Lögrétta - 10.05.1916, Side 1
Nr. 22.
Reykjavik, 10. maí 1916,
XI. árg.
Menn tala oft um miljón króna eins og þetta væru einhver ósköp og aS eins örfáum, hamingjusömum
mönnum væri unt aö komast svo langt, aö þeir eignuSust slíkan auS. En á myndinni hjer er sýnt, hve lítiS
fer fyrir miljóninni i gulli. Hægra megin er henni raSaS upp í gullpeningum, en vinstra megin liggja gull-
petiingarnir í hrúgu-
Nýir vegir.
Tillögur um fjárhagsmál landsins.
Svo heitir lítill bæklingur nýútkom-
inn, eftir BöSvar Jónsson yfirdóms-
lögm. á Akureyri, og mun vera sjer-
prentun úr blaSinu „íslendingi“. Höf.
ræSir þar mál, sem vert er athugunar,
og færir fram skynsamlegar ástæSur
fyrir þeim skoSunum, sem hann held-
ur fram.
Hann hefur trú á landinu og auSs-
uppsprettum þess. En framfarirnar,
sem miSa aS efnalegri velmegun, eru
aS eins í byrjun enn. Til þess aS
hraSa ferSinni vantar okkur „öfluga
og víSsýna framfarastjórn og stórfje
handa á milli“, segir höf.
En hvaSan á aS taka fjeS? MeS
sköttum og lántökum, eru fyrstu
svörin. En „skattar einir munu um
langt skeiS ekki gera betur en aS
hrökkva fyrir venjulegum, svo aS
segja daglegum útgjöldum. Meira fje
þarf, ef stjórn landsins á aS geta
beitt sjer fyrir nýjum stórmálum til
verulegra þjóSþrifa", segir höf.
Þá eru lántökur erlendis til stórfyr-
irtækjanna. Höf. er eigi hræddur viS
þær, ef skynsamlega sje aS fariS, en
ræSir ekki þaS mál frekar. Efni bæk-
Hngsins er, aS benda á nýjan veg til
þess aS útvega landinu miklunr mun
meiri tekjur en áSur. Tillögur hans
erú þessar:
„I. AS landinu verSi meS lögum
áskilinn einkarjettur til þess aS salta
síld til útfiutnings á íslandi og í land-
helgi íslands.
„2. AS síldveiSi meS herpinót í
landhelgi íslands verSi fyrirboSin
öllum, innlendum og útlendum, nema
þeim skipum einum, er landstjórnin
gerir út eSa selja landstjórninni afla
sinn, eSa hafa fengiS sjerstakt leyfi
landstjórnarinnar til þess aS afla síld
til bræSslu.
„3. AS bannaS verSi aS flytja sild,
er veiSst hefur utan landhelgi Islands,
inn fyrir landhelgina eSa á land, til
söltunar eSa bræSslu, nema síldin sje
seld landstjórninni.
„4. AS landstjórnin kaupi árlega
síldarafla hæfilegra margra skipa,
láti salta síldina og selji hana salt-
aSa til útlanda, eftir því sem mark-
aSurinn tekur viS, án þess aS verS
síldarinnar falli úr hófi fram.
Tilgangurinn er i stuttu máli þetta
þrent, aS koma i veg fyrir, aS þessi
auSsuppspretta landsins, síldveiSin,
verSi rýrS eSa eySilögS meS of mikilli
veiSi, a S halda verSinu hæfilega háu
meS þvi aS láta aldrei of mikiS berast
á markaSinn, og í þriSja lagi a S út-
vega landinu nýjar tekjur.“
Höf. telur þaS engan veginn hættu-
laust, aS síldveiSin hjer viS land geti
orSiS rýrS eSa eySilögS meS of mikilli
veiSi. Bendir þvi til stuSnings á hval-
veiSarnar. En mundi ekki hvaladráp-
iS geta átt einhvern þátt í því, aS sild-
veiSin er nú meiri en áSur? Höf.
segir, aS síldarfiskimiSin sjeu alt af
aS færast vestur meS landinu aS norS-
an. ÁSur voru þau viS AustfirSi, en
r.ú er orSiS lítiS um síldveiSi þar.
