Lögrétta - 19.01.1916, Side 2

10
LÖGRJÉftA
LÖGRJETTA kemur út á hverjum mið-
vikudegi og auk þess aukablöð við og við,
minst 60 blöð alls á ári. Verð 5 kr. árg. á
Islandi, erlendis kr. 7.50. Gjalddagi 1. júlí,
ingsmaSur mun ekki láta á sjer standa
að gera skil að sínu leyti.
ASalkjarni fyrirlestursins virSist
vera sá aS telja fólki trú um, aS meS-
mælendur þegnskylduvinnunnar, en
aSrir ekki, hafi örugga trú á framtíS
þessa lands og vilji eitthvað á sig
leggja í því skyni. MótstöSumennirnir
sjeu hugsjónalausir og álíti alt gott
eins og er. — AuSvitaS er þetta ekki
svara vert. Framfaraþráin og föSur-
landsástin er sjálfsagt álíka rík hjá
meSmælendum og mótmælendum
þessa máls. ÞaS, sem skilur, er leiS-
irnar en ekki takmarkiS. Vildu flutn-
ingsmenn sansast á þaS, mundi þeim
veita ljettara aS tala af verulegu viti
um máliS.
Forkólfar þessa máls gera mikiS úr
því, aS þegnskykluvinna mundi verSa
ti 1 þess aS glæSa ættjarSarást hjá
þeim, sem taka þátt í henni, og bera
þeir fyrir sig sálarfræSinga, sem
sannaS hafi, að sá sem gerir öSrum
greiSa, fái velvild til þess sem hann
er aS hjálpa. Setjum svo aS þetta
sje rjett, þá sannar þaS samt ekkert
í þessu máli. Hjer á aS lögbjóSa
hjálpina. Frjáls vilji kemur ekki til
greina, enda er honum ekki treyst,
því væri syó, þyrfti ekki aS setja
þvingunarfog. ÞaS getur veriS göfugt
„aS moka skít fyrir ekki neitt“, en
þaS er óneitanlega minni ástæSa til
aS dást aS því, ef mokaS er vegna
þess, aS ekki verSur hjá því komist.
í grein minni i „Frey“ ljet jeg
þaS í ljósi, aS svo gæti fariS aS þegn-
skylduvinnan hefSi skaSleg áhrif á
fólkiS; þaS gæti fariS svo aS mesti
„eldmóSurinn“ hjaSnaSi þegar menn
færu aS finna þaS, aS vinnan væri
lögboSin; aS í staS „fórnfýsinnar“
kæmi nauSungin aS hlýSa lögunum.
— Þessi hugsun leiddi til þess, aS
jeg ljet þá skoSun í ljósi, aS svo gæti
fariS, aS viS þegnskylduvinnuna
vendust menn á undanbrögS og leti,
af því aS hún mundi ekki verSa al-
ment int af hendi meS Ijúfu geSi.
Þetta kalla jeg spillingu, þótt þegn-
skyldumönnum finnist ekki taka því.
Mig furSar á því aS M. Ó. skuli enn
þá ekki vera kunnugri þessu máli en
svo, aS hann veit ekki aS Hermann
Jónasson líkti því viS hervarnar-
skyldu annara þjóSa í grein sinni í
Andvara 1908, og telur hartn þaS ein-
mitt mjög þýSingarmikiS aS sniSiS
verSi svipaS, en þaS er eins og M. Ó.
álíti aS þetta sje hugarsmíði mitt.
Lesi hann Andvaragreinina, þar fær
hann 'nógu skýrt svar viS þessu, og
þá sjer hann um leiS aS hann er far-
inn aS rífa niSur þaS sem Hermanni
er hjartans mál í þessu efni, og þaS er
siálfur hermenskubragurinn.
Formælendur þegnskylduvinnunn-
ar gera mikiS úr því, hve mikil vinna
fáist. Sjálfsagt yrSi hún töluverS, því
mikill yrSi sá vinnukraftur, sem til
hennar gengi, og ef hann notaSist vel
og yrSi variS til vegagerSa og annar-
ar sjálfsagSrar vinnu í landinu, þá
mundi landsjóSinn muna um þaS. En
þeir góSu herrar látast ekki gæta aS
því, aS þetta er aS eins önnur hliS
málsins; hinu megin kemur þaS, hve
miklu minna yrSi unniS í landinu aS
annari vinnu, venjulegri heimilis-
vinnu.
ViS athugun á manntalsskýrslun-
um kemur þaS í ljós, aS um 800 menn
mundu inna vinnuna af hendi árlega;
ef til vill heldur færri,þvi ætíS mundu
verSa nokkur vanhöld; fatlaSir menn
mundu líklega ekki reknir af staS.
Kæmi þessi vinna landsjóSi öll aS not-
um, mundi þaS nema um % miljón
króna árlega. En frá þeirri upphæS
verSur aS draga ýmislegan kostnaS,
er fyrst og fremst mundi fara eftir
því, hversu mikiS fræSslusniS yrSi á
þegnskylduvinnunni; þess vegna er
þaS ekki ótímabært aS fara aS ræSa
um þaS. — Á meSan alt er í þessari
óvissu, þá mun varla vera hægt aS
fara nær um þetta en svo, aS giska
á aS þegnskylduvinnan gæti sparaS
landsjóSi hátt upp í hundraS þúsund
krónur á ári, ef lítil áhersla er lögS
á fræSsluna. Vitanlega er þetta mikiS
fje, en þaS getur veriS keypt of dýru
verSi vegna vinnutaps og óhagræSis
borgaranna í landinu, gjaldendanna til
landsjóSs.
Þegnskylduvinna í þrjá mánuSi um
sumartimann er sama sem 300 kr.
skattur á hvern mann á þessum um-
rædda aldri, einu sinni á æfinni. En
landsjóSi mundi óefaS eins nota-
drjúgt aS fá yj, af þessum skatti, ef
hann væri greiddur í peningum. Hann
slyppi þá viS allan kostnaSinn, sem
hann mundi hafa af þegnskylduvinn-
unni, og gæti ráSiS vana menn til
vinnu fyrir þetta fje, og látiS þá vinnu
sitja fyrir, er bráSast kallaSi aS. En
vitanlega nær þaS heldur engri átt
að fara aS leggja á öll ungmenni 100
kr. skatt, þó greiSast eigi að eins einu
sinni á æfinni.
Formæl. gera mikið úr því iSju-
leysi, sem eigi sjer staS meSal ungra
manna hjer á landi; líta svo á sem
hvorki þá nje aSstandendur þeirra
muni nokkra ögn um þaS aS vinna 3
mánuSi eitt sumar á æfinni i þarfir
hins opinbera endufgjaldslaust. ÞaS
er eins og þessir herrar hafi aldrei
þegnskylduvinnunnar munu eitthvaS
ónytjunga og landeySur. Eins og þeir
væru fallnir ofan úr tunglinu, ókunn-
ugleikinn er svo átakanlegur. Allir
aSrir munu þekkja óteljandi unga
menn, sem eru stoS og stytta heimil-
isins, mjög oft eina stoSin. Væri þaS
ekki grátlegt aS þvinga þá meS lög-
um til aS yfirgefa gamla móSur eSa
ellihruman föSur og fara aS vinna
aS vegagerS eSa einhverju því um
líku í þarfir hins opinbera og þjóna
meS því dutlungum nokkurra þjóS-
málamanna?
Flestir aSrir en meShaldsmenn
þegnskylduvinnunnar munu eithvaS
kannast viS þaS, hvers virSi eitt sum-
ar er ungum manni, sem er aS berjast
áfram til menningar. Þeir reyna aS
kosta sig einn eSa tvo vetur á ein-
hverjum skóla eSa þeir ráSa sig til
iSnaSarnáms. Eitt sumarkaup getur
gert þeim þetta kleift. Án sumar-
kaupsins yrSi allur fjöldinn aS leggja
árar x bát.
Mundi þaS vera trú forkólfanna,
aS ungir menn hefSu nxeira gagn af
því fyrir lífiS aS vinna endurgjalds-
laust í 3 mánuSi aS vegavinnu, heldur
en vera einn vetur á einhverjum góS-
um skóla, t. d. búnaSarskóla, kennara-
skóla, stýrimannaskóla, ungmenna-
skóla. Jeg held aS skólaveran yrSi
ungum mönnum óliku notasælli en
þessi fyrirhugaSa vegavinna, hversu
mikiS hermenskusniS sem á henni
væri. Og ekki er iSnaSurinn í landinu
á svo háu stigi, aS vert sje aS bregSa
fæti fyrir þá, sem áfram vilja þá leiS-
ina.
