Lögrétta - 05.06.1918, Qupperneq 1
Ritstjóri!
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
AfgreiÖslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsími 359.
Nr. 24.
Reykjavík, 5. júui 1918.
XIII. árg.
Þisgið 1918.
Ræða Jóns Magmíssouar forsætis-
ráðlierra í u. d. alþingis 80. maí
1918, er liann sraraði fyrirspuru
frá sjera Sigurði Stefánssynl um
það, hver ástæða liefðl verið til
þess að kalla þing saman nú.
Eg vil fyrst gera þá athugasemd,
að það svar, er eg gef hér, er að-
allega fyrir minn reikning eins, og
þótt eg búist við, að ráðuneytið í
heild sinni muni vera líkrar skoð-
unar i aðal-atriðunum, þá er eg hér
aðallega sá, sem ábyrgðina ber og
um er að kenna, því að þau mál
sem snerta alþingi sérstaklega,
kvaðning þess o. s. frv., heyra
undir mína deild. Auk þess má
geta þess, að einn ráðherrann, at-
vinnumálaráðherrann, var helzt
þeirrar skoðunar, að efasnmt
væri, hvort þörf væri á, að kalla
aukaþing þetta saman fyr en á
venjulegum tíma, eða i júlí, þótt
hann gæíi samþykki sitt til þess
að það væri kvatt sanian 10.
apríl. Fjárntálaráðherra var aftur
eