Lögrétta - 22.05.1918, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti i".
Talsími 178.
LOGRJETTA
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞóR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsimi 359.
Nr. 22
Reylgavík, 22. mai 1918.
XIII. árg.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
ísat i
r.
Klæðaverslun
H. Andersen & Sön
Aðalstræti 16.
Stofnsett 18S8. Sími 32.
—0—1
Þar eru fötin saumuð flest.
Þar eru fataefnin best.
Lárus Fjeldsteð,
yf irr jettarmálaf ærslumað ur
Lækjargata 2.
Venjulega heima kl. 4—7 síðd.
Landsverslunin.
Ágrip af ræðu Halldórs Steinssonar
við umræður í E. d. um fyrirspurn til
landsstjórnarinnar um úthlutun mat-
vöru, sykurs 0. fl.
Siðan landsstjórin tók verslun
landsins i sínar hendur, hefur óá-
nægja landsmanna með þá Verslun
fariö sívakandi. Þetta er i sjálfu sjer
ekki svo óeölilegt, þegar liti'ð er á
fyrirkomulag og gang verslunarinn-
ar frá byrjun. Þegar þessi verslun
fyrst tók til starfa, var eiginlega
engin þörf fyrir hana, þ á var engin
vöruekla í landinu, þ á voru engir
sjerlegir erfiðleikar á þvi að ná í
vörur frá útlöndum og jeg hygg, að
þ á hafi fáir kaupmenn boriö kvein-
stafi sína upp fyrir stjórninni og
óskaö aðsto'Sar hennar í verslunar-.
málum. Ef stjórnin á þeim árum hefði
haft i huga, af praktiskum
á s t æ 8 u m, að birgja landið upp
með ódýrum vörum, þar senr fyrir-
sjáanlegt var, að þær fnundu hækka
mikið i verði ár frá ári, þá hefði það
veriö vel ráðið. Me'ð þvi móti hefði
landiö geta grætt svo miljónum skifti
á örfáurn vörutegundum, svo jeg
nefni aö eins t. d. salt, kol og stein-
olíu. En sennilega hefur þetta ekki
vakað fyrir stjórninni, heldur mikið
fremur hitt, að reyna að fyrirbyggja
vöruskort í landinu. En hverjar svo
sem ástæöur stjórnarinnar voru i
byrjun fyrir versluninni, þá er þaö
víst, að á fyrstu stríðsárunum voru
vörukaup landssjóös í molurn og í
svo smáum stil, að þau urðu hvorki
til þess að birgja landiö upp, nje afla
landsmönnum neinna verulegra tekna.
Það má, meö öðrum orðum, segja áö
landsverslunin hafi á þeim árum ver-
iö gagnslítil og meinlítil.
Þegar líöur á árið 1916, fer meir
og meir aö kreppa að samgöngum viö
útlönd, þá fer áð verða erfitt urn að
drætti til landsins, og þá fyrst er
það, aö landsstjórnin þarf verulega
að hafa vakandi auga á birgðum
landsmanna, líta eftir hvar og hvernig
skórinn krepti mest aö og haga ráö
stöfunum sínum samkvæmt því.
Hollast hefði nú verið, að stjórnin
frá byrjun heföi hagað dýrtíðarráð-
stöfunum sínum á þann hátt, aö reyna
með ýmsu móti áð auka framleiðslu
í landinu sjálfu, en jafnframt að hafa
náiö eftirlit með, að nægar vörubirgð
ir væru til i landinu. Þetta gat stjórn-
in gert mikið betur og' landssjóði hag-
kvæmar en hún gerði. Hún átti frá
byrjun að hafa nána samvinnu og
eftirlit með kaupmönnum, reyna að
gera þeim hægra fyrir með vöruút-
vegun og áðflutninga og taka þátt í
versluninni að eins að svo miklu leyti
sem kaupmenn gátu ekki fullnægt
henni, Hún átti hægt með að hafa
eftirlit með vörubirgðum ví'ðsvegar
landinu og gat ráöið vöruverði
kaupmanna. Stjórnin gat einnig haft
fyrirliggjandi vöruforða í landinu,
sem alt af mátti endurnýja, ef ekki
hefði þurft að taka til hans og það
án nokkurrar áhættu fyrir landssjóð.
Það hefði rneira að segja miki'ð frern-
ur verið líklegt að landssjóður hefði
haft talsverðan gróða af því, þar sem
vöruverð fór síhækkandi og því mjög
líklegt að landssj. hefði getað selt þær
kaupm. dýrara veröi en hann keypti
þær í hvert skifti. Ef stjórnin hefði
haft þetta hugfast og hagað gjörðum
sínum samkvæmt því, heföi áhætta
landssjó'ös verið margialt minni.
En með árinu 1917 kemur, illu
heilli, Hggur mjer við að segja.
þriggja ráðherrastjórn til valda, og
eftir það verður alger breyting á
landsversluninni. Það verður ekki
annað sjeð, en að sú stjórn hafi sett
efst á prógram sitt „að versla“ hvern-
ig sem á stæði, hvort sem þörfin væri
mikil eða lítil, bara áð versla, versla,
draga verslunina úr höndum kaup-
manna i sínar eigin hendur. Þessi
grein út úr landssjóði, landsverslun-
in, sem framan af var lítil, er því
nú orðin að þvi heljarbákni, að ekki
þarf mikið út af að bera, til þess hún
beri stofninn ofurliði. Jeg veit, að
tjórnin heldur því fram, að hjá þessu
hafi ekki orðið komist, að þetta væri
samkvæmt ákvörðun þingsins o. s.
frv. En mjer er óhætt að fullyrða, að
það hefur aldrei verið tilætlun þings-
ins, að verslunin yrði rekin í þessu
horfi, og á siðasta þingi heyrðust all-
háværar óánægjuraddir yfir rekstri
og tilhögun verslunarinnar yfir höf-
uð. Samvinnufjelagshugmyndin, sem
stjórnin ímyndar sjer aö styðja með
þessu fyrirkomulagi, getur i sjálfu
sjer verið góð, en ef hún ekki getur
þrifist nema me'ð undirokun allrar
frjálsrar samkeppni í verslunarvið-
skiftum í landinu, þá er hún óholl
og þá á hún að vera feig. Sá fjelags-
skapur á að blómgast og þrífast semi
trjáls samkepni við aðra verslun.
Stjórnin segir; Við höfum grætt
miljón króna á landsversluninni. Jeg
segi: Við höfum tapáð ekki miljón
heldur miljónum á þeirri verslun.
Það er sannanlegt, að kaupmenn hafa
selt vörur sínar með miklu meiri
hagnaði en þeir gerðu fyrir stríðið
og hafa þannig, um leið og þeir
hjeldu lífinu í landsversluninni með
því að fylgjast með verði hennar
(auðvitaö ekki af neinni umhyggju
fyrir henni), grætt stórfje í skjóli
hennar. Landsverslunin er-komin inn
á öfuga braut, og það mun sannast,.
að ef hún heldur áfrarn að te*ygja
arma sin út yf-ir alla verslun lands-
ins, þá mun sú einokun hafa tals-
vefðan keim af einokuninni gömlu
og verða til þess að auka á en ekki
draga úr dýrtíðinni í landinu. Það
hefur verið fundið ýmislegt að hinr
um einstöku gjörðum stjórnarinnar
í verslunarmálum landsins, sumt
rjettilega en sumt ranglega, eins og
gengur, en á það skal jeg cngan frek-
ari dóm leggja að svo stöddu. —
Það sem aðallega kom mjer tií að
gera þessa fyrirspurn, er reglugerð
stjórnarinnar frá 23. jan. þ. á. um
úthlutun og sölu kornvöru, sykurs o.
fl. Þegar jeg haf'ði kynt mjer þessa
reglugerð, fór jeg að velta fyrir
mjer, hvað hefði getað vakað fyrir
stjórninni. Alstaöar annarsstáðar í
heiminum, þar sem matvöru hefur
veriö úthlutaö eftir seðlum, hefur
þaö veriö gert vegna matvælaeklu
i landinu og þess vegna i sparnaðar-
skyni. Þáð mætti nú búast við, að
eitthvað svipað hefði vakað fyrir
stjórn þessa lands. En ef reglugerð-
in er athuguð með hliðsjón af ástand-
inu í landinu, eins og þá var, þá
sýnist ráðstöfun þessi vera haria ein-
kennileg.
Þegar reglugerðin var gefin út, var
engin sjerleg vöruekla i landinu.
Hins vegar getur verið, þótt jeg hafi
ekki heyrt neinar greinilegar fregnir
um það, að þá hafi veri'ð útlit fyrir
útflutningstregðu eða bann á einni
eða fleirum vörutegundum frá Ame-
ríku. Hafi nú svo verið, var aldrei
líema rjett og sjálfsagt fyrir stjórn-
ina að gera einhverjar rá'ðstafanir
til sparnaðar í landinu, eu hafi
stjórnin hugsað að fyrnefnd reglu-
gjörð yrði til þess, þá hefur henni
hrapallega skjátlast.
Þáð er þá fyrst, að eftir reglu-
gerðinni er enginn munur gerður á
matarskömtum í kaupstöðum, kaup-
túnum og sveitum, enginn munur á
á þurrabúðannanninum, daglauna-
manninum og bóndanum. Við íslend-
ingat lifum ekki, fremur en aðrar
þjóðir, á einu saman brauði, heldur
einnig á ýmsum öðrum afurðum, ei
landið gefur af sjet. Stjórninni var
vorkunnarlaust að vita það, aö yfir-
leitt komist bændur af með mikið
minni kornvörur en kaupstaðarbúar •
sá mismunur er svo mikill, að meðal-
bóndi mundi geta haldið lífinu i sjer
'cg fjölskyldu sinni að mestu leyti án
kornvöruneytslu, þar sem þurrabúð-
armaðurinn ætti mjög erfitt með það
Þess vegna átti kornvöruskamturinn
að vera mismunandi í sveitum og
kauptúnum og kaupstöðum.
En þótt nú sje gengið fram hjé-
þessu atriði og litið á kornvöru-
skamtana eins og reglugjörðin ákveð;
ur þá, þá dylst manni ekki, að þeir
eru svo ríflegir, að ekki getur kom-
ið til mála, að um nokkurn sparnað
sje að ræða. Það er nógu fróðlegt i
sambandi við þetta að athuga, hve
miklu landsmenn hafa eytt af þess-
um vörum fyrir stríðið, meðan þeir
máttu ráða því sjálfir, íhlutunarlaust
frá landstjórnarinnar hálfu.
Árin 1910, 1911 og 1912 fluttist
kornvara til landsins sem samsvaraði
117—118" kg. á hvern mann á ári
1913 fluttist inn nokkuð meiri korn-
vara, en alt virðist benda til þess að
sú kornvara, -sem fluttist hingað
1910—12 hafi verið nægilega mikil
enda var ekkert haröæri eða sultur
hjer á þeim árum. Samkvæmt reglu-
gerð stjórnarinnar er hverjum manni
ætlað 2y2 kg. af kornvöru á viku
eða 130 kg. á ári. Þó að stjórninni
hefði verið ókunnugt um, hváð mað-
urinn kæmist af með minst af korn-
vöru, þá skyldu menn þó ætla, að hún
hefði ekki farið fram úr því, sem
reynslan hafði sýnt að menn ljetu sjer
nægja. Sama má segja um sykur-
skamtinn. Sykureyðslan hefur farið
sívaxandi í landinu. Árin 1880—90
var sykureyðslan 7—8 kg. á mann,
á ári, en 1914 er hún komin upp í
29 kg. Sykur er mönnum nauðsynleg
fæðutegund og það er enginn vafi á
því að fram að síðustu áramótum
hefur sykureyðslan í landinu ekki
mátt vera minni en hún var; en eft-
ir aldamótin vex hún hröðum fetum
og er orðin óþarflega mikil áður en
stríðið byrjar.
Sykurskamtur stjórnarinnar er,
eins og menn vita, kg. á mann
á viku, eða 26 kg. á áriþað er svip-
aður skanitur og menn eyddu á ár-
unum 1911—12 og voru þó íslending-
ar áreiðanlega þá komnir framarlega
í sykureyðslunni.
Af þessu má nú sjá, að það fer
fjarri því, að þessi vöruúthlutun
landsstjórnarinnar hafi haft éða muni
hafa nokkurn sparnað í för með sjer.
Það lítur mikið fremur sýo út, sem
það sje verið að sýna þjóðinni, að
nógar vörur sjeu til í landinu, svo að
óhætt sje að eyða. Þá hafa aðrar
þjóðir farið ofurlitið öðruvísi að
þeim hefur skilist, að til þess að fyr-
byggja hungursneyð, yrðu þær að
leggja eitthvað á sig', neita sjer um
jafnmiklar birgðir og þær hafa haft
á eðlilegum tímum. Hjá Norðmönn
um er kornvöruskamturinn alt að
því helmingi minni en hjá okkur og
sykurskamturinn helmingi minni
Skyldu Norðmenn vera þeim mur
fátækari eða neytsluminni en íslend-
ingar.
Það er því sannanlegt, a’ð vÖruút-
hlutunin hafði ekki við neinar gild
ar ástæður að styðjast, þegar reglu
gerðiii var gefin út. Það er sannan-
legt, að hún hefur komjð ranglátlega
Adalfundur
h.f. Lögrjettu verður haldinn á afgreiðslustofu
bladsins, Bankastræti 11, fimtud. 23. mai kl. 9 síðd.
Dagskrá samkvæmt fjelagslögunum.
Stjórnin.
niður á hin ýmsu hjeruð landsins og)
það er ennfremur sannanlegt, aö hún
hefur veriö gagnslaus að því -leyti,
sem hún engan sparnað hefur haft.
í för með sjer. En það er ekki nóg
með þetta. Það má ennfremur sanna
það, að hún hefur orðið til að tefja
fyrir viðskiftum innanlands og hindra
aðflutninga til landsins. Jeg veit það
ineð vissu, aö ekki allfáir kaupmenn
'hafa hætt við að flytja miklar vöru-
birgðir inn í landið, sumpart vegna
þess, að þeir hafa ekki treyst sjer
að Hggja lengi með þær óseldar, en
sumpart af þvi, að þeim hefur hreint
og beint veriö ráðið frá því af lands-
stjórn eða landsverslun og því bor-
ið við, að það væri samkepni við
landsverslunina. Menn skyldu því
ætla, að það væri helgasta skylda
landsstjórnarinnar á dýrtiðarárum
að stuðla að því, að sem mestar nauð-
ynjabirgðir flyttust til landsins, en
láta sig hitt minnu skifta, hver inn-
flytjandinn væri.
Ef striðið heldur áfram, má telja
víst, að það kreppi svo að lands-
mönnum, að sparnaður verði nauð-
synlegur meir en hingað til hefur átt
sjer stað. En þá þarf að haga matar-
úthlutuninni á alt annan hátt en
hingað til og um fram alt leggja að-
alkapp á það, að þær vörur, sem yf-
ir höfuð eru fáanlegar, flytjist til
landsins, hvort sem það; eru kaup-
menn eða landsverslun, sem eiga kost
á þeim.
Frjáls samkepni í verslunarvið-
skiftum verður að lifa, það verður
landsmönnum alt af hollast og ekki
ist nú á þessum vandræðatímum.
Þegar svona stórfenglegar ráö-
stafanir eru gerðar, eins og hjer um
ræðir, þá á þjóðin heimtingu á, að
ekki sje rasað að þeim, hún á.heimt-
ingu á, að þær byggist að minsta
kosti á heilbrigðri skynsemi, en sjeu
ekkert fálrn út í loftið, og þar sem nú
þessi seðlarekstur um landið þvert
og endilangt hefur mjög mikla fyrir-
höfn og kostnað í för með sjer, þá
verður sannarlega ekki annað sagtj
þegar litið er á árangurinn, en að
ver hafi verið farið en heima setið.
Húsaleigulögin
og áhrif þeirra.
Mig hefur furðað mjög á því, að
enginn hefur orðið til að gera að op-
mberu umtalsefni húsaleigulögin, sem
stjórnin dembdi yfir Reykjavík í
fyrra og Alþingi síðan fjelst á. Þvi
þau virðast ekki hafa komið neinu
góðu til leiðar. Eignarrjetti húseig-
enda hefur verið misboðið, en sið-
ferði leigjendanna spilt, og þeir stælt-
ir upp í áð ganga frá gerðum samn
ingum, hvort sem þeir hafa verið
munnlegir eða skriflegir. Þeir eru
víst fáir, húseigendurnir i Reykjavík,
sem ekki finna, hve rjetti þeirra er
misboðið af húsaleigunefndinni með
og án stuðnings laganna, og skal hjer
sýnt eitt dæmi um það, hve hörmu-
legt ásigkomulagið er,
Jeg var svo ólánssamur að eiga hús
í Reykjavík þegar lög þessi dundu
yfir, og hafði leigt 5 fjölskyldum í
búð í þvi. Þegar lögin voru gengin í
gildi, labbaði einn af leigendunum
til húsaleigunefndarinnar og bað
hana að færa hina umsömdu húsa-i
leigu niður. Jeg hef ekki húsaleigu-
lögin við hendina og veit þvt ekki
Eggert Claessen
yfirrjettarmálaflutningsmaður.
Pósthússtræti 17.. Venjulega heima
kl. 10—11 og 4—5. Talsími 16.
hvort ákvæði þeirra, um vald nefnd-
arinnar til þess að færa leigumálann
niður, nær aftur yfir ótaldar alda-
raðir eða takmarkar það við þá leigu.
s.em um er samið eftir áð lögin gengu
í gildi. Þó tel jeg ólíklegt að þing og
stjórn hafi leyft sjer það gerræði, að
gera tneð valdboði breytingu á ef til
vill margra ára leigusamningi, trúi
betur formanni nefndarinnar til
þeirra hluta. En hvernig sem því er
varið, þá skeði nú það, að eftir að
þessi leigjandi minn sneri sjer til
húsaleigunefndarinnar, gekk for-
maður hennar, Einar prófessor Arn-
órsson, fyrverandi ráðherra íslands,
fyrir aðra leigjendur i húsinu, að
sögn þeirra sjálfra, og spurði þá,
hvort þeir vildu ekki fá leiguna færða
niður, og auðvitað voru þeir á því
menningarstigi, að þeir ekki höfnuðu
jví góða boði prófessorsins. E11
hversu ill og afkáraleg sem lög þessi
annars eru, þá fullyrði jeg, að þau
hvorki bjóði nje leyfi slíkt fram-
ferði.
Leigan var auðvitað færð ríflega
niður hjá öllum leigendunum, en
engu að síður greiddu þeir ekki leig-
una á rjettum tíma. í september f. á.
varð jeg þess áskynja, að leigjend-
urnir höfðu framleigt — en það var
reim bannað í leigusamningnum —•
svo áð í þeim 5 íbúðum, sein jeg hafði
leigt, einni fjölskyldu hverja, bjuggu
rú 11 fjölskyldur — segi og skrifa
ellefu fjölskyldur. — Enn fremur var
alt rifið og tætt í húsirtu, veggfóður
flegið af veggjum upp til miðs, og
stigahandrið ljetu fjölskyldur börn
sín og annara hafa að leikfangi úti
á götu. Og óhreinindi og sóðaskap-
ur var svo mikill, að yfir tók allan
mannlegan skilning. Jeg sncri mjer
til húsaleigunefndarinnar og krafðist
ess, að hún af þessum ástæðum úr-
skurðaði leigendurna til að víkja úr
húsinu 1. október. En þó þarna væru
þrjár orsakir, sem nefndin samkvæmt
2. gr. laganna hefur ekkert vald til
að úrskurða um og hver út af fyrir
sig var næg ástæða til að bera leig-
endurna út úr húsinu, úrskurðaði
rtefndin eigi að síður að allar 11
tjölskyldurnar skyldu hafa íbúðar-
rjett áfram.
Þetta er að eins eitt af ótal dæm-
unt, er sýna, að húseigendur eru al-
gerlega rjettlausir. Og ein er sú verk-
un laganna, sem furða er að stjórn
og þing skyldi ekki sjá. Þeir fáu, sem
komist hafa hjá að hleypa öðrum inn
í hús sín eða á einhvern hátt hafa
losnað við leigendur, forðast að
hleypa nokkrum inn, af því að þeir
vita, að þeir geta ekki komið Jieim
úr húsum sínum aftur, þó þeim liggi
lífið á.
Aukaþingið, sem nú situr, gæti
na'umleba fundið nokkurt starf, sem
væri Reykvíkingum þarfara, en að
nema úr gildi þessi log eða að minsta
kosti að bæta eitthvað úr hinum
mörgu göllum þeirra, og þá ekki síst
að reisa einhverjar skorður við ger-
ræði húsaleigunefndarinnar.
Björn Gíslason.