Lögrétta - 16.08.1916, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstraeti 17.
Talsími 178.
LOGRJETTA
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON,
Bankastraeti II.
Talsimi 359.
Nr. 38.
Tilkynningf
Nýjar vörubirg-ðir er nú komnar til
V. B. K.
af flestum nú fáanlegum
— Vefnadarvörum —^
í fjölbreyttu úrvali.
Vegna tímanlegra innkaupa getur verslunin boðið viðskifta-
mönnum sínum þau bestu kaup, sem völ verður á í ár.
Ennfremur hefur verslunin:
Pappír cg ritföng,
Sólaleður og skósmíðavörur.
Vandaðar vörur. Odvrar vörur.
Verslunin Björn Kristjánsson, Reykjavík.
Hundrað ára afmæli
Hins íslenska Bókmentafjelags.
1816 — 15. ágúst — 1916.
Minningarhátíö Bókmentafjelags-
ins var haldin í sal neöri deildar í
Alþingishúsinu og hófst kl. 1, en um
morguninn haföi stjórn fjelagsins
íariS inn aS GörSum á Álftanesi! og
lagt sveig á leiöi Árna Helgasonar.
Minningarhátíöin hófst meS því, aö
sungnir voru og lesnir 5 fyrstu kafl-
ar kvæöaflokksins, sem prentaSur er
hjer á eftir, en síöan flutti forseti fje-
lagsins ræöu, las upp ávarp og skeyti
til fjelagsins og skipulagsskrá 1000
kr. sjóös, er hann gaf fjelaginu í af-
mælisgjöf. AS því loknu var sunginn
6. kafli kvæöaflokksins. Árni Thor-
steinsson stýrSi söngnum, en Jón do-
cent Jónsson las þau kvæöin, sem
ekki voru sungin.
Ræða forsetans.
Háttvirtu fjelagsbræSur!
Jeg óska ykkur alla velkomna.
»Megir íslands, mentum sem að unnið,
minning oss á þennan kvaddi fund.
Meðan sjónir mæia skeiðið runnið
merkissteinn er þessi gieðistund."
Svo kvaS Stgr. Thorsteinsson á 50
ára afmæli fjelags vors áriS 1866.
SíSan eru nú aftur liSin 50 ár, og
fjelagiö hefur náS 100 ára aldri. Nú,
á þessari „gleSistund", viö þennan
„merkisstein" á æfiferli fjelagsins
býöst oss tækifæri til aö renna
huga vorum aftur á bak yfir hiö
runna skeiö og mæla þaS meS
sjónum vorum. Jeg skal þó ekki
þreyta ykkur á aö rekja sögu fjelags-
insins út í neinar æsar -— til þess
mundi tíminn ekki vinnast, enda verS-
ur sagan sögö greinilega í Minning-
arriti, sem mun koma út innan fárra
daga og veröa sent fjelagsmönnum.
Jeg mun því aS eins drepa lauslega
á helstu atriöin, og sný jeg mjer fyrst
aS stofnun fjelagsins.
Áriö 1813, um miSjan ágúst, ef til
vill þennan sama dag, bar hingaS aS
Reykjavík góöan gest, Rasmús
Kristján Rask, hinn danska vísinda-
mann, sem síöan varö heimsfrægur
af tungumálauppgötvunum sínum.
Ilann haföi þegar á uppvaxtarárum
sínum tekiS ástfóstri viS íslenska
tungu. Hann hafSi þá fyrir tveim ár-
um gefiS út íslenska málfræði, sem
nefnist „Vejledning til det islandske
eller gamle nordiske sprog“ (Kh.
1811). Um þá bók hefur verið sagt,
aö hún hafi gert „eigi minni bylting
í ísl. málfræði en Copernicus geröi í
stjörnufræSinni“.* 1 henni' skapar
Rask hina ísl. málfræöi frá rótum. Nú
kom þessi maður hingaS í fullu fjöri
æskunnar, 25 ára aö aldri, meö hjart-
aS fult af ást til hinnar fögru tungu
* R. K. Rask: Minníngarrit 1787—1887,
/}o. bls.
vorrar, til aS heyra sjálfur, hvernig
hún hljómaði á vörum þjóðarinnar.
Og honum brá heldur en ekki i brún,
þegar hann fór aö tala viS Reykvík-
ingana, sem fyrstir urðu á vegi hans.
Hann lýsir því sjálfur meö svofeldum
orðum í brjefi til vinar síns Bjarna
Thorsteinssonar, rituðu rjett eftir
hingaðkomuna: „Annars þjer einlæg-
lega aS segja held jeg, aS íslenskan
bráöum muni út af deyja; reikna jeg,
aS varla muni nokkur skilja hana í
Reykjavík aS 100 árum liðnum, en
varla nokkur í landinu aS öörum 200
árum þar upp frá, ef alt fer eins og
hingaS til og ekki verSa
rammar skorSur viS reist-
a r — jafnvel hjá bestu mönnum er
annaöhvort orS á dönksu.“
1 sambandi viS þetta, skal jeg
benda á, aS í 1. grein hinna elstu laga
Bókmentafjelagsins, sem Rask hefur
samiö, segir svo: „ÞaS er tilgangur
fjelags þessa aS viöhalda* hinni
ísl. tungu og bókaskrift.“ f þessu oröi
„aö v i S h a 1 d a“ lýsir sjer hræSsla
um, aS máliS muni líSa undir lok,
sama hræöslan sem kemur fram í
Brjefinu til Bjarna Thorsteinssonar.
í oröum brjefsins „ef ekki eru ramm-
ar skorSur við reistar", rituSum
skömmu eftir aS Rask steig af skips-
fjöl, felst vísirinn til stofnunar Bók-
mentafjelagsins í huga Rasks. Hann
vildi „reisa rammar skoröur" viS
hnignun málsins fagra, sem hann
elskaöi eigi síSur en móSurmál sitt.
Og honum kom til hugar, aö eini veg-
urinn væri sá, aö íslendingar sjálfir,
allir bestu menn þjóðarinnar, tæki
höndum saman og mynduðu eitt öfl-
ugt fjelag til aS „viðhalda" móöur-
máli sínu. Næsta vetur eftir fór hann
úr Reykjavík upp aS Reynivöllum í
Kjós til vinar sins Árna Helgasonar,
sem þá var þar prestur, og dvaldi
hjá honum þaö sem eftir var vetrar,
og haföi hann þá gott tækifæri til aS
ræöa viö Árna um þessa hugmynd
sína að stofna fjelag til aS „reisa
skoröur" viS hnignun íslenskunnar.
UrSu þeir vinirnir vel ásáttir um mál-
iS og kom saman um, aS Rask skyldi
á ferðum sínum um landiS safna lof-
oröum um árleg tillög til hins fyrir-
hugaða fjelags, en Árni veita viStöku
því sem safnaöist. ÞaS var ekki auS-
hlaupiS aö því aS stofna slíkt fjelag
hjer á landi, eins og þá stóö á. Hinn
mikli NorSurálfuófriSur stóö enn yf-
ir, þegar Rask kom út, og var Dafia-
veldi flækt í hann og losnaði ekki úr
honum fyr en í Kielarfriðnum 14. jan.
1814, einmitt um þaö leyti sem þeir
Rask og Árni Helgason voru aö
bræöa fjelagsstofnunina á Reynivöll-
* Síðar (1851) vóru orðin »styðja og styrkja«
sett í stað þessa orðs laganna..
Reykjavík, 16. ágúst 1916.
XI. árg.
Klæðaverslun
H. Andersen & Sön.
Aðalstr. 16.
Stofnsett 1888. Sfmi 32.
Þar eru fötin saumuð flest.
Þar eru fataefnin best.
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir i
Bdkaverslun Sigfúsar Eyuiundssenar.
Lárus Fjeldsted,
Y firrjettarmálaf ærslumaCur.
LÆKJARGATA a.
Venjulega heima kl. 4—7 síöd.
um og vissu þá ekki annaö en aö ó-
friöurinn geisaSi enn, því aS friSar-
fregnin hefur ekki borist hingaö fyr
en um voriS. Styrjöldin haföi haft
mjög alvarlegar afleiðingar fyrir land
vort sakir ónógra aðflutninga, verS-
falls peninga og ríkisgjaldþrotanna
og þar af leiSandi bankahruns i Dan-
mörku, sem varS til þess, aö margir
töpuSu stórfje og sumir aleigu sinni'.
ÞaS var því ekki álitlegt aö knýja á
dyr almennings til samskota um þess-
ar mundir. Ýmsir fleiri öröugleikar
voru og á þvi aS stofna fjelag, sem
átti aö ná yfir alt landiS. Vegir voru
engir nema þeir, sem hestafætur
höfðu troöiö, samgöngur ógreiöar,
póstferðir mjög fátiSar o. s. frv. En
þeir fjelagar Rask og Árni ljetu sjer
ekki þetta fyrir brjósti brenna. Þeir
treystu því, aö málefniS var gott og
sigursæll góSur vilji. Rask ferðaSist
um landiS tvö sumur eftir þetta, 1814
og 1815, og varö talsvert á gengt aS
safna tillagaloforðum. ÞaS var honum
til mikils stuSnings, aS Geir biskup
Vídalín sendi boðsbrjef til fjelags-
stofnunar, sem Rask hafði samiS, til
allra prófasta landsins og veitti því
öflug meSmæli viö prestastjettina.
Þegar Rask hafSi komið fótum
undir fjelagsstofnunina hjer á landi,
fór hann heim til Kaupmannahafnar
síö sumariS 1815 og baS Árna Helga-
son fyrst um sinn taka viö forstööu
fjelagsins hjer ásamt þeim Siguröi
landfógeta Thorgrimsen og Halldóri
sýslumanni Thorgrímsen. Þegar heim
kom gekst Rask fyrir því, aö þar var
stofnaS samskonar fjelag, sem bæSi
íslendingar í Höfn og Danir gengu
í, og var haldinn stofnfundur þar 30.
mars 1816 og embættismenn kosnir
— Rask auövitaS forseti — en lög
voru samþykt á fundi 13. apríl 1816,
og var í þeim ætlast til aS bæöi fje-
lögin, þetta í Höfn, og hitt sem mynd-
aS var í Reykjavík, yrSi eitt fjelag í
2 deildum. Voru því lögin send
Reykjavíkurfjelaginu til samþyktar.
ÞaS hjelt stofnfund og valdi sjer em-
bættismenn 1. ágúst 1816 — var Árni
Helgason kjörinn forseti — en lögin
meö þvi ákvæöi aö fjelögin skyldu
sameinast og vera tvær deildir í einu
fjelagi voru samþykt á fundi 15. á-
gúst 1816; þá fyrst mátti heita aö
fjelagiS í heild sinni væri stofnsett
aS fullu, og því höldum vjer nú 100
ára afmæli fjelagsins.
Árangurinn af fjársöfnun Rasks til
fjelagsins sjest best á því, aö á hinu
fyrsta ári þe^s bárust því alls 1550
rbd. n. v. í tillögum frá íslandi, en 800
rbd. n. v. frá Danmörku. Þegar tek-
iö er tillit til þess, hvernig þá stóö
á hjer á landi, gegnir þaS mestu
furSu, hve mikiS safnaSist hjer, eink-
um þar sem svo var til ætlast, aö fje-
lagsmenn skyldu ekkert fá í aðra
hönd fyrir tillag sitt — þeir urSu
lengi vel framan af aö kaupa bækur
þær sem fjelagiS gaf út fullu bók-
hlöSuveröi eins og utanfjelagsmenn.
Orsökin til þess, aS fjelagiS var
haft í tveim deildum, annari í Reykja-
vík, hinni í Höfn, liggur í augum
Björn M. Olsen þrófessor,
forseti Bókmentafjelagsins.
uppi. Reykjavik var þá enn í barn-
dómi, ekki annaS en lítiS þorp, og þó
aS hún ætti aS heita höfuðstaður
landins, þá átti hún langt í land til
aS verða sú miöstöS hins andlega lífs
hjer á landi, sem hún síöar varð.
Hjer á landi var þá ekki nema ein
prentsmiðja, sem Landsuppfræðing-
arfjelagið átti. Var því enginn vegur
aö fá neitt prentaS hjer, nema fje-
lagiö setti á fót prentsmiSju handa
sjer. Aftur á móti var hægt aS fá alt
prentaS sem maður vildi í Khöfn. Frá
Reykjavík voru og engar þær sam-
göngur viS aöra parta landsins, að unt
væri aö senda þaSan bókasendingar
út um land. En frá Höfn mátti koma
bókasendingum til fiestra hafna á
landinu. Ef ekki heföi veriS sjerstök
deild af fjelaginu í Höfn, heföi þaS
þó orðiö aS hafa þar framkvæmdar-
stöS, sem hefði orðiS því dýr. ÞaS
var því vel ráSiS, eins og þá stóS á,
aS hafa fjelagiS í tveim deildum, og
þaS var fyrirsjáanleg og eSlileg af-
leiðing af ástandinu sem þá var hjer
heima og i Khöfn, að Hafnardeildin
mundi fyrst í staS draga til sin svo að
segja allar framkvæmdir fjelagsins,
svo sem prentun bóka og útsending.
En framsýni Rasks og góðvild hans
til íslands lýsir sjer í því, aS hann
þrátt fyrir þetta fjekk þaS sett i lög-
in, að Reykjavíkurdeildin skyldi vera
aöaldeild fjelagsins og Hafnardeild-
inni fremri aS virSingu, og aS heldur
skyldi prenta og binda bækur á Is-
landi en i Khöfn, ef þaS gæti oröiS
fjelaginu aö skaölausu.