ÚtlitiS meS þaS, aS þessu fargani
verSi dembt á þjóSina, *er ekki orðiS
eins ískyggilegt og þaS áSur var. At-
kvæSamenn eru aS vakna til and-
mæla. Svo ber og þess aS geta, aS
þó aS þinginu tækist eins hrapallega
og raun varS á, þá var þaS ekki á
eina sveif snúiS. UmræSurnar hef jeg
ekki sjeS, og get því ekki rakiS gang
málsins á þingi. Nefndin, sem málið
hafSi til athugunar, klofnaSi í tvent;
meiri hluti hennar var málinu and-
vígur og kallaSi þaS barnaskap; þaS
voru þeir Bjarni Jónsson frá Vogi,
Jóhann Eyjólfsson og Þorleifur Jóns-
son. Nöfnum þessara manna ber aS
halda á lofti þeim til verSugs lofs.
Alt af eru þeir of margir, sem mæla
þessu máli bót. Fyrir nokkru síSan
hefur stud. theol. Steinþór GuSmunds-
son sent „íslendingi“ og„SuSurlandi“,
og ef til vill fleiri blöSum, grein um
þetta efni, hógværa aS vísu. Beinir
hann þar nokkrum athugasemdum til
mín. Álít jeg aS þeim sje nokkuS
svaraS meS því sem hjer á undan er
skrifaS og fer því ekki frekara út í
þaS. Einu atriSi í grein hans vil jeg
ekki ganga fram hjá, einkum af því,
aS fleiri halda því fram, og þaS er
þetta: AS miklu fremur beri aS taka
tillit til vilja æskumanna í þessu máli
en hinna eldri; vilji æskulýSurinn
taka aS sjer starfiS, þá hann um þaS.
AuSvitaS er þetta einber misskilning-
ur. ÞaS væri ámóta rjettmætt aS segja
aS börnin ættu aS ráSa fyrirkomulagi
barnafræSslunnar af því aS þau eigi
aS njóta hennar. — ÞaS hefur veriS
sagt um Japana aS þeir hafi aldraSa
menn til ráSagerSa, en unga til fram-
kvæmda. Mundi þetta ekki vera heil-
brigSari hugsunarháttur ?
ÞaS er nú reyndar ósjeS enn þá,
hvorum málspartinum æskulýSurinn
fylgir fremur. Ungmennafjelögin eru
áreiSanlega ekki eindregiS fylgjandi
málinu, eins og þaS nú horfir viS, og
svo er um marga unga menn utan
þess fjelagsskapar. Eitt unga skáldiS
hefur nýlega komist svo aS orSi:
„Þegnskylda og þankaskvaldur
þrekkur verSur ySar bekkur.“
Alt máliS um þegnskylduvinnuna
ei af hálfu flytjenda hennar allra
mesta þankaskvaldur, en gott sem
slíkt.
M. Ó. endar fyrirlestur sinn meS
þeim orSum, aS ef þessi tiltaga verSi
samþykt, þá verSi hún prófsteinn á
menningarþroska hjeraSanna. í þessu
er jeg honurn sammála, en legg í þessi
orS gagnstæSa merkingu viS þaS sem
hann gerir.
EINAR HELGASON.
Lát hans barst foreldrum hans meS
símskeyti í gærdag. Hann fór utan
hjeðan meS „Skálholti“ á annan í jól-
um. SkipiS fjekk vonda ferS og var
lengi á leiSinni, en kom til Khafnar
síSastl. sunnudagsnótt. Milli Englands
og Noregs hafSi þaS fengiS ofsaveS-
ur, og þá vildi þaS slys til, 13. þ. m.,
aS Magnús Stephensen fjell útbyrS-
is af skipinu og druknaSi.
Hann var liSlega þrítugur aS aldri,
fæddur 6. júlí 1885, hinn eldri af
tveim sonum Magnúsar Stephensens
landshöfSingja, en yngri bróðirinn,
Jónas, andaSist hjer fyrir tæpum 2
árum. M. St. heitinn hafSi lagt fyrir
sig verslunarstörf, eftir aS hafa tek-
iS 4. bekkjarpróf í Latínuskólanum.
