Lögrétta - 29.03.1916, Blaðsíða 2

54
LÖGRJETTA
é' ....... i
Matth. Jochumsson:
L j ó ð m æ 1 i.
Úrval.
Valið hefur í samráði við höfundinn Guðm. Finnbogason dr. phil.
Stór bók og eiguleg.
Kostar kr. 3.50. Innbundin kr. 4.50.
Bókaverslun Sigfúsar Eymundssonar.
Flógmann
vill Búnaðarsamband Austurlands fá næsta sumar (ekki verkfæri nje
hesta). TilboS sendist stjórninni aö Vallanesi fyrir miöjan apríl næst-
komandi.
12. 2. 1916.
Stjórnin.
LÖGRJETTA kemur út á hverjum mið-
vikudegi og auk þess aukablöð við og við,
minst 60 blöð alls á ári. Verð 5 kr. árg. á
lslandi, erlendis kr. 7.50. Gjalddagi 1. júlí,
því, aö þeir hafi bundiö þjóöinni
slíkan óheillabagga.
Hve margir mundu þeir annars
vera af öllum þúsundum Reykjavík-
urbúa, sem vinna meö höndum sín-
tim þjóð og landi til gagns? Mundu
hinir eigi verða nokkuð margir, ef
taldir væru? — Hin poslullega kenn-
ing, að „þeir sem eigi vilja vinna,
eigi ekki heldur mat að fá“, er aö
visu hörö, en naumast mun þó gjör-
legt aö kalla hana ókristilega eöa
ómannúölega.
Öllum ætti aö vera þaö ljóst, aö
velvegnun landsmanna yfirleitt er
mikil hætta búin, ef þeir, er að fram-
leiðslu vinna, veröa of fáir, og til
þess að slíkt komi þjóöinni í koll,
þarf engan ófrið að bera aö höndum
eða viðskiftaslit viö erlendar þjóðir.
Því er nú einu sinni svo háttaö, aö
mennirnir veröa aö neita brauðsins í
sveita síns andlitis. En hr. Sv. Bj.
hefur kveðiö upp úr með þaö, aö
megiríþorri landsmanna vinni ekk|i
að framleiðslu. Á annan veg veröa
orð hans eigi skilin. Þau hljóöa svo:
„Tekjur einstaklinganna höfðu eigi
aukist, eöa eigi aukist nándar nærri
í hlutfalli viö vöruhækkunina, — þ. e.
a. s. þeirra, sem ekki voru framleið-
endur. Af þessu hlutu aö geta orðið
mjög alvarlegar afleiðingar fyrir
meginþorri landsmanna vinni ekki
hefur meiru úr að spila en svo, aö
bjargast af meö naumindum.“ — í
fullri merkingu orðsins eru allir þeir
framleiðendur, er að framleiöslu
vinna. Siöari málsgreinin, sem hjer
ei tilfærð, getur því eigi átt við aðra
en „þá, sem ekki voru framleiðend-
ur“, svo að hjer er ekki um aö vill-
ast. En þá kemur nú spurningin: Á
hverju á þessi „meginþorri“ að lifa?
— Svarið getur tæplega oröiö nema
á einn veg, gagnvart töluveröum
hluta þessa „meginþorra" að minsta
kosti. Hann verður að lifa á sveita
vinnendanna.
Það er nú í alla staði óeðlilegt, að
meginþorri landslýðsins vinni ekk-
ert að framleiðslu, hvorki til lands
nje sjávar, og sje þannig ástatt hjá
oss íslendingum, getur þjóðfjelagið
alls eigi þrifist til langframa.
Jeg þykist nú að vísu vita, að fyr-
greind ummæli hr. Sveins Björnsson-
ar hafi eigi við full rök að styðjast,
en þótt svo sje, þá er hitt samt víst,
að þeim mönnum hefur fækkað um
of, sem að einhverri framleiðslu vilja
vinna. Það eru nú þegar liðin full 15
ár síðan skáldið í Reykjavík kvað:
„Þjóðin er sofnuð og vill ekki vinna,
„verkstæðin" bíða hjer stúlknanna
sinna, en bóndinn er eftir og einn
við sitt hey, og ekkert á bæ nema
kettir og grey!“ — Hafi svo verið
ástatt um síðastliðin aldamót, hvað
skyldi þá mega segja nú?
