Lögrétta - 12.04.1916, Page 1
Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsimi 178.
■ ■ _ _ _
LOGRJETTA
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON,
Bankastræti II.
Talsími 359.
Nr. 18.
Síldveiðar útlendinga
við ísland.
Hr. Svb. Egilsson minnist á þaS
í nýútkomnu blaSi af ,,Ægi“, að hann
hafi um þingtímann í fyrra skrifaö
grein um síldveiöarnar á Siglufiröi,
er hann haföi dvalið þar nyröra nokk-
ura daga. Ætlaðist hann til þess, aö
alþingi skyldi ,,grenslast nánar um á-
standið og leggja eitthvaö á þá síld,
sem út var flutt“. Hjer á eftir eru
teknir upp nokkrir kaflar úr þessari
grein hr. Sv. E.
Þótt ekki heföi verið lögö nema 1
kr. á tunnu í útflutningsgjald fram
yfir taxtann, segir hann, þá heföi
þaö orðið góð fúlga, sem inn heföi
komið með því álagi, og það var eng-
in ástæða til aö hafa það svo litið,
einkum þegar útflutningsgjald á síld
frá Noregi varð eftir veiöitímann 4
kr. á tunnu og aö eflaust hefur verið
flutt út eitthvað af öllu þvi ógrynni
af síld„ er Norömenn fiskuðu hjer.
Það er meö öðrum orðum, að auk afl-
ans, sem farið var með hjeðan, græð-
ir landssjóður Noregs það, sem land-
sjóður íslands hefði átt að fá.
Hefði verið lagt svo sem 3—4 kr.
'á hverja síldartunnu, sem erlendir
menn fóru með út úr landinu í fyrra
sumar, þá hefði mátt kaupa öflugan
strandvarnarbát og nóg fje hefði ver-
ið afgangs til útgerðar hans í 5—6 ár.
Þegar farið var að rita hjer í blöð-
um um Hornvík í haust, er leið, þá
var jafnharðan farið að skrifa um
það í norskum blöðum, að þarna
mundi líklegur staður til veiða. Hvað
skyldu Norðmenn segja, ef við hjer
færum að skrifa um að einhverstað-
ar í Noregi væri líklegt til veiða og
að þeir ættu von á því sama og við
—■ stórum flota fiskiskipa, sem við
hvert gefið tækifæri færi inn fyrir
landhelgislínuna til að veiða og að
þeir vissu fyrir að þeir mundu ekki
bera meira úr býtum við komu okkar,
en við gerum við komu þeirra hingað
til lands. Þar yrði annað uppi á ten-
ingnum.
Það er ýmislegt annað, sem koma
þessara manna hingað um síldartím-
ann hefur í för með sjer, en það að
þeir taki síldina úr sjónum. Látum þá
gera það, en þó fyrir utan landhelgi.
Flest hin íslensku botnvörpuskip, sem
stunda síldveiði fyrir Norðurlandi,
geta ekki fengið að leggja upp afla
sinn á Siglufirði, sem er hin heppi-
legasta höfn til þess. Nei — þeir kom-
ast að inst inni á Eyjafirði, sem hefur
það í för með sjer, að í stað þess að
þeir, sem leggja aflann á land á Siglu-
firði, geta fylt tvisvar — þrisvar á
sólarhring, þá er ekki hægt fyrir hina
að færa nema einn farm á land á
sama tíma, og auk þess liggur aflinn
undir skemdum i hitatíð á hinni
löngu leið, og úthald hinna íslensku
botnvörpuskipa er dýrast þeirra
skipa, er veiðina stunda. Hvers vegna
geta þau þá ekki verið á Siglufirði?
Vegna þess, að þar eru fyrir útlend
skip, sem taka upp alt rúm. Þar eru
útlenskir menn, sem hafa ráð á lóðum
og bryggjum. Þeir gætu máske leigt
íslenskum skipum, en þeir hlynna að
sínum landsmönnum, sem ekki er lá-
andi.
Er engin leið til þess — tölum ekki
um að stemma stigu fyrir komu út-
lendinga — að láta þessa menn, sem
hingað sækja auðæfin, borga lítið eitt
ríflegar, fyrir heila farma, sem þeir
flytja út, margra þúsund króna virði,
en hingað til hefur verið. Veitir af að
fá fje í landið ef þess gerist kostur?