Fyrst þegar herpinótaskipin fóru aS
veiSa síld, var veiSin mest á svæSinu
milli Langaness og EyjafjarSar. En
nú verSa skipin frá EyjafirSi aS sækja
síldina vestur á bóginn, stundum vest-
ur undir Horn. Og margir halda, aS
norSlensku sildarstöSvarnar flytjist
bráSlega til VestfjarSa.
Höf. virSist nú liggja nærri aS á-
Hta, aS breytingin stafi af hinum
miklu veiSum og sivaxandi fjölda
veiSiskipanna. „Síldargangan kemur
alt af vestan fyrir land“, segir hann,
»°g fer austur meS landinu aS norS-
an og nokkuS suSur meS austurland-
111 u, ef gangan er óhindruS. En síld-
veiöiskipin bíSa ekki eftir aS síldar-
gangan komi, þau fara á móti henni
engra og lengra vestur á bóginn og
stoSva gönguna aS miklu leyti. Ef
þessari veiSiaSferS verSur haldiS á-
fram um morg ár enn og ef sildveiSi-
skippm fjölgar líkt hjer eftir eins og
þeim hefur fjölgaS stöSugt á seinni
árum, virSist full ástæSa til aS búast
viö því, aS síldfiskimiöin haldi áfram
aö færast til. Síldin verSur sótt lengra
og lengra vestur, og loks gæti rekiS
aS því, aö síldargangan yrSi stöSvuö
af skipagrúanum vestur i hafi, áöur
en hún kemst aS landinu. Hugsanlegt
er, aS síldin verSi aS siöustu sótt svo
langt, vegna taumlausrar samkepni,
aS arSurinn af síldveiöinni veröi aS
miklu leyti etinn upp af auknum út-
geröarkostnaSi. Þegar svo væri kom-
iö, væri óneitanlega stór skaöi aS
„hinni frjálsu samkepni“, jafnvel þó
aS gert væri ráS fyrir því, aS mergS
síldarinnar yrSi ekki mikiS minni en
nú, veiöin aS eins stunduö úti í hafi
í staöinn fyrir inni á fjörSum og fló-
um eins og áöur var. En auk þess
liggur mjög nærri aS hugsa sjer, aS
síldarmergSin veröi gengin nokkuö til
þuröar, þegar svo er komiS.
Því verSur varla neitaö, aS þaS er
full ástæSa til aS gera ráS fyrir hættu
í þessu efni, þar til gögn fyrir ööru
koma fram frá ábyggilegum sjer-
fræöingum. En sje hjer um hættu aS
ræöa, er nauösynlegt aS gera eitthvaö
til þess aS fyrirbyggja hana í tíma.
ÞaS veröur aS koma í veg fyrir, aö
veiöin gangi fram úr öllu hófi.“
Þetta vill höf. fyrirbyggja meö því,
aS landsstjórnin taki einkarjett á
veiöinni.
En hann telur líka hættu á því, meS
áframhaldi þess fyrirkomulags, sem
nú er á síldveiöinni, aö síldin geti
snögglega falliS mjög í verSi. Segir
hánn aS dæmi sjeu til þess, aS síld-
arkaupmenn hafi á einu ári, meira aS
segja á nokkrum dögum, tapaö
margra ára gróSa og oröiö fjelausir
menn. „Sú tegund síldar, sem hjer
veiöist," segir hann, „fæst hvergi
nema viS ísland. VíSa annarstaöar
veiSist síld, en ekki sama tegund. Þeir
sem nota íslenska síld, verSa því
auövitaö aö fá hana hjeSan, og af
þessu leiöir þaö, aS verS á íslenskri
sild hækkar og lækkar aöallega eftir
því, hve mikiS veiöist hjer viö land.
AS vísu má sjálfsagt gera ráS fyrir,
aö útlend síldveiöi hafi einnig nokkur
áhrif á verSiö, því aS ein tegund sild-
ar getur aö nokkru komiö í staö ann-
arar, sem skortur er á. En aS mestu
má víst segja, aS hver tegund síldar
hafi sinn markaö út af fyrir sig og
maikaöurinn getur veriö yfirfullur af
einni tegund, þó aö skortur sje og
liátt verö á annari. Reynslan er áreiS-
anlegust í þessu efni og hún sýnir
einmitt þaS, aS íslenskri síld hefur
jafnan veriS hætt viö verSfalli, þeg-
ar síldveiöi hefur veriS mikil hjer viS
lancl, en hátt verö, þegar lítiö hefur
veiSst. Hitt er annaö mál, aö mark-
aöurinn fyrir islenska síld virSist
vera aö stækka smátt og smátt.“
Þá talar höf. um „landhelgisbrotin
og leppmenskuna". Lög mæla svo fyr-
ii, aö engir aörir en þegnar Dana-
konungs mega veiöa síld í landhelgi.
En þeim fyrirmælum er illa hlýtt. Og
brot þau, sem upp komast, eru ekki
nema lítill hluti þeirra brota, sem eiga
sjer staö. „Hjer viö bætist svo annaö,"
segir höf., „sem ef til vill er enn þá
verra, aö á hverju sumri eru mörg
útlend skip aS veiöum innan' land-
helgislínunnar í fullum friSi og opin-
berlega, útlend skip, sem kalla sig
íslensk eSa dönsk, láta skrásetja sig
til málamynda til þess aS öölast rjett
til síldveiöa i landhelgi. Útlendir
skipaeigendur selja skip sín íslend-
inguni til málamynda, hafa íslensk-
an (eSa danskan) lepp, sem svo er
kallaö, en þegar öll skjöl eru í lagi
aS forminu til, er ekki auögert aö
neita um skrásetningu skipsins, þó aö
grunur kunni aS leika á um þaS, aS
skjölin sjeu málamyndaskjöl. Auk
þess er i þessu efni mjög óheppilegt,
hve lítiS þarf til þess aö öölast ís-
lenskan borgararjett. Útlendingar nota
þaö óspart til þess aS útvega skipum
sínum rjett til veiöa í landhelgi. Þeir
hafa hjer dúk og disk, telja sig bú-
setta hjer, til þess aS geta fengiö skip
sín, og stundum líka annara skip,
skrásett sem íslenska eign.“
VeiSi útlendinga hjer viö land tel-
ur.höf. ísl. síldarútgerSinni til stór-
tjóns, og af völdum þessara útlend-
inga er þaS, aS hætt er viö veröfalli
sildarinnar. Og „enn eru útlendingar
hvimleiSir“, segir hann, „aS því leyti,
aS þeir hafa náS tangarhaldi á hin-
um bestu síldarverkunarplássum hjer
norSanlands. ÞaS má heita, aö allur
Siglufjöröur sje á þeirra valdi. íslend-
ingar veröa aö láta sjer nægja hin
lakari pláss, og er þaö hart, aö lands-
menn skuli hafa lakari aSstöSu í sínu
cigin landi, en útlendir keppinautar
þeirra.
Alt gæti þetta nú veriö gott og
blessaö samt, ef veiöi útlendinga gæfi
landssjóSi svo miklar tekjur i aöra
hönd, aS þær gætu jafnast á móti þvi
tjóni, er af veiöi þeirra leiSir fyrir
landsmenn. En því er ekki aS heilsa.
Sá eini skattur, sem lagSur er á síld-
arútgerö hjer viS land, er lítilfjör-
legt útflutningsgjald, 50 aurar fyrir
hverja tunnu síldar. Þessi skattur er
alt of litill til þess, aS hann geti kom-
iö til greina í samanburöi viö þaS tjón,
er veiöi útlendinga bakar landsmönn-
um.“
Þetta eru nú helstu ástæSurnar, sem
höf. færir fyrir því, aö landiö ætti aö
taka einkarjett yfir síldveiöunum og
síldarsölunni, aS þeirri ástæSunni ó-
gleymdri þó, sem er hjá honum aS-
alástæSan: aö landssjóöurinn meö
þessu fengi stórkostlegar tekjur.
Hann gerir ráö fyrir aS útlendi
markaSurinn fyrir íslenska síld taki
nú viS 250 þús. tunnum árlega, án
þess aS hætt sje viS verSfalli- En lík-
indi eru þó fyrir mikilli aukningu
jafnframt og markaSurinn opnast í
Ameríku. VerS á ísl. sild hefur veriS
á siöustu árum 16 kr. tunnan. 1914
varö veröiS 20 kr. og 1915 komst þaS
upp i 60 kr-
Höf. ætlar, aS ef landsjóöur tæki
aS sjer veiöina og söluna, mætti á-
ætla stööugt verö á síldartunnunni 20
kr. Og reyndist þaS rjett, þá næmi
söluverS 250 þús. tunna 5 miljónum
kr. — Reikningsáætlunin yfir kostn-
aS og ágóöa veröur þá svo hljóöandi:
ÚtsöluverS fyrir hverja tn. kr. 20.00
Þar frá dregst:
1. KaupverS fyrir
fersku síldina .. kr- 4.50
2. Tunnan sjálf... — 4.00
3. Salt............ — 1.00
4. Sötlun og öll
vinna viö síldina
og bryggjuleiga — 2.50
------------1200
Hreinn ágóSi af tverri tn. kr. 8.00
Reynist nú þessi áætlun rjett og sje
miöaö viö 250 þús. tunnur, sem er
sjálfsagt ekki of mikiö, þá yrSu tekj-
ur landssjóös af síldarversluninni 2
miljónir króna á ári, eSa meS öSr-
um oröum nærfelt eins mikil upp-
hæS eins og núverandi tekjur lands-
sjóSs nema til samans.“
Hjer er auösjáanlega um mál aS
ræSa, sem vert er þess, aS þaS sje
tekiö til alvarlegrar íhugunar. Efni
bæklingsins veröur ekki rakiö hjer
frekar aS þessu sinnu. En eftir aS
höf. hefur komist aS þeirri niöur-
stööu, sem hjer er sýnd, rs§öir hann
um framkvæmd málsins, afstööu Is-
lendinga til þess, síldarnotkun innan-
lands o- fl. o. fl.
Þegnskylduvinnan.
Eftir
sjera Magnús Bl. Jónsson í Vallanesi.
ÞaS eru nú liSug 12 ár síöan þeirri
hugmynd var fyrst komiö á flot. Á
þessum tíma hefur, meS köflum, ver-
iö talsvert um hana ritaS, en nær ein-
göngu af stuSningsmönnum hennar.
Allur fjöldi manna úti um alt land
mun hafa taliö hana meinlaust gasp-
ur, sem ekki tæki því, aö fara aö mót-
niæla. Hún mundi aldrei komast
lengra en á pappirinn, og því eng-
um verSa aS baga.
Nú er þetta breytt, þar sem siöasta
þing afrjeS aS bera hugmyndina beint
undir atkvæSi kjósenda. MeS þessu
er stigiS spor til framkvæmda, og því
ekki lengur unt aS líta á hana sem
meinlaust hjal eöa barnabrek.
Og nú hafa menn lika vakist upp
til mótmæla. Einar Helgason, i sept-
emberblaöi „Freys“ og 3. tbl. Lögr.,
19. jan, þ. á„ og Gísli Sveinsson
lögm., í 1. og 2. tbl. ísafoldar 5. og
8. jan. þ. á. Ættu allir kjósendur aS
kynna sjer ummæli þessara manna,
áSur þeir greiSa atkvæSi Fleiri hafa
kannske mótmælt, þó jeg hafi ekki
sjeS.
En þegnskyldumenn láta nú held-
ur ekki sitt eftir liggja, aö. halda
hugmyndinni fram viö kjósendur, frá
sinu sjónarmiöi. Hef jeg nýlega sjeö
grein eftir Steinþór Guömundsson i
4. og 6- tbl. Austra, 29. jan. og 19.
febr. þ. á„ og nú síöast „Fram“-ræSu
Matth. alþm. Ólafssonar, í 2. tbl.
Lögr., 12. jan. þ. á. Fleira hef jeg
ekki átt kost á aö sjá af því tægi.
svo þaö er nærri því leiöinlegt aö
þurfa aS ráSast á svo dýrölega bygg-
ingu. En nauösyn brýtur lög.
ÞaS skal viöurkent, aS grein St.
G. er rituö meS stillingu og gætni,
og er jeg honum alveg samdóma í
sumum atriöum, t. d. því, aö ekki sje
enn tímabært aS bera fnáliS undir at-
kvæöi þjóSarinnar. En þar sem hann
kemst aö þeirri niSurstöSu, aö samt
sem áöur eigi aö greiöa því jákvæöi,
úr því svona sje komiö, en kjósend-
ur eigi svo eftir á aö leggja ríkt á
viö þingmenn sína, aS búa ekki til
þegnskyldulög, fyr en þau hafi fest
dýpri rætur í hjörtum þjóöarinnar,
en bannlögin, — þar kemst jeg aS
gagnstæöri niöurstööu, þeirri, aö ó-
timabært mál eigi aS fella, en ekki
aS samþykkja. ASferS S- G. er aS
vísu hugsanleg, ef um smámál væri
aS ræöa. En í slíku stórmáli, sem
hann sjálfur telur þetta, er hún mjög
varúSar verö, enda stórhættuleg.
Hvernig veröur þaS mælt síöar, hve
djúpar rætur þegnskylduvinnan á í
hjörtum þjóöarinnar, nema þá meö
nýrri atkvæSagreiöslu. En væri þaö
meiningin — ekki þaö óskynsamleg-
asta í þessu máli, — þá hefSi í upp-
hafi átt aS ganga út frá endurteknum
atkvæöagreiöslum viö hverja þing-
kosningu, þangaS til annaS hvort
nauSsynlegur meirihluti væri fenginn
eöa vonlaust um hann. Hitt viröist
likjast nokkuS mikiö barnaleik, aS
kjósendur samþykki hugmynd til
lagasetningar, en biöji svo jafnframt
þingmenn sina í hamingjunnar trausti
aö framkvæma hana ekki. — Hættan
liggur í því, aS þegar kjósendur einu
sinni hafa samþykt þegnskylduna,
þá mundu fylgismenn hennar heimta
þaS látlaust, þing eftir þing, aS sett
yröu lög um hana. Og þingiS mundi
veröa brýnt meS kröftugum upphróp-
unum: Þjóðin krefst þess! Þjóðin
heimtar þaö! og þetta eins fyrir þaö,
þó aS eins væri um tiltölulega lítinn ,
meirihluta aS ræSa. Og þá er líking-
in viö bannlögin full.
Og þótt svo kjósendur á fámennum
þingmálafundum, hjer og hvar um
landiS, fælu þingmönnum sínum
frestun á framkvæmd þegnskyldu-
unnar, þá má ekki vænta þess, aö
þetta vægi næsta mikiö gegn áöur
yfirlýstum þjóSarvilja-
I ræSu M. ó. er ekkert aö finna,
nema hrós og lofstír þegnskyldunnar,
og öll andmæli gegn henni brenni-
merkt, sem hugsjónaleysi, skortur á
trú framtíöarlandsins, eSa kyrstaSa.
*
Jæja. Úr því þessi nær 13 ára
gamla skýjaborg, sem hingaö til hef-
ur sveimaS i lausu lofti, á nú loks aS
komast niöur á jöröina, þá er aS at-
huga, hvort nokkur hæfilegur grunn-
ur er þar til fyrir hana.
MáliS hefur tvær hliSar: Uppeldis-
hliSina og hagfræöishliöina, og minst
hefur veriö á þær báöar í umræöun-
um. ÞaS er einkum uppeldishliSin,
sem meömælendur þegnskyldunnar
leggja áherslu á, og ætla meö henni
aS umskapa og endurbæta þjóöina og
þjóölífiS frá rótum, enda segja, aö
þetta takmark náist, ef alt veröur svo
fullkomiö, sem þeir æskja. Aftur
draga hinir þetta í efa. Telja jafnvel
eins líklegt, aS þaS geti oröiS til siS -
spillingar sem til siöbótar. Þetta eru
spádómar frá báSum hliöum, bygöir
á veikari eöa sterkari líkum, en sem
reynslan ein getur sannaö, eSa hrak-
iö. En þó jeg sje smeikur um, aö eitt-
hvaö af ef-unum þeirra þegnskyldu-
mannanna bregöist, og þó aS opinber
vinna hjer á landi hafi hingaö til
ekki þótt hafa örvandi eöa bætandi
áhrif á verkafólk, þá ætla jeg ekki aö
bæta viS spádómana. Ekki til neins
aS þrátta um þaS, sem ekkert verS-
ur fullyrt um — sem um má segja
í þaS endalausa: klipt eSa skoriö.
En þó eitthvaS af vonum þegn-
skyldumannanna í þessa átt kynni aö
rætast aS einhverju leyti, þá getur þó
Hjá þessum formælendum er hug- j svo fariö, aS þaö svari ekki kostnaöi
myndin vafin miklu feguröarskrúSi, — pipan of dýr. Þá er komiö aö fjár-