Á hverju hausti fölnar og visnar
svo og svo mikið' af grasinu á landi
voru, án þess það verði nokkrum
manni að notum, og þannig verða
undir vetrarsnjónum í ýmsum sveit-
um margar þúsundir heyhesta, af því
að hendurnar, sem vilja hagnýta sjer
þessi gæði, eru svo fáar. Garðyrkjan
gæti að sjálfsögðu verið tífalt meiri
sumstaðar, eða hver getur sagt, hve
mikil hún gæti verið? En til alls
þessa þarf starfandi hendur miklu
fleiri en nú eru.
í sveitum landsins vinna hinar fáu
hræður, sem enn haldast þar við,
baki brotnu: bóndinn lasburða sem
hraustur, húsfreyjan með ungbarn
sitt á handleggnum, gamalmennið á
hnjánum og barnið jafnskjótt sem það
fær vetlingi valdið. En sá sem kemur
til höfuðborgarinnar, jafnvel um dýr-
mætasta tíma ársins, verður þess
skjótt var, að þar er annað að sjá:
fjöldi af iðjulausu og iðjulitlu fólki,
klætt pelli og purpura og skreytt alls
konar hjegóma-glysi, sleikjandi sól-
skinið og geispandi af leti og ó-
mensku. Og fyrsta spurningin, er
vaknar í huga hvers þess manns, sem
veitir slíku athygli, er þessi: Á hverju
lifir þetta fólk? — Það er hart að
segja þetta, en það er jafnframt nauð-
synlegt, að einhver hafi þá djörfung,
að þegja eigi yfir því.
Fyrir löngu hefur ofvöxtur borga
hjá ýmsum stórþjóðum orðið á-
hyggjuefni hinna mestu og bestu hag-
fræðinga í mörgum löndum, og það
er allvíða talið hið mesta böl, er
borgirnar vaxa landslýðnum yfir höf-
uð, nema hjer á íslandi, sem er þó
margfalt skemmra á veg komið en
flest önnur lönd i því að nota vjelar
og náttúruöflin til að spara manns-
aflið við framkvæmdir starfanna. Og
þó að víðast hvar um hinn mentaða
heim hafi borgir og bæir stækkað
svo á síðustu tímum, að þjóðunum
stendur stuggur af, þá hefur hvergi
kveðið nándar nærri eins mikið að
slíku eins og á fslandi.
Það er þessi hætta, ofvöxtur
Reykjavíkur og kaupstaðanna margra
hverra og i sambandi við það iðju-
leysi, fjáreyðsla og ómenska, sem
þjóðinni stendur mikill voði af, og
Norðurálfu-ófriðurinn á engan þátt í
þessari hættu. Þessi óheillaalda rís æ
hærra og hærra og hlýtur að valda
tjóni lands og lýðs, verði eigi rönd
við reist En með spori því, er hjer
hefur verið stigið af löggjafarvaldi
fslands, hefur bersýnilega verið
greitt fyrir því, að framleiðendum
haldi áfram að fækka í stað þess að
fjölga. — „Þar sem hræið er, þang-
að munu ernirnir safnast." — Með
því að auka tekjur landsjóðs á kostn-
að framleiðslunnar, í því skyni að
bjarga lífi þeirra, sem ekkert vilja
vinna að framleiðslu, þegar þá ber
upp á sker, það er gagnstætt því að
vera vinnuhvöt. Það er ofurljett og
umsvifalítið, að flytja sig í kaupstað,
hætta að vinna með höndunum,
hætta að rækta jörðina og hugsa um
skepnur, en varpa allri áhyggju sinni
á dýrtíðarhjálp eða landstjórnarhjálp,
og lifa svo á landsins kostnað í ein-
hverri mynd.
Það, sem hr. Sveinn Björnsson vitn-
ar til Breta og Dana, er alt út í hött
og kemur oss ekkert við. Því er nú
einu sinni svo háttað, að ísland er ís-
land, en hvorki Bretland nje Dan-
mörk, og það eru Bretar, sem eiga
í ófriði, en eigi íslendingar. — Að
apa alt eftir öðrum þjóðum, hvort
sem það getur átt við eða eigi, er
meiri fávitska en svo, að vert sje að
eyða orðum um slíkt. Sitt á við í
landi hverju, bæði í þessu og svo
mörgu öðru. — Ófriðurinn hefur eigi
svift oss íslendinga neinum vinnu-
kröftum, og því síður hefur dýrtíð-
in valdið atvinnuleysi hjá oss. —
Landbúnaðarframleiðsla íslands er
lítil og rekin í smáum stíl móts við
það, sem er hjá Dönum. Auk þess er
— eins og áður er tekið fram — land-
búnaðarástand vort miður gott að
því er til vinnukraftanna kemur, auk
margra annara annmarka, sem að
ýmsu leyti stafa af því, að til land-
búnaðarins hefur brostið fjármagn.
Loks er landbúnaðar-framleiðsla vor
fábreytt og varla teljandi að flytist til
útlanda nema sauðfjár-afurðir og
hross. En hversu háan skatt lögðu nú
Danir á hrossin, sem þeir seldu til
Þýskalands ?
Þar sem hr. Sv. Bj. skýrir frá því,
að „Danmörk! lifi á landbúnaði“,
hefur honum gleymst að geta þess,
að Danir hafa drjúgar tekjur af versl-
un og iðnaði.
Undrum sætir það, að hann skuli
vitna til ræðu innanríkisráðherra
Dana 26. okt. síðastl. Kafli sá, er
hann tilfærir úr ræðunni, ber svo á-
þreifanlega með sjer, að ráðstafanir
dönsku stjórnarinnar fara í alt aðra
átt en útflutningsgjaldslaga-van-
skapningur alþingis vors. Ein máls-
grein ræðunnar hljóðar þannig:
„í rauninni eru nú allir á eitt sáttir
um það, að til þurfi að vera nægar
birgðir af nauðsynjavöru, er sjeu
seldar því verði, sem tryggi framleið-
anda sanngjarnan hagnað, en hitt
megi flytja út og selja þvi verði, sem
fyrir það fæst á erlendum markaði."
Jeg veit nú eigi, hvernig Sv. Bj.
fer að finna samræmi í þessari stefnu
og þeirri, er alþingi tók í hinu svo
nefnda dýrtíðarmáli. Auðsjáanlega
ei hjer um tvent mjög gagnólíkt að
ræða. Stefnurnar liggja bersýnilega
sín í hvora áttina. Það verður því
eigi annað sjeð, en að úlfaldanum
veiti öllu hægra að ganga í gegn um
nálaraugað, heldur en hr. Sv. Bj. að
sýna og sanna að þetta hjá Dönum
sje „sama aðferðin", sem löggjafar-
valdið okkar hafði þegar útflutnings-
gjaldslögin voru hömruð fram.
Annars virðist þessi háttvirti herra
sjá öllu betur það sem fjær er en
nær, vera glöggskygnari á margt hjá
öðrum en sinni eigin þjóð. Hann hef-
ur ef til vill fengið sjer dönsk gler-
augu, en þau þyrfti hann að taka af
sjer og líta yfir land sitt og þjóð
með náttúrlegum íslenskum augum.
Niðurl.
Stríðid.
Ýmsar fregnir.
Vegna símslitanna hafa engar
frjettir komið af stríðinu síðustu dag-
ana. Seinustu frjettirnar voru þær, að
Þjóðverjar hefðu unnið eitthvað á
vestan við Verdun, og Rússar væru
að sækja fram að austan.
Edw. Grey hefur skýrt frá því í
enska þinginu, að Portúgalsmenn hafi
lagt hald á þýsku skipin eftir undir-
lagi ensku stjórnarinnar og að henni
sje að mæta þar sem Portúgal eigi
hlut að máli í stríðinu. Austurríki hef-
ur n,ú sagt Portúgal stríð á hendur af
sömu ástæðum og Þýskaland. En ftal-
ir hafa farið að eins og Portúgallar
og lagt hald á þýsk og austurríksk
skip, sem leitað hafa þar hafna, með-
an ítalía var hlutlaus. En svo hefur
átt að heita hingað til sem friði væri
ekki slitið milli Þýskalands og Italíu
og að hún ætti að eins í ófriði við
Austurríki. En nú mun þvi lokið.