Ýmislegt bendir til, að útgerðinni
geti verið hætta búin í framtiðinni;
hin miklu mótorbátakaup, sem nú
eiga sjer stað, geta orðið landsmönn-
um örðug þegar fram í sækir; þótt
árið i fyrra væri gott og árið í ár
líti út fyrir að að verða besta ár,
þá er það engin sönnun fyrir, að
næstu ár hjer á eftir verði nein gróða-
ár. Gangi greitt að flytja afurðir til
annara landa, þá eru öll líkindi til,
að alt gangi vel — ef fiskast —, en
þar eð við vitum ekki frekar um
gang stríðsins nú, þrátt fyrir hin
mörgu skeyti, en við vissum þennan
dag í fyrra, og við vitum ekki hvar
við stöndum þegar hið mikla þrota-
bú, „Evrópa“, verður gert upp, þá er
djarft teflt. Vonandi gengur það þó
svo, að góðærin borgi mótorbáta-
fjöldann og þeir, sem nú eiga báta
á floti, rífi sig upp.
Brýn nauðsyn ætti það að vera,
hvar á landinu, sem nýjar veiðistöðv-
ar rísa upp, að þar sjeu þær hafna-
reglur, sem forði þeim frá yfirgangi
annara og þeirri töf við vinnu, sem af
slíkum yfirgangi hlýtst; það er það
minsta sem gert verður, þar eð við
getum ekki verndað landhelgina eins
og þyrfti.
Æskuliðskvöð —
þjóðfjelagskvaðir.
Hugleiðingar roskins bónda
(sem lengi hefur verið og er mörg-
um kvöðum hlaðinn).
Á alþingi í fyrra var samþ. þings-
ályktun, sem skorar á landsstjórnina
að láta fram fara atkvæðagreiðslu,
samhliða kosningum til alþingis
næst, um hvort lögbjóða skuli skyldu-
vinnu fyrir heilbrigða karlmenn,
17—25 ára, við verk í þarfir hins
opinbera, alt að 3 mán. tíma, í eitt
skifti. Þetta hefur vakið umræðu
rnikla, á fundum og í ritum. Eru skoð-
anir svo skiftar, að sumum virðist
þetta — sem nefnt er „þegnskyldu-
vinna“ — miða til svartasta þræl-
dóms, en aðrir telja með því stefnt
til að leiða ljós yfir landið og menn-
ingarauka. En öllum virðist koma
saman um það, að þetta sje algert ný-
mæli og áður óþekt með þjóð vorri.
Nafnið „þegnskylduvinna“ (þegn
= þágumaður, þræll; skylda = skuld;
vinna = starf strit) er óviðfeldið, og
betur lagað til að vera vopn í höndum
andþófsmanna. „Æskuliðskvöð“ (=
kvatt æskulið, eða: hinir ungu kvadd-
ir til liðs) ætti betur við, einkum frá
sjónarmiði meðmælenda. — „Vex
hver við velkveðin orð.“ „Fleiri mun
þangað fýsa, ef landið heitir vel.“ —
Og þetta væri rjett heiti. —
Nýnæmið i þingsál. er einkum það,
að i þetta sinn á að gefa „kjósendum
til alþingis" kost á að láta i ljósi vilja
sinn um það, hvort lögbjóða eigi kvöð
á þjóðfjelagsborgarana. Það hefur
ekki verið titt um alþingi, að það gæfi
þjóðinni kost á að segja neitt um
það, hvort hún vildi eða ekki fá á
sig lögboðnar kvaðir, heldur hefur
það svo að segja á hverju þingi verið
gert með öllu óaðspurt.
Með því að leggja þetta mál undir
atkvæði kjósenda til Alþingis, sem
engir mundu verða meðal þeirra, sem
af höndum ættu að jnna þessa kvöð,
getur að eins fengist svar við þvi,
hvort þeir að sínu leyti (sem foreldr-
ar, húsbændur) vildu taka afleiðing-
unum af því, ef kvöð þessi yrði lögð
á æskumennina. Enginn þeirra, er nú
greiðir atkvæði um þetta, mundi
verða á æskukvaðar-aldri, þá er lög-
boð yrði um það gefið. Atkvæða-
. greiðendur kveða já eða nei við því,
hvort þeir vilji gefa eftir tímann, til
að inna kvöðina af hendi, fyrir sonu
sína eða aðra pilta, sem þeir kynnu að
hafa yfir að bjóða. Hinir, sem ekki
greiða atkvæði, láta það hlutlaust.
En ekkert svar fæst um það, hvernig
æskumennirnir sjálfir líta á þetta frá
sinni hlið. Það hlýtur því að verða
fremur lítið á atkvæðagreiðslunni að
byggja.'