Svo var þá fjelagiS vel og farsæl-
lega komiö á legg og megum vjer í
dag minnast þeirra manna, sem að
stofnuninni unnu, meS innilegu þakk-
læti og virSingu, bæSi hinna mörgu
sem lögöu fram rífleg tillög til fje-
lagsins, margir af litlum efnum, og
þó einkum þeirra tveggja manna, sem
fyrstir allra gengust fyrir því að
koma fjelaginu á fót og lögSu sig
a!la fram í því efni, fyrst og fremst
Rasks, sem átti upptökin, og þar næst
Árna Helgasonar, sem var Rasks önn-
ur hönd viS fjelagsstofnunina hjer á
landi. ÞaS er því eklci ófyrirsynju,
aS fjelagsstjórnin hefur gert ráðstö.f-
un til þess, aS krans sje lagður á leiSi
þessara tveggja manna nú í dag. Hef-
ur Þorvaldur Thoroddsen lofað aS
sjá um, aS fjelagsbræður vorir í Höfn
inni af hendi þessa þakkarskyldu viS
Rask, og er líklegt, aS sú athöfn
standi nú yfir eða sje ef til vill um
garö gengin. Og í morgun hefur fje-
lagsstjórnin fariS suSur aS Göröum á
Álftanesi og lagt krans á leiöi Árna
Helgasonar, en áöur hafSi hún látiö
gera viS minnisvarSann, sem var far-
inn aS bila, og mun sjá um, aS gert
verði viS grindurnar kringum leiöiS.
Jeg vil biðja menn aS minnast þess-
ara og annara stofnenda fjelagsins
meS því aS standa upp.
Þá skal jeg drepa i sem fæstum
orSum á helstu atriSin í s ö g u fje-
lagsins frá stofnun þess til vorra
daga.
Fyrsta tímabiliS í sögu fjelagsins
má telja frá stofnuninni til sumarsins
1851, þegar Jón SigurSsson er kos-
inn forseti Hafnardeildarinnar. Árni
Helgason er forseti Reykjavikurdeild-
arinnar allan þennan tima, nema 3
síSustu árin er Pjetur, síöar biskup,
Pjetursson forseti. Hefur enginn
gegnt forsetastörfum jafnlengi og
Árni. En i Hafnard. voru þessir for-
setar: Rask, Bjarni Thorsteinsson,
Finnur Magnússon, Þorgeir GuS-
mundsson og Brynjólfur Pjetursson,
allir saman ágætir menn. Fjársöfnun-
ir: haföi gengiS svo vel, aö fjel. gat
tekiS til starfa þegar eftir stofnunina
og fariS aS gefa út bækur. Fyrstu rit,
sem það gaf út, voru ársrit fjelags-
ins, sem var kallaö í s 1 e n s k
sagnablöS, og Sturlunga og Árna
biskups sögu. Kom 1. árg. ársritsins
út voriS 1817 og síöan kom þaö út á
hverju ári til 1826 — alls 10 árgang-
ar — en þá skifti tímarit þetta um
nafn og var kallaö Sklrnir og
kemur þaS út enn í dag undir því
nafni og er víst eitt hiS elsta timarit
á NorSurlöndum. Jafnframt rjeöst
fjelagiS og i þaS stórvirki aö gefa út
Sturlungu og Árna biskups sögu,
meðfram fyrir hvatir hins nafnfræga
öölings Birgis prófessors Thorlacius-
ar, sem lagöi ríflegan styrk til útgáf-
unnar. Gat fjelagiö varla valiS rit,
sem var betur falliS til aS opna augu
manna fyrir fögru máli og vera fyrir-
mynd í því efni en þessi rit frá gull-
öld bókmenta vorra. Útgáfunni var
lokið á fjórum árum (1820) Einn af
þeim mönnum, sem sá um útgáfuna,
var Sveinbjörn Egilsson, 0g var þaS
hans fyrsta starf í forníslenskum
fræSum, sem hann varö síðar svo
mikill snillingur í, og má ætla aö
þaS hafi fyrst dregiS huga hans aö
þeim efnum, og víst er um það, aö
orðfærið á Sturlungu og öörum sög-
um vorum var honum fyrirmynd aS
hinu fagra ritmáli, sem hann skapaði
þega hann sneri kvæöum Hómers á
islensku. Nokkru síSar (1820) rjeðst
fjelagiS í annað stórvirki ekki minna,