Churchill, fyrv. flotamálaráðherra
Englendinga, er nú kominn heim frá
herstöðvunum í Frakklandi og farinn
að gefa sig aftur að þingmálastörf-
um. Er hann nú í flokki stjórnarand-
stæðinga, deilir mjög á flotamála-
stjórnina, og er svo að heyra sem
hann búist við að Þjóðverjar fari nú
ef til vill að hreyfa flota sinn meira
en áður, og óvíst þá, hver nýbreytni
kunni að koma í ljós hjá þeim í út-
búnaðinum. Churchill er kappsmaður
mikill og tekur sjer nærri þá útreið,
sem hann hefur fengið hjá stjórninni.
Snemma í þessum mánuði varð
sprenging af slysi í stórri hergagna-
verksmiðju, St. Denis í París, og
varð af mikið tjón, talið að 1000
manns hafi að minsta kosti farist eða
meiðst mikið.
í Kákasus.
Nú um tíma hafa litlar fregnir far-
ið af stríðinu þar eystra. Alt hefur
lotið að sókn Þjóðverja hjá Verdun,
enda hefur mest riðið á viðureigninni
þar. Rússar höfðu í Febrúar sótt fram
til Erzerum og Trebizond að vestan-
verðu á þessum herstöðvum, og siðan
suður með Van-vatninu að vestan til
Bitlis, sem er sunnan og vestan við
það, og í Persíu suður að Kerman-
shah. En allar herhreyfingarnar þar
eystra eru meira og minna miðaðar
við Bagdad sem höfuðstöð Tyrkja-
veldis þar austur í álfunni. Framsókn-
arher Rússa að vestanverðu i Káka-
sus skiftist i tvent, og hjelt annar
herinn vestur að Erzerum og Trebi-
zond, en hinn suður til Bitlis, sem
er á höfuðleiðinni norðan frá Erze-
rum til Bagdad. En þar í milli er þó
óravegur, og aðalsamgönguleiðin frá
Bagdad vestur eftir, sem er járnbraut-
arleiðin, er ósnortin af þessu. Áður
hafði her frá Rússum haldið að norð-
an inn í Persíu og hefur verið skýrt
frá ferðum hans þar hjer í blaðinu.
Hann var einnig klofinn, og hjelt
önnur deildin suður frá Teheran, en
hin vestur á við móti Bagdad, og
hefur hún komist til Kermanshah,
sem er norðaustur frá Bagdad og tölu-
vert austan við landamæri Tyrkja-
veldis og Persíu, en þar stendur á
móti Rússum tyrkneskur her og upp-
reisnarsveitir frá Persum. En norður
og vestur, móti herum Rússa við Bit-
lis og Erzerum, hafa Tyrkir sent lið
frá Litlu-Asíu og Balkanskaga, er
áður var ætlað til hinnar fyrirhuguðu
herferðar til Egiftalands og til sókn-
ar að Salóniki, og líklega hefur einn-
ig eitthvað af þvi liði verið sent aust-
ur í Mesópótamíu, í viðureignina við
Englendinga þar, og svo gegn Rúss-
um í Persíu. í óljósum símfregnum
hingað hefur verið sagt, að Tyrkir
hafi unnið sigur á Englendingum þar
eystra, og svo, að Rússar hafi tekið
Ispahan í Persíu, og er þá þar um að
ræða. þá herdeild Rússa, sem austur
hjelt frá Teheran í vetur, því Ispahan
er langt í suður og nokkuð í austur
frá Teheran. En þar sem svo heitir
í skeytinu sem Rússar hafi „tekið“
Ispahan, þá er svo að sjá sem borgin
hafi áður verið í höndum persneskra
uppreisnarmanna, því annars er Per-
sía helst talin undir valdasvið Rússa
og Englendinga. Fregnin um, að En-
ver pasja væri særður, mun ekki hafa
verið áreiðanleg, því síðustu útlend
blöð segja frá honum á ferð í Jerú-
salem og geta ekki um neina van-
heilsu hjá honum.
