fyrirtaks skóla-
bók. Jeg man eftir þvi, að landafræði
sú, sem jeg las i skóla, var með ein-
kunnarorði þvi: Ekki margt,
h e 1 d u r m i k i ð. Mætti höfund-
urinn vel hafa sett þessi viturlegu
crð á bólc sína. Að taka sem
flest með og skýra frá því öllu
í sem fæstum orðum er a 1 r ö n g
aðferð í skólabók; en hjá þessari
aðferð hefur höf. vandlega sneitt.
Tekur hann að eins það helsta með,
alt það, sem varanlegt gildi á, og
skýrir allrækilega frá þvi — hinu
sleppir hann. Hann lýsir flestöllum
Eddukvæðunum og bestu sögunum
allnákvæmlega, en hins vegar nefnir
hann að eins allrahelstu „skáldakvæð-
in“ og skýrir þeim mun rækilegar
frá þ e i m. Hin mega missa sig. Nú
er alment litið svo á, að gagnslaust
sje að læra bókmentasögu, nema bók-
mentirnar sjálfar sjeu lesnar um leið;
bókmenta-s a g a n á að eins að vera
stuðnings-námsgrein við bókmenta-
1 e s t u r i n n. Nú munu fæst skálda-
kvæðin vera lesin í skóla, enda eru
flest þeirra ekki nema orðaglamur. Til
hvers þá að telja upp mörg?
Mál höf. er gott og kjarnyrt, og
lýsingar hans stuttar, en einkar skýr-
ar og skemtilegar. Oft tilfærir hann
vísur eða smákafla úr skáldritum
þeim, sem hann er að lýsa, og er það
kostur: Sjón er sögu ríkari.
Kostur er og, að höf. skýrir í stuttu
máli frá ýmsum mismunandi skoðun-
um á sumum atriðum t. d. á heim-
kynni eddukvæða, og stundum til-
færir hann jafnvel orðrjett ummæli
annara. Virðist það full-leyfilegt í
bók, sem ætluð er þroskuðum
nemendum. Sjálfur leitast höf. ekki
við að skera úr, hver hafi rjett að
mæla, enda þótt honum hepnist sjald-
an að leyna því, að hverri skoðun
hann hallist,— en ekki þykir mjer það
galli, síður en svo.
Einn galli er þó á þessari bók —
hún nær ekki yfir meira en fornbók-
mentir Islendinga. Höf. má ekki
leggjast undir höfuð að semja fram-
haldið. Fornbókmentirnar eru ágætar,
en ekki má hafa nýju bókmentirnar út
undan; að kynnast fornöldinn en nú-
tímanum svo sem ekkert, væri eins
öfugt og að ganga fram bjá fornöld-
inni. íslendingar eru n ú t í m a-Jijóð,
og eiga ekki eingöngu að einblína á
fortíðina. Nú er mál að meta nýju
bókmentirnar f agurf ræðliega;
Jiað hefur lítið sem ekkert verið gert
áður. Sigurður Guðmundsson virðist
vera maðurinn.
H o 1 g e r W i e h e.
*
Lilja. Ný þýðing.
Lilja er eflaust frægtist allra ís-
lenskra kvæða, að minsta kosti þeirra,
sem ort hafa verið síðan kristni var