Lögrétta - 13.09.1916, Blaðsíða 2

154
LöGRJÉfTA
Nýjustu bækur:
GLÍMUBÓK. Gefin út af Iþróttasambandi Islands. Með 36
myndum. Verö kr. 2.75.
K N A T T S P Y R N U L Ö G. Gefin út af íþróttasambandi Islands.
Með uppdráttum. Verð kr. 0.50.
Fást hjá bóksölum.
Bókaverslun Sigfúsar Eymundssonar.
LÖGRJETTA kemur út á hverjum mið-
vikudegi, og auk þess aukablöð við og við,
minst 60 blöð alls á ári. Verð 5 kr. árg. á
Islandi, erlendis kr. 7.50. Gjalddagi 1. júlí.
f je, og ætti aS því leyti að þola frekar
aukin útgjöld en hann. Og vel ættu
sjávarmenn að geta unt landbúnaðin-
um velgengni á öllum sviðum, og
engan veginn að sjá ofsjónir yfir þvi,
sem honum er til viðreisnar lagt og
framþróunar af þvi opinbera, jafnvel
ekki, þó að eitthvað kynni það í fram-
tíðinni að verða meira en það, sem að
jafnaði hlotnast sjávarútveginum úr
þeirri átt. —
Sje nú aftur litið til andlegu mál-
anna í landinu, þá dylst mjer ekki, að
þaðan mætti mikið spara með hægu
móti, og þjóðinni alveg að mein-
fangalausu. Mjer dylst ekki, að margt
af því, sem heyrir til andlegu málun-
um, sje þegar farið að verða helst til
of mikið með þjóð vorri, eftir vorum
ástæðum, og að það áður langt um
liður, ef ekki verður stöðvað, fari að
bera verklegu framleiðsluna ofurliði.
Jeg skal síst amast við andlegri
framleiðslu í landi voru — þeirri,
sem þjóðinni er nauðsynleg og ómiss-
andi, og sem henni má verða til gagns
og blessunar í einu og öðru.
En gangi andlega menningin í það,
sem eyðir tíma, fje og kröftum ein-
staklinganna og þjóðfjelagsins í heild
sinni til þess, sem fáum eða engum
getur orðið að nokkru verulegu gagni,
eða í mismunandi hjegómlegt tisku-
tildur, sem skaðlegt er öllu því, sem
gott er, fagurt og nytsamlegt, þá er
talsvert öðru máli að gegna.
Það þarf ekki að eyða mörgum
orðum að því, hve mikið það fer í
vöxt nú á tímum, að stofna hin og
önnur embætti á kostnað hims opin-
bera — embætti, sem þjóðfjelagið
gæti vel verið án, og liðið þó eins vel
cg stundum betur eftir sem áður.
Þá er ekki minna gert að hinu, að
ausa fje úr landsjóði til einstakra
manna, sem náð þingsins nær þó ekki
svo langt til, að þeir sjeu settir á föst
laun um lengri eða skemri tíma.
Margt af þessu ber miður góða á-
vexti, og virðist oft vera gert í þeim
tilgangi, að veita mönnum þessum
peninga sjer til lífsviðurvær;s —
mönnum, sem annaðhvort ekki nenna
að snerta hendinni til nokkurs likam-
legs verks, eða þykjast of fínir og
upp úr því vaxnir, að neyta síns
brauðs í sveita síns andlitis.
En með þessu varhugaverða hátta-
lagi er fjöldi manna alinn upp í líkam-
legri leti og ómensku og margra
freistað til þess, að vilja hvergi vera
annarstaðar en í kaupstað, hafa hæga
og góða daga 0g lifa á svitadropum
annara, — lifa á landsjóðnum. Og
ætti engum að dyljast, hve Iangt þetta
er fjarri því, að geta lyft þjóð vorri
á hærra stig virkilegrar menningar
og mannkosta.
Til sönnunar því, sem nú hefur sagt
verið um andlegu framleiðsluna — og
það er virkileiki á mörgum sviðum
hennar — mætti tilfæra mörg dæmi.
En til þess að skrifa ekki of langt
mál, verð jeg að þessu sinni að láta
mjer nægja, að minnast með örfá-
um orðum á Háskóla vorn og annað
fleira í sambandi við hann.
Jeg heyri sagt, að Háskólinn sje
óskabarn þjóðarinnar, og að það eigi
að vera metnaður hennar að heiðra
veg hans og gengi í einu sem öðru,
og skal jeg ekki neita, að svo eigi og
þurfi að vera, ef ekki gengur úr hófi
fram.
En nokkuð fer nú Háskólinn að
gerast þungur ómagi á þjóðinni, þar
sem honum þarf nú að leggja ekki
minna en 70,000 krónur á ári. Og ein-
hver takmörk þurfa þó fjárveitingar
til hans að hafa eins og alt annað.
Við Háskólann eru nú níu prófess-
orar og þrir dócentar, þar á meðal
grískudócent Bjarni Jónsson fráVogi,
sem að flestra dómi hefði betur verið
kominn annarstaðar, með því líka að
stofnun þessa embættis er illræmd
mjög og talin að vera Háskólanum til
lítils gagns, en þó minni sóma.
I viðbót við þessi embætti var svo
á siðasta alþingi lagt mikið kapp á
það af einstökum þingmönnum, að
stofnað yrði glænýtt embætti við Há-
skólann í vinnuvisindum, eða hag-
nýtri sálarfræði, eins og það er af
sumum andans mönnum kallað.
Með frumvarpi því, sem í sambandi
við mál þetta var flutt á þinginu, var
ætlast til þess, að bætt yrðu vinnu-
brögðin í landinu, þ. e. að mönnum
væri kent að vinna, — vinna eftir
vissum og ákveðnum reglum, þar sem
allir viðhafa sama vinnulag við sömu
vinnu o. s. frv.
Jeg skal nú ekkert fullyrða um það,
að hve miklum notum vinnuvísindi
gætu orðið hjer á landi, þó að jeg
hins vegar efist mikillega um, að þau
eigi hjer vel við, þegar um algenga
erfiðisvinnu er að ræða til lands og
siávar. En að rjetta leiðin til þess að
bæta úr verklegri vankunnáttu manna
alment hafi verið, eða sje sú, að stofna
fast vinnuvísinda-embætti við Há-
skólann, það er mjer með öllu alveg
óskiljanlegt.
Það vita allir, að venjulegast eru
það ekki bændaefni, eða sjómanna-
efni þessa lands nje heldur aðrir al-
gengir verkamenn, sem á Háskólann
ganga. Langoftast eru það embættis-
mannaefni, eða þá slæpingsmanna-
eíni, sem kenslu sækja og njóta á
þeim háa skóla. Og mikið er það
fátítt, að menn þessir stundi algenga
erfiðisvinnu, svo sem sjóróðra, hey-
skap, skepnuhirðingu eða a. þ. u. I.
Og nú gerast þeir svo margir, sem
fara hinn æðri mentaveginn (alt of
margir í hlutfalli við verklegu fram-
leiðsluna og þarfir hennar), að vart
geta öll embætti þeirra — og margir
íá engin embætti — og aðrar andleg-
ar sýslanir feit verið, eða veitt þeim
nægilegt lífsframfæri, ef um heil-
brigðar tekjur væri að ræða.
Það verður því ekki betur sjeð en
að ákveðnustu fylgismenn fyrtjeðs
embættis, sem í orði var að stofna við
Háskólann á síðasta þingi, hafi meira
barist fyrir því, að veita manninum,
sem sýslan þessa átti að fá, fast em-
bætti og varanleg laun, en um hitt,
hvað verða mætti að mestum notum
fyrir almenning, ef um nokkur not
hefði þá verið að ræða. Enda var því
og haldið fram í þinginu, að maður-
inn, sem styrkinn hlaut í þessu skyni,
dr. Guðm. Finnbogason, þó að ekki
yrði af stofnun embættisins að þvi
sinni, væri peninganna vel maklegur,
eða eitthvað á þá leið.
Annars er bágt að segja um það,
hve dýr að Háskólinn kann að verða
þjóðinni áður lýkur. En flest bendir
til þess, að honum sjeu engín tak-
mörk sett, hvorki um tölu eða laun
opinberra starfskrafta við hann á
neinn hátt.
Þannig segir þíngmaður Dala-
manna, B. J., það í ræðu einni, sem
hann hjelt á þinginu síðast viðkom-
andi Háskólanum: „Það minsta, sem
hugsanlegt er að gera, er að bæta við
2 mönnum á hverju fjárhagstímabili,
sem kennurum við Háskólann" o. s.
frv.
Mundi nú ekki einhver góðfús
kjósandi hr. Bjarna Jónssonar vilja
reikna það út, hve dýr Háskólinn
yrði landinu með þessu lagi eftir svo
sem 50—60 ár t. d. ?
Þó segir þessi sami virðulegi þing-
maður það í sömu ræðu, að „miklu
væri betra að steindrepa mennina með
því að reka í þá hníf, heldur en að
smámurka úr þeim lífið á þann hátt,
sem nú er verið að gera“. — Honum
hefur nefnilega fundist, að sumir
þingmenn vildu skamta bitlingana. —
Og átti hann auðvitað við þá menn,
sem lifa vilja á landsjóðnum með
því, að „fletta bókum og fága sjálfa
sig“. — Já, fallegur er talsmátinn og
er ekki að furða, þó að kjósendur
Bjarna sjeu hrifnir af manninum! —
Athugasemd
um þegnskylduvinnumálið.
Eftir
Þorgeir Þorgeirsson
á Höllustöðum í Barðastrandarsýslu.
Þó að mig langi til að fara nokkr-
um orðum um þegnskylduvinnuna, er
það ekki af því, að jeg vilji fara í
orðasennu við þá, sem eru á annari
skoðun en jeg í því máli, heldur af
því, að mjer finst það skylda allra
alþingiskjósenda að reyna eftir föng-
um að gera sjer ljósa hugmynd um
það, og þá líka að láta hana heyrast
eða sjást.
Mál þetta snertir sjerstaklega þá
meðlimi þjóðfjelagsins, sem eru við
það að ná aldurstakmarki þátttakenda
löggjafarstarfsins (alþingiskosninga-
rjettinum), en sem komnir eru af
barnsaldrinum, þeim aldri, sem enga
heimild getur haft til þátttöku í regl-
um fyrir uppeldi sjálfs sín, nje held-
ur ábyrgð á þeim. Þar á móti er sjálf-
sagt — sje um nokkur lögbönd að
ræða af þegnskylduvinnunni — að
leita álits þeirra þjóðfjelagsmeðlima,
sem hjer er um að ræða og lögböndin
eiga að leggjast á, og leggja það til
grundvallar nefndri löggjöf; — með
öðrum orðum, láta unglingana sjálfa
leggja á sig lögbönd til menningar
sjer, ef þeir æskja þess.
Þá er að spyrja: Getum vjer leitað
til unglinganna og treyst því að þeir
skapi sjer nokkra ákveðna og heild-
lega hugmynd um þetta mál? Ef vjer
leitum til ungmennafjelaganna, meg-
um vjer óhætt treysta því, að þeirra
svar sje ábyggilegt, því þau eiga
marga mæta og mikilhæfa menn inn-
an sinna vjebanda.
Hermann Jónasson segir í riti sínu
frá 1908 að Ungmennafjelag íslands
sje henni hlynt. Á hverja sveifina
ungmennafjelögin falla nú, er ekki
hægt að segja, þótt heyrst hafi að
ungmennafjelagið í Reykjavík sje
hennar megin. En þar eð engin til-
laga hefur, mjer vitanlega, komið frá
ungmennafjelögunum um málið, síð-
an örlagastund þess var ákveðin á
síðasta þingi, þá væri bráðnauðsyn-
legt að hún væri fengin áður en þjóð-
aratkvæðið fellur við næstu kosning-
ar. Heimting slíkrar tillögu hefði, að
mínu áliti, átt að felast í þingsálykt-
unartillögu síðasta alþingis, um þjóð-
aratkvæði í þegnskyldumálinu. Það
væri æskilegt, þó slika sjálfsagða
heimting vanti, að ungmennafjelög-
in, einkum sambandsfjelög þeirra,
tækju þá rögg á sig, að koma sjer
saman um tillögu í málinu og sjá
um að hún kæmist í hendur sem
flestra kjósenda áður til atkvæða er
gengið.
Þó að sjálfsagt sje að unglingarn-
ir, og einkum ungmennafjelögin, geri
sjer sem ljósasta hugmynd um mál-
ið, skipulag þess, framkvæmd og af-
leiðingar, þá er einnig sjálfsagt að
a 11 i r aðrir, karlar og konur, sem til
vits og ára eru komnir, einkum þó
alþingiskjósendur, geri sjer það svo
ljóst sem kostur er á, bæði með því
að lesa með athygli það sem um það
hefur verið ritað, að því sem hver
kann á að ná, hugsa og tala um það
heirna, og hafa það til umræðu á
fundum, þann stutta tíma sem eftir
er til atkvæðagreiðslunnar.
Það fyrsta sem þarf að gera sjer
ljóst í þessu máli, er tilgangur þegn-
skylduvinnunnar og hvort hún sje
nauðsynleg til að ná þessum tilgangi.
Eftir því sem mjer hefur skilist er
tilgangur hennar sá, að rækta og
prýða landið, og gera það á ýmsan
hátt byggilegra og meira aðlaðandi
og um leið að örfa og þróa hjá hinni
uppvaxandi kynslóð þær borgaraleg-
ar dygðir, sem öllum eru nauðsynleg-
ar og þýðingarmiklar á starfs- og
þroskaárunum, einkum þær sem
mestri vanrækslu hafa sætt hjá þjóð-
inni, svo að vanræksla sumra þeirra
er orðin að heita má að þjóðarlesti,
svo sem er lítilsvirðing og kæruleysi
fyrir margri verkshátta og vinnu-
bragða kunnáttu, óákveðin niðurskip-
un og skifting timans og vinnunnar
og þar af leiðandi óstundvísi og ó-
starffýsi, og mörg óregla og stjórn-
leysi. Þetta er vonandi að færðist í
lag með hollum áhrifum á unglings-
aldrinum, og sje jeg ekki að þau áhrif
fengjust á annan hátt almennari og
betri en með nefndri skylduvinnu,
væri henni vel hagað og vel stjórn-
að. Þá ætti þegnskyldan að kenna
rjetta beiting orkunnar og rjett val
og notkun verkfæranna. Þetta ætti að
vera hægt að koma vinnuvísindunum
við að kenna. Auk þessa ætti þegn-
skyldan að auka samkynning fjöld-
ans og frjálsmannlega framkomu, og
af þvi gæti leitt framtakssemi og fje-
lagslyndi, er smámsaman kynni að
ríða slig á útúrboringsskapar og tor-
trygnis þjóðarlöstinn okkar.
Með þegnskylduvinnunni ynni hin
uppvaxandi kynslóð sameiginlega að
því að bæta og prýða landið sitt, og
manna sjálfa sig, og er jeg í engum
vafa um að þetta efldi þjóðræknis-
tilfinninguna. í sambandi við þetta
get jeg ekki stilt mig um að geta
þess hvað mjer finst kappgirni sumra
manna leiða þá frá heilbrigðri hugs-
un. í grein eftir Einar garðyrkjum.
Helgason slær hann því fram í skopi
til Matth. alþingism. ólafssonar, að
hann muni halda að velgerð við ann-
an veki velvildarhug til hans — eftir
kenning sálarfræðinga — í þessu
sambandi: velgerð þjóðarinnar við
landið veki velvild hennar til þess.
Mjer finst Einar hefði síst af öllu
átt að koma með þetta sem vopn
á þegnskylduvinnuna, því jeg hygg að
engum sje annara en honum um garð-
yrkjuna og framþróun hennar hjer á
landi. „Ann hver sínu,“ sagði karl,
hann kysti fjalhögg sitt. Þetta er
gamall og góður málsháttur, og mun
sannur reynast. Eða ætli það sje ekki
heilbrigð eðlishvöt, að hver um sig
hafi mesta hneigð til velvildar og
trygðar við það starfið, sem hann
stundar, og að eftir því sem þjóðin
geri meira fyrir landið, eftir því bind-
ist hún því þá fastari þjóðræknis-
tengslum ?
Eftir fyrstu hugsjón um þegn-
skylduvinnu orkaði það tvímælis,
hvort hún skyldi lögskylduð eða ekki
í það minsta fyrst um sinn. Höf.
hennar, Hermmann Jónasson, segist
helst vilja að hún sje frjáls, í það
minsta fyrst, þannig, skilst mjer, að
hver sje sjálfráður um hvort hann
taki þátt í henni eða ekki, en að hún
sje ætluð ákveðnu aldursskeiði t. d.
frá 18—25 ára aldri. Segist hann vona
að þjóðin hafi svo mikið „til brunns
að bera“, að það nægi, þó hann telji
langt frá að ófrelsi sje, þó hún væri
lögskylduð. Þessa ólögskyldu hug-
sjón sína segir hann að stutt hafi
mikilsmetinn maður (konsúll) í Nor-
egi, er hann hafi átt tal við, og hafi
hann meðal annars sagt, þegar Her-
mann sagði honum frá tillögunni
r9°3: — „Tillagan hefur þann galla,
að hún talar um skyldu í stað þess
að menn leysi vinnuna af hendi með
frjálsum vilja; en komist það í fram-
kvæmd, álit jeg að þetta sje ein af
þeim fegurstu og bestu hugsjónum,
sem komið hafa fram á nokkurrar
þjóðar þingi.“ Enn fremur segir hann
að konsúllinn hafi sagt: „Allir betri
menn teldu virðingu sína í veði, ef
þeir leystu eigi vinnuna af hendi, og
að það mundu þeir skoða sem hið
ánægjulegasta og helgasta starf sitt.“
Margt fleira segir hann sama mann
hafa talið þegnskylduvinnunni til á-
gætis, og að síðustu sagt, að rjettara
væri að sætta sig við, þó sumir menn
kynnu að hafa svo lúalegan hugsun-
arhátt, að smeygja sjer að ástæðu-
litlu undan vinnunni, heldur en að
svifta þjóðina þeim ómetanlega
heiðri, að flestir æskumenn hennar
hefðu af fúsum og frjálsum
vilja unnið endurgjaldslaust að því að
bæta og prýða fósturjörð sína,
Við nánari umhugsun finst mjer að
frjáls þegnskylduvinna næði seinna
tilgangi sinum, hallast jeg því ein-
dregið að því að hún sje lögskylduð.
Jeg held líka að lögskylduðu vinn-
unni mætti koma svo fyir, að hún
kæmi ekki til stórbaga eða fjártjóns
fyrir þá sem hún hvíldi á, nje að-
standendur eða skjólstæðinga þeirra.
Til stuðnings þeirri skoðun að frjáls
vinna kæmi ekki að fullum notum tel
jeg það að þá hlyti fyrirkomulagið
að vera bygt á áætlaðri notkun vinnu-
stöðvanna og vera háðara vilja þings
og stjórnar, en hag, vilja og þörfum
notendanna. Fjöldi, stærð og staðir
vinnustöðvanna yrði eigi að síður að
vera svo úr garði gert að nægði að
mestu, þótt aðsókn yrði mikil af þeim
er notkunarrjettinn hefðu, og hlyti
það að kosta ærið fje, en óvissa mikil
um aðsókn og notkunarþörf. Auk
þessa er nokkur hætta á að frjálsu
vinnustöðvarnar yrðu að mestu fyrir
þá, sem þær næðu síst tilgangi sín-
um á, og sem síst þyrftu þeirra við,
jeg á við skólamenn af flokki heldri
og efnaðri kaupstaðaborgara. Jeg
hygg að margir slikra manna tækju
feginshendi tækifærinu til að ljetta
sjer upp frá kaupstöðunum til sveit-
anna að sumrinu, þó þeir yrðu að
vinna nokkkrar stundir á dag, eink-
um þegar þeir gætu búist við að vera
að mestu í fjelagsskap sinna eigin
jafningja og stallbræðra. Þessa hug-
mynd mína byggi jeg ekki á því, að
lægri stjettirnar — synir þeirra og
dætur — sjeu ekki eins fróðleiksfús-
ar og hinar hærri og efnaðri, nje af
neinum stórlætis stjettaríg, það sýna
skólarnir, aðsókn þeirra af öllum
stjettum — mjer liggur við að segja
offylli — að hjer er ekki neinu slíku
til að dreifa. Orsökin mundi liggja í
því, að vinnan, og námið sem henni
fylgdi, færi að mestu fram að sumr-
inu, á þeim tíma, sem framleiðslu- og
verkmannalýðnum er arðmestur og
nauðsynlegastur til bjargræðis, en
skólamenn eiga frí.
Samkvæmt þessum athugásemdum,
held jeg að þegnskylduvinnan yrði að
vera lökskylduð, til að koma að full-
um notum, en, sem sagt, með vitund
og vilja þeirra, er hún hvíldi á. Með
því móti fyndi allur sá flokkur jafn
rikt til ábyrgðarinnar, er hann með
samþykki sínu hefði bakað sjer, og
sæji að ekki dygði annað en gegna
vinnunni með fúsleik og skyldurækni.
— Þegar til framkvæmdanna kæmi,
vona jeg hún vekti innbyrðis metnað,
samkeppni og ánægju, og að vel af-
loknu starfi, aukna og þroskaða
mann dómstilfinning og sjálfsvirðing,
auk þeirrar verklegrar menningar, er
hún veitti.
En hvernig á nú að koma lögskyld-
aðri þegnskylduvinnu fyrir, svo að
hún komi að fullum notum fyrir land
og þjóð og ríði sem minst x bága við
stundarhag einstaklingsins ? Það er
mjer langtum ofvaxið að svara þeirri
spurningu, þó finst mjer jeg verða
að segja eitthvað um hana, úr því jeg
hreyfði við þessu máli.
Jeg tel víst, að aðal-vinnustöðvar
þyrftu að vera þar sem undirbúnir
væru allir kenslukraftar, og ekki
veitti af að ein aðalstöð væri í hverj-
um landsfjórðungi. Ættu stöðvar
þessar að hafa tiltölustórt vinnuverk-
svið eða hjerað til starfrækslu, þar
sem komið yrði við öllum þeim verk-
hætti, verkfærum og verkstjórn, er
vinnan næði yfir. Þá ættu aukastöðv-
ar, ein eða fleiri, að vera í hverri
sýslu (þyrftu varla í hverjum
hreppi), þar sem einkum væri unnið
að því er þarfast væri hverju plássi,
þó svo fjölbreytt sem verða mætti,
eítir því sem tímar liðu fram. Til
aukastöðvanna ætti að fá kennara og
stjórnarmann frá aðalstöðvunum,
nema þeir fengjust fyr vel æfðir ann-
arstaðar íiá.
Á öllum vinnustöðvum þyrftu að
vera afmörkuð og girt svæði til jarð-
og garðyrkjuvinnu, keypti landsjóður
þau eða leigði og hefði arðinn af
þeim, þegar hann kæmi. Hús þyrfti
ef til vill á hverri stöð til verkfæra-
og áhaldageymslu að vetrinum, tjöld
ættu að vera til íbúðar og svefns.
Til þess að veita verkefni og ljetta
kostnað, tel jeg rjett að þegnskyldu-
vinnan tæki að sjer sýslu og hreppa-
vegi, að undanskildum ruðningi,
þar sem það gæti átt við vegna
strjálbygðar og strandlengju. Til
hennar (þegnskylduv.) gengju þá
þau gjöld, sem nefndum vegum væri
ætluð að því er vinnunni næmi. Rjett
sýndist að vinnustöðvarnar færðust
smámsaman, svo að fyrir öll hjeruð
og sveitir yrði með tímanum nokkuð
gert, þar sem á annað borð væri við-
unanlegt viðfangsefni. Sjálfsagt tel
jeg að sund yrði kent þar sem því
yrði komið við, einkum á aðalstöðv-
unum. Með ákvörðun aðalstöðva
mælti gott sundstæði að öðrum skil-
yrðum viðunanlegum.
Þar sem meiri háttar opinber störf
færu fram, svo sem stór jarðræktar-
fyrirtæki (veitugjörð, skógrækt,
gróðrarstöð), vegagerð, hafna og
lenidinga o. s. frv. og auðveldlega
næðist til frá vinnustöðvunum, ætti
þegnskyduvinnan að fá aðgang að og
leggja hönd á verkið með æfðum
verkmönnum undir fastri stjórn; þó
ættu þeir ekki að vera bundnir við
sama verkið meira en —y2 vinnu-
tímann, ef öðru yrði við komið.
Verkshætti og vinnubrögð við önnur
smærri algeng störf ætti að sýna ef