Her Rússa í Kákasus er stjórnað
af Nikulási stórfursta, sem frá byrjun
ófriðarins og þangað til í fyrra
haust var yfirhershöfðingi alls hers
Rússa. Hann ljet af ýfirherstjórn-
inni,’ þegar Rússar höfðu hörfað
fyrir Þjóðverjum í fyrra sumar,
og þótti þó hafa stjórnað vel und-
anhaldinu. Var liann þá gerður að
varakonungi i Kákasus, en Janusch-
kevitsch, sá er áður hafði gengið
næstur honum að völdum í yfirher-
stjórninni, varð æðsti hershöfðingi
hans í Kákasus.
Landamerkjum er svo háttað þarna
í Kákasus, að Rússar eiga landið milli
Svartahafs og Kaspíhafs, en þar fyr-
ir sunnan eiga Tyrkir land austur frá
suðurströnd Svartahafs, en vestan við
Kaspíhafið ná saman á ekki litlu
svæði takmörk Rússlands og Persíu.
Á landamærum Rússlands og Tyrk-
lands er þarna hár jallgarður og illur
yfirferðar, einkum á vetrum. Þó er
breiður og góður vegur milli land-
anna vestur við Svartahaf. Austast á
þessum fjallgarði erArarat, sem frægt
er af frásögninni um Nóa gamla, og
mætast þar landamæri Tyrklands,
Rússlands og Persíu. Þar fyrir aust-
an er láglent og nokkurn veginn sljett
land austur að Kaspíhafi, og myndar
stórfljótið Arax, sem fellur austur í
Kaspíhaf, þar landaskil milli Rúss-
lands og Persíu. Á þessu svæði, aust-
an við Ararat, er því auðvelt að koma
her suður frá Rússlandi og inn í lönd
Tyrkja, ef farið er yfir norðurtak-
mörk Persíu.
Höfuðborg Rússa í Kákasus er
Tíflis, og liggur þaðan járnbraut
norður á við og stendur í sambandi
við járnbrautanet Rússlands, en suð-
ur á við þaðan eru einnig járnbrautir,
fyrst og fremst suðvestur að Alex-
andrópól, en þaðan svo um Kars til
Sarykamysch, sem er skamt frá
landamærum Tyrklands, í norðaust-
ur frá Erzerum. Önnur járnbraut ligg- j
ur suðaustur frá Alexandrópól, um 1
Erivan til Julfa, sem er við Arax-
fljótið, suðaustur frá Ararat, á landa-
mærum Rússlands og Persíu. Helstu
herstöðvar Rússa í Kákasus hafa ver-
ið í Kars, en helstu herstöðvar Tyrkja
á þessu svæði í Erzerum.
Þegar Tyrkir lentu í ófriðnum, í
októberlok 1914, sendu Rússar þegar
í stað her frá Kars til Erzerum, og
jafnframt sóttu smærri hersveitir frá
Rússum suður yfir landamærin á
fleiri stöðum. Sá hjet Schabilov, er
þá hafði yfirstjórn Rússahers í Káka-
sus, en Tyrkir stöðvuðu þessa fram-
rás alstaðar, og beið aðalher Rússa,
er sótti fram til Erzerum, ósigur við
Flöpriköj, enda hafði mikið af þeim
her, sem Rússar annars hafa í Káka-
sus, verið sent þaðan til vígvall-
anna í Póllandi. I lok nóvembermán.
1914 var orðin sókn af hálfu Tyrkja
í Kákasus, og hjeldu þeir með her inn
yfir landamæri Rússa áleiðis til Kars
og Batum við Svartahafið. Einnig
sendu þeir her inn í norðvesturhorn
Persíu, til þess að verja Rússum leið-
ina þar suður og vestur um og lika
til að eggja Persa til liðveislu við
sig, en þann her, sem á þessar stöðv-
ar var sendur, höfðu þeir tekið frá
Bagdad, og voru því illa við búnir,
er Englendingar síðar sendu her upp
í Mesópótamíu frá Persaflóa. En
hvorki tókst Tyrkjum að ná Kars nje
Batum, og biðu þeir ósigur fyrir
Rússum við Sarykamysch í janúar
l9lS> ur®u ur því hætta sókn-
inni. Og ekki hafði þeim heldur tek-
ist að fá Rússa til að kalla Kákasus-
herinn heim frá Póllandi, en það var
líka markmiðið. Frá þessum tíma hef-
ur að mestu leyti verið kyrt í Káka-
sus, þangað til í janúar í ár, er Rúss-
ar hófu þar framsóknina, sem áður
er um talað.