Þótt hin umrædda æskuliðskvöð
yrði lögboðin, væri það í raun og veru
engin nýjung, heldur að eins aukning
þjóðfjelagskvaða, sem nú eiga sjer
stað margvíslegar að landsvenju og
lögum. Má sem dæmi nefna:
Reykjavík, 12. apríl 1916,
1. Skyldur foreldra að fæða og upp-
ala börnin, verðandi þjóðfjelags-
borgara. Þar innir konan af hendi
einna þýðingarmestu þjóðfjelags-
kvaðirnar með fæðingu og fóstr-
un barnsins. Þegar konur ganga
svo langt í frelsiskröfunum, (eins
og sumstaðar í heiminum vottar
fyrir), að þær vilja losast við þess-
ar kvaðir, stenst ekkert þjóðfjelag
lengur.
2. Skyldur allra fullþroska þjóðfje-
lagsborgara að vinna gagn eftir
megni.
3. Gestrisniskvaðirnar: að hýsa og
fæða gesti, er að garði ber, fylgja
ókunnugum og visa veg, o. m. fl.
Þessar kvaðir hafa verið, og eru
víða enn, intar af hendi án
endurgjalds. Við þjóðbrautir er
þetta víða jafngildi þess, að
bóndi hýsi og fæði 1—3 menn,
fóðri gripi, veiti nokkrum gripum
hagagöngu, svo og sauðfje, og
fæði hund — alt árið ókeypis.
4. Ýmsar „borgaralegar skyldur“: að
sækja þing, fundi, vera vottur,
skipa nefndir, starfa í fjelögum,
sveita og hjeraðsmálum, flytja boð
(þingboð o. fl.), m. m. fl.
5 Fjöldi starfa og sýslana, sem að
eins að litlu leyti eða ekkert er
borgað. Fyrir slíku verða flestir,
sem eitthvað kveður að. Auk þess
sem samborgarar þeirra hlaða á þá
slíkum kvöðum, eru þær sí og æ
auknar með nýjum lögum frá al-
þingi, án þess að þeir, sem þær eru
lagðar á, sjeu um það spurðir. Fer
alt að tímans fyrir sumum al-
þýðumönnum í það, að gegna slík-
um kvöðum — kauplaust. Er ekki
lengra síðan en frá þinginu í fyrra,
að t. d. var sú kvöð lögð á bænd-
ur, að undirbúa mat og meta fast-
eignir allar á landinu — kaup-
laust. Borgunin, sem matsmenn
fá, er að eins fyrir tilkostnaði
(hestleigu og fæði), en ekkert fyr-
ir vinnutap; er hún þó hin lang-
riflegasta, sem ákveðin hefur ver-
ið fyrir störf alþýðumanna í þarfir
hins opinbera.
6 Greiðsluskyldur til allra stjetta og
stofnana (skattar, tekjur og önnur
gjöld). Þessar kvaðir eru allmik-
ið auknar með lögboði á þinginu
i fyrra, fyrirvaralaust, t. d. út-
flutningsgjöld, ábúðarskattur (fast-
eignamatslögin).
Þótt ekki sje fleira talið sýnir þetta,
að þótt æskuliðskvöðin yrði lögboðin,
væri að eins einum lið bætt við þjóð-
fjelagskvaða-keðjuna. Stefnubreyting
er ekki sýnileg hjá alþingi. Um leið
og það leitar mjög ófullnægjandi
svars um eina kvöð, leggur það aðrar
á, án þess að spyrja um, hvort þeim,
er þær eiga að bera, líkar betur eða
ver.
Langt er frá því að rjett sje að
skoða þjóðfjelagskvaðirnar sem böl
eða óhamingju. Sumar þeirra a. m. k.
hafa bætandi (þroskandi, útliðandi)
áhrif á sálarlifið, sjeu þær af hendi
intar með ljúfu geði og af fúsum
vilja. Þær knýja til andlegrar og lík-
amlegrar áreynslu og skerpa siðferð-
istilfinninguna. Þess eðlis er margt af
kvöðum þeim, sem á eldra fólkinu
hvíla (1.—5.). Og væri hægt að koma
því svo fyrir, að æskuliðskvöðin hefði
einkum þau áhrif, ætti hún fremur að
vera eftirsóknarverð.