Var fyrst um tíma viS bókfærslu-
störf í Landsbankanum, síSan á skrif-
stofum í Khöfn og seinast á umboSs-
skrifstofu hjer í Reykjavík. Var þaS
ætlun hans aS setja hjer upp sjálf-
stæSa umboSsverslun, og til undir-
búnings þvi var hann nú á leiS til
Khafnar, er hiS sorglega slys vildi
til.
Magnús Stephensen var vel gefinn
maSur, gleSimaSur mesti.vænn dreng-
ur og vinsæll.
rum 1 m
Tjónið áætlað 80 miy. kr.
16. þ. m. kom upp eldur í Bergen
í Noregi og eyddi allan miöhluta
borgarinnar. Er þetta talinn mesti
eldsvoSi, sem orSið hefur á NorSur-
löndum og tjóniS metiS 80 milj. kr.
Stormur var meðan eldurinn geisaöi
og því ilt aS slökkva, en hús ýmist úr
trje eða steini á þessu svæSi, sem
brann, og meSal þeirra mörg stórhýsi,
verslunarhús, veitingahús og opinber-
ar byggingar. Um manntjón er ekki
getiö.
í Bergen munu nú vera alt aS ioo
þús. íbúar og er hún stærsta borg í j
Noregi næst eftir Kristjaníu. Megin- ^
hluti borgarinnar er viS lítinn fjörS
eöa vík, sem heitir Vogurinn (Vaa-
gen) og liggur frá norðvestri til suð-
austurs, og er bygðin mest upp frá
botni hans og á nesi, sem skagar fram
vestan viS hann, milli hans og Pud-
delfjarSar. ÞaS er þessi hluti bæjar-
ins, sem brunnið hefur. Sunnan viS
bæinn eru allstór vötn, sem sjór fell-
ur upp í og heita Stóra og Litla Lunge
garSsvatnið og stendur nú syðsti hluti
borgarinnar kringum minna vatniö.
Einnig er bygS norSan viS Voginn.
Þar er Bergenshúss-kastali yst og
eigi langt frá honum Hákonarhöllin,
gömul bygging. Þeim megin Vogsins
eru og hinar gömlu Hansastaöabygg-
ingar. NorSan viS Voginn heitir
Sandvík, og nær nú borgin einnig
kringum hana. Undirlendi er ekki
mikiS kringum Bergen, en há fjöll í
kring og þykir borgarstæSiS fagurt.
Bergen er grundvölluS af Ólafi
konungi kyrra nálægt 1070. Var þá
konungsgarður þar norðan viS Vog-
inn og hjet á Álreksstöðum. Kemur
Bergen mjög viS sögu Noregs eftir
þann tima. Sverrir konungur var þar
öft. Heitir Sverrisborg þar norðan
viS Voginn. Þar var eitt sinn lengi
setiS um konunginn og bærinn síðan
brendur af óvinum hans. Eftir þann
tíma sátu Noregskonungar oft í
Bergen; voru þeir krýndir þar á 12.
og 13. öld, og ýmsir af þeim eru þar
jarðsettir. 1170 varS Bergen biskups-
setur.
Um miöja 13. öld fóru þýskir
kaupmenn aS fá yfirráS yfir verslun
borgarinnar og varS hún einn af
verslunarstöðum Hansasambandsins.
Fullprentaðar eru, og þegar til sölu hjá öllum bóksölum, bæði í Reykja-
vík og úti um land:
Ágúst H. Bjarnason próf.: Drauma-Jói ................. Verð kr. 2.00
Jón ólafsson: Litla móðurmálsbókin ................... —..— 1.00
Sigfús Sigfússon: Dulsýnir............................ — — 0.75
Jón Jónsson dócent: íslendingasaga, innb............ — — 3.50
Jón Kristjánsson prófessor: íslenskur sjórjettur ........ — — 3.50
Jón ófeigsson: Ágrip af danskri málfræði ................ — — 1.25
Sigurður Þórólfsson: Á öðrum hnöttum. Getgátur og vissa — — 1.50
Sigurður Guðmundsson: Ágrip af fornísl. bókmentasögu ib. — — 1.00
Sigurður Hvanndal: Litli sögumaðurinn I. ib......... — — 0.75
Ennfremur fást hjá bóksölum i Reykjavík:
Matth. Jochumsson: Ljóðmæli. Úrval............ób. kr. 350, ib. kr. 4.50
íslenskt Söngvasafn. I. Bd., ób............................ — 4.00
SiQfiisar Eyiundssonar.
EignaSist þaS þá aS mestu landiS þar
umhverfis og urSu starfsmenn þess
oft ráöríkir og uppivöSslumiklir.
HafSi fjelagiS 3000 karlmenn þar i
borginni meSan verslun þess stóS meS
mestum blóma, og var þeim bannaS
aS kvongast meSan þeir dvöldu í
Noregi. StóS svo fram á 17. öld, er
HansasambandiS var rofiS og versl-
unin í Bergen fór aftur smátt og smátt
aS komast i hendur NorSmanna. Á
17. öld var Bergen mest verslunar-
borg í hinu dansk-norska konungs-
ríki, hafSi þá miklu rneiri verslun en
Kaupmannahöfn. En á 18. öld varS
Kaupmannahöfn stærri, og á 19. öld
Kristjanía.
Oft hefur áður eldur gert mikiS
tjón í Bergen, en mest 1702. Þá brann
hin mikla bryggja framundan
HansastaSa-verslunarhúsunum, en
var endurbygS aftur í sömu mynd
og áður.
Arið 1915
til lands og sjávar.
ÁriS 1915 hefur veriS besta ár hjer
á landi bæöi til lands og sjávar, mesta
veltiár, sem yfir ísland hefur komiS,
segja margir. Veturinn var góður frá
nýári. VoriS kalt, og sjerstaklega þur-
viörasamt á SuSurlandi. Eftir miSj-
an marz gerði hafís vart viS sig viS
Vesturland, en þó ekki til mikilla
muna þá, En í maí kom hann aS
Norðurlandi og var þar mikill ís á
reki fram og aftur alt fram í miSjan
júlí og truflaSi mjög skipsferSir. En
úr því varS íslaust. Grasspretta varð
tæplega í meSallagi yfirleitt, og ollu
því þurviSri sunnanlands, en hafís-
inn norðanlands. SumartíSin var góS
og hagstæS og varS nýting heyja í
besta lagi, svo aS þau urSu eftir sum-
ariS bæSi mikil og góS sunnanlands
og í meSallagi norðanlands. GarS-
ávextir yfirleitt meiri en i meöallagi.
HaustiS var gott og besta tíS fram til
ársloka. Skaftafellssýslur eru þó und-
antekning frá þessu, því þar var rign-
ingasamt síSari hluta sumars og alt
haustiS, og á AustfjörSum var rosa-
tíS fyrir árslokin. Eftirtektar verS-
ar eru athuganir þær, sem Mýra-
menn segjast hafa gert á hátt-
semi kríunnar þetta sumar og hiS
næsta á undan. VoriS 1914 var fá-
dæma hart, og segja þeir aS kríur
hafi þá alls ekki orpið. En vorið 1915
urpu þær ekki fyr en seint í júní og
voru að því alt fram í ágúst. Þær eru
vanar aS fara um höfuödag, en í haust
fóru þær ekki fyr en um veturnætur.
Sama er aS segja um fleiri fugla. Ló-
ur fóru aS minsta kosti mánuði síSar
en venja er til. Viku af vetri sást stór
lóuhópur á MosfellsheiSi.
AflabrögS voru í besta lagi þetta
ár. Flestir botnvörpungarnir söltuSu
afla sinn í janúar og febrúar, og gekk
þá veiðin fremur stirölega. Þeir fáu
af þeim, sem fóru meS fisk sinn til
Englands á þessum tíma, fengu sæmi- /
legt verS fyrir hann. MeS marzbyrj-
un tóku öll botnvörpuskipin aS afla
í salt, og varð aflinn á vetrarvertíS
meS langbesta móti. VoriS út af fyrir
sig var ekki venju betra, og tók þá
fyrir afla meö fyrra móti. En aö sam-
anlögðu var vetrarafli og vorafli
miklu meiri en í meðallagi. Þó var ó-
venjulega mikiS af upsa í aflanum,
en þaS bætti um, aS hann var nú einn-
ig í háu verSi. I júlíbyrjun fóru flesi
botnvörpuskipin á síldveiSar viS
Noröurland,og var þaS þó ekki glæsi-
legt í upphafi, þar sem alt var þar
fult af ís fram um rniöjan júlí. En
svo fór, aS síldaraflinn varS mikill
hjá öllum fjölda skipanna og hjá ein-
stöku skipum afburSa góSur. Til-
kostnaSurinn viS þessa veiöi var nú
tilfinnanlega hærri en nokkru sinni
áSur, en síldin alt af í háu veröi, og
fór þó veröið mjög hækkandi, er á
leiS, svo aS síld hefur aldrei áSur
komist í annaö eins verS og nú, eöa
neitt nálægt því. Árangurinn af síld-
veiSinni varö því sjerstaklega góSur,
og er þaS i fyrsta sinn, aS kunnugra
manna sögn, sem íslensku botnvörpu-
skipin hafi í heild grætt verulega á
þeirri veiði. Skipin komu heim frá
síldveiöunum í lok september og
hættu þá flestöll veiSum um hríS og
fóru í vetrarlægi. En þau fáu skip,
sem þá fóru út á þorskveiðar og seldu
afla sinn í Englandi, rnunu hafa grætt
á því. I byrjun desember fóru flest
skipin út aftur og veiddu í salt. Flest
af þeim fóru aS eins eina ferS, og
varð aflinn fremur litill vegna ógæfta
þá viS Vesturland. En í miöjum des-
ember breyttu öll þessi skip til og
fóru aS afla í ís. Fengu þau þá mjög
fljóttekinn afla og seldu hann í Eng-
landi fyrir hærra verS en nokkru
sinni hefur þekst áSur. ÁriS hefur yf-
irleitt verið rnjög gott fyrir botnvörp-
ungaútveginn, enda þótt tillit sje tek-
iö til þess, aS tilkostnaöur viS hann er
miklu meiri nú en nokkru sinni áSur.
Á árinu hafa bætst viS 4 nýir botn-
vörpungar,2 í Reykjavík og 2 í Hafn-
arfröi; einn er í smiSum og kaup ráS-
gerö á þrernur þar fyrir utan. — Þil-
skipin, sem út hefur veriS haldiS frá
SuSurlandi, eru lítiö eitt færri en
næsta ár á undan, en afli þilskipanna
yfirleitt mun vera þriSjungi meiri nú
en í fyrra. Vjelbátaaflinn hefur og
veriö mikill kring um alt land. Ný
hreyfing hefur korniS upp á árinu x
vjelbátaútgerSinni. Menn eru aS fá
sjer miklu stærri báta en áöur og
þykir þaS gefast betur. Þessa stærri
vjelbáta geta menn einnig notaS til
sildveiöa. Þeir eru 30—40 tonn, meS
36—50 h. a. vjelum. Þeir eru smíS-
aSir ýrnist í Noregi eöa Danmörku
og eiga IsfirSingar og Eyfirðingar
þegar nokkra, en margir eru í smíS-
um, þar á meSal, aS sögn, 8—10 fyrir
Reykvíkinga.
FRITZ LISSMANN,
einn af hinum ágætu íslandsvinum x
Þýskalandi, fjell áNoröur-Frakklandi
27. sept. síSastl. Hann var ungur
listamaSur, málari, og talinn mjög
efnilegur. Hann var af góöum ætt-
um, fæddur í Bremen en fluttist ung-
ur til Hamborgar og óx þar upp.
FöSur sinn, sem var söngvari, misti
hann áöur en hann var fulltíöa, en
fyrir listgæfni sína og atorku komst
hann þó áfram og vann sjer brátt álit
er hann kom fram á sjónarsviSið sem
málari. Gekk í herinn sem sjálfboða-
liöi í fyrra haust, var fótgönguliöi,
og fjell, eins og fyr er getiS, í áhlaupi.
Lissmann mun ekki hafa átt marga
vini hjer heima, en góSa vini þá fáu,
sem hann átti. Hann dvaldi hjer þrjú
sumur og málaSi fjölda mynda, mest
frá Vestmannaeyjum 0g úr Mývatns-
sveit. Hann ferSaðist eitt sumariS
einn saman ríðandi úr Reykjavík
norSur aS Mývatni, þekti þess vegna