Persía er talin hlutlaust land í
heimsófriðnum, þótt Rússar og Tyrk-
ir berjist þar stöðugt. En bæði er
það, að stjórn landsins er háð Rúss-
um og Englendingum og hefur engin
tæki til að halda uppi hlutleysi sínu,
og líka hitt, að ákveðin landamerki
eru ekki til sumstaðar milli Persíu
og Tyrkjaveldis, og hefur lengi verið
deilt um, hvar landamerkin skyldi
setja. Bæði Rússland og England
hafa verið við þá þrætu riðin og hafa
hvað eftir annað verið skipaðar
nefndir til þess að útkljá málið. En
samt hefur ekkert orðið úr þvi verki.
Einkum hefur þetta átt sjer stað um
hjeraðið Azerbeidsjan, sem er nyrst
og vestast í Persíu. Mátti svo heita
sem það hjerað væri gengið undan
umsjón og yfirráðum stjórnarinnar i
Teheran. I Tebris, sem er helsta
borgin þar að norðanverðu, höfðu
Rússar fast hergæslulið, en Tyrkir í
Suj Bulak, sem er sunnan við Urmía-
vatnið. Sakirnar stóðu því svo þarna,
þegar stríðið hófst, að báðir voru að
leggja undir sig landið smátt og
smátt, Rússar að norðan og Tyrkir
að vestan. 1913 hafði verið gerður
samningur um landamerki milli
Tyrkjastjórnar og Persastjórnar og
nefnd sett á laggirnar, sem átti að
koma skipulagi á þrætulöndin sam-
kvæmt þeim samningum. Voru, auk
Tyrkja og Persa, Rússar og Eng-
lendingar í þeirri nefnd En hún
hafði ekki lokið starfi sínu, þegar
stríðið hófst, og var því alt enn í ó-
reiðu um landamerkin þarna. Tyrkir
sendu þá, eins og áður segir, her
frá Bagdad til þessara stöðva og
höfðu á sínu valdi alt landið vestan
við Urmia-vatnið. En þar fyrir aust-
an hjelt her Rússa suður eftir Per-
síu, til þess að kæfa niður uppreisn-
ina, sem þar var orðin gegn yfirráð-
um Rússa og Englendinga í landinu.
Húsbruni
í Reykjavík.
Aðfaranótt síðastl. mánudags, 27. þ.
m„ fóru brunakallar hjer um göturn-
ar. Hafði einn af næturvörðunum orð-
ið var við eld í húsinu 10 C við Lækj-
argötu, Waageshúsinu gamla, kl.
rúmlega 2)4- Grenjandi norðanstorm-
ur var og grimdarfrost. Húsið, sem
var að brenna, stendur á baklóð frá
Lækjargötu, í þjettri húsaþyrpingu,
og var því eldurinn ægilegur þarna í
öðru eins rokveðri.
Tvær fjölskyldur bjuggu í húsinu,
Magnús Blöndal verslunarfulltrúi
niðri, en Lárus Fjeldsted yfirdóms-
lögmaður á efri hæð. Vöktu nætur-
verðirnir fólkið, og var það að eins
svo, að það gat tekið á sig eitthvað
af fötum áður það flýði út, því húsið
fyltist fljótt af reyk. Tengdamóðir
M. Bl„ sem er á níræðisaldri, hafði
verið veik að undanförnu, og var hún
borin burt frá eldinum. Hann kom
upp í austurenda hússins, en þar voru
forstofurnar á báðum hæðum, og
niðri var þar svefnherbergi frk.
Ragnheiðar Blöndal. Var forstofan i