En fjárhagsliðin kemur einnig til
greina: Hvort hagkvæmara er fyrir
þjóðf jelagið, að fá vinnu fram-
, kvæmda sem kvöð, eða leggja á þjóð-
ina bein útgjöld í peningum til að
borga með sams konar vinnu, ef
keypt væri. Þetta er mjög undir eðli
kvaðarinnar komið, og getur krafið
mikillar rannsóknar, að komast að
raun um það. Svo mun vera um þessa
æskuliðskvöð. Með ábyggilegum
rannsóknum þarf að sannfæra sig um
það, að í fjárhagslegu tilliti sje það
þjóðfjelaginu ekki skaði að lögbjóða
slika kvöð. Verði þjóðin sannfærð
um það, eru meiri líkur til, að kvöðin
yrði af flestum int af hendi með ljúfu
geði, og yrði þá til bóta fyrir sálarlíf
hinna ungu manna. Góðum manni
verður ljúft að inna af hendi starf fyr-
ir þjóðfjelagið, þó kvöð sje, er hann
veit að hann jafnframt ljettir gjalda-
birði þjóðarinnar, sina og annara, sem
kostnaði við starfið svarar. Hann fær
þá tima sinn og tilkostnað óbeinlínis
að fullu launað. Finnur jafnframt til
gleði af því, að vera góður þjóðfje-
lagsborgari.
Að vísu hlýtur þetta venjulega að
koma misjafnt niður á þjóðfjelagana.
Flestar og mestar vinnukvaðirnar
lenda á þeim, sem best eru hæfileik-
um gæddir. Og stundum verður þetta
að áníðslu á sumum mönnum, svo þeir
komast ekki yfir að leysa alt vel af
hendi. Og ein skyldan (kvöðin) rekur
sig á aðra. Ekki hægt að sinna heim-
ilisskyldunum samhliða öðrum í fjar-
lægð.
Það getur því orðið skaði að vinnu-
kvöðum. Mætti benda á allmörg
dæmi um það. Líklega væru hin þörfu
lög um vátrygging sveitabæja komin
i framkvæmd viðar en er, ef gjald-
heimta og reikningsfærsla brunabóta-i
sjóðs væri ekki lögð á sveitastjórn-
irnar sem kvöð, borgunarlaust. Er
varla von til að oddvitar beitist fyrir
því, að fá að vinna slíkt aukastarf á
eigin kostnað. Og hætt er við að
forðagæslan verði ekki rækt af alúð
meðan ekki má borga færustu mönn-
um sveitarinnar fyrir þann starfa 1
nema alt að 2 kr. á dag í kaup, fæði
og ferðakostnað, á sama tima sem
óvaldir verkamenn fá 5—6 kr. dag-
kaup. Margt er fleira þessu líkt.
Vinnukvaðastefnan getur verið
varasöm. En liklegt er að eldri og
yngri felli sig við æskuliðskvöðina,
þ e g a r sannað er, að hún sje
holl og hagkvæm fyrir
þ j ó ð f j e 1 a g i ð. Það verður að
eins eftir nákvæma, hlutdrægnislausa
rannsókn.
Frjettir.
Dáinn er 6. þ. m. á Stokkseyri Lúð-
víg Jónsson verslunarmaður, sonur
Jóns Helgasonar áður kaupmanns i
Reykjavík, 17 ára piltur, greindur og
efnilegur. Hefur hann undanfarin ár
verið á skrifstofu Jakobs Havsteen
umboðssala hjer í bænum, en veikt-
ist í haust, sem leið, af tæring, sem
varð banamein hans, og hefur hann
síðan hann veiktist verið hjá móður
sinni á Stokkseyri.
Þorlákshöfn. Nýfrjett er hingað, að
sýslunefnd Árnesinga hafi samþykt
kaup á Þorlákshöfn fyrir 90 þúsund
kr.. Hefur Gestur bóndi á Hæli verið
að skrifa um það í „Suðurl.“, að þar
ætti að byggja hafskipahöfn og
leggja síðan járnbraut þaðan upp að
Selfossi, en sú vegalengd kvað vera
nál. helmingi af leiðinni frá Selfossi
til Reykjavikur. Með gyllingum á
þeirri hugmynd hefur kaupunum ver-
ið komið i kring.
Rafsigur.
1.
í Gads danske Magasin fyrir febr.
þ. á. er sagt frá því, að í New-York
sje í smíðum bryndreki sem verða
eigi allra- herskipa stærstur, 32000
smalestir, og ganga eingöngu fyrir
rafmagni. Kol verða ekki notuð á
því skipi og ekki olía. Virðist mjer
sem einnig Islendingum megi þykja
slíkt mikil tíðindi.
Jeg hef einhvern tíma áður í þessu
blaði tekið fram, hvað það er, sem að
minni hyggju helst tefur fyrir því að
rafmagn sje notað eins og mætti, jafn
vel á þessu stigi þekkingarinnar eða
vanþekkingarinnar, nefnilega hags-
munir kola- og oliu-miljónaranna.
Þykir mjer það góðs viti, að í landi
sjálfs Rockefellers, skuli þeir þarna
XI. árg.
hafa sigrað, sem halda fram rafmagn-
inu.
II.
Fyrir ísland rennur upp ný öld,
þegar rafmagnið hefur sigrað svo
sem þarf. Mun þá og verða greiðara
fyrir öðru magni, sem enn þá rikara
er, þegar það fær að njóta sín, en raf-
magnið, og heitir vitmagn. Verður
þar til að stefna, að vitmagnið ráði
sem mestu um rás viðburðanna og að-
farir hinna óæðri afla.
Merkileg aflstöð verður ísland,
þegar raföldin er komin. Og enn þá
merkilegri aflstöð á vitöldinni, ef hún
þá kemur, að marki. En á þvi virðist
nokkur tvísýna enn þá, hvort ’svo
muni verða. Það hefur verið eins og
að rofa til fyrir slíku stundum í sögu
mannkynsins, en alt af hefur heimsk-
an orðið yfirsterkari aftur. Heims-
fræðingar býst jeg við telji oss
enn þá til þeirra mannkynja, sem köll-
uð eru hin heimsku (homo stupidus).*
Eigi einungis heimska, heldur jafnvel
brjálsemi stjórnar stundum hjá slík-
um mannkynjum hinum stórkostleg-
ustu fyrirtækjum (það mætti nefna
sitthvað úr sögu krossferðanna t. d.,
og margt annað), en þeir hafa ein-
att lítið fylgi og lítinn mátt, sem eru
einmitt að vinna það sem mestu varð-
ar ; eru stundum taldir manna heimsk-
astir eða jafnvel ekki með öllum
mjalla.* Hafa oft verið píndir og tekn-
ir af lífi. Og mest er það af þessum
sökum, sem ekki er lengra komið hjá
hinum heimsku mannkynjum en svo,
að þó að óþrotleg afllind sje af að
taka, ef þekkingin væri nóg, þá brest-
ur flesta flest, og alla það sem verst
er að vanta, en það er lifsa.fl. Lífið
á jörðu hjer er svo ófullkomið enn
þá, að það má varla líf heita, heldur
tilraun til lifs. Ef menn skildu þetta
nógu vel, og vissu eitthvað betur
hvað mikið ríður á að vinna til efl-
ingar lifinu en ekki dauðanum, þá
býst jeg við, að minna væri um styrj-
aldir. Er þetta eitt af því sem ein-
kennir hin heimsku mannkyn, að lang
stórkostlegustu fyrirtækin sem þau
ráðast í, eru morð og eyðileggingar
slíkar sem nú gerast. Verður þetta
því stórkostlegra því meir er þrosk-
ast það, sem þeir kalla menning (kul-
tur), hjá þeim mannkynjum, sem ekki
hafa komist á rjetta leið. Kemur þar
fram, þó að menn hugleiði það litt,
árangur þess, að einn af þeim sem
færastur var um að finna sannleik,
var brendur á báli, annar settur í
fangelsi, þriðja á enn annan hátt aftr-
að frá að vinna eitthvað, sem allir
hjeldu hjegóma, en einmitt hefði leitt
til þess konar uppgötvana, sem miða
tila að koma mönnum á rjetta leið.**
Stundum báru þau sannindi sem á-
unnist höfðu ekki ávöxt, af því að
menn skyldu þau ekki. Menn tigna
hjá slíkum mannkynjum spámenn og
vitfrömuði fortiðarinnar — án þess
þó að skilja þá til fulls — en lítils-
virða þá af samtiðarmönnum sínum,
sem einmitt eru að halda áfram þeirra
verki.
III.
Ástandið, eins og það er nú á jörðu
hjer, er árangur af löngum gróanda,
sem meira hefur verið í af vanþekk-
ingu en viti. Og það er líkast því, sem
mennirnir sjeu nú á tímum að reyna,
hvort þeir geti ekki gert jörðina ó-
byggilega. Og það er ekki litið, sem
þeim verður ágengt. Jafnvel lofts-
lagið virðist vera farið að spillast til
muna af mannanna völdum. En gleði-
legt er það hins vegar, að minn-
ast tilraunar. sem gerð hefur ver-
ið á þessum timum í gagnstæða
átt, rafsigurs, sem miðar að því
* Brúnó var t. d. borið á brýn vit-
firring, þegar hann sagði frá hinum
stórfenglega skilningi sínum á því,
að fastastjörnurnar eru sólir. En það
var ein af allra stærstu framfarahugs-
unum sem hugsaðar hafa verið í nátt-
úrufræði.
** Hin rjetta leið er hin vaxandi
visku, vaxandi samtaka og vaxandi
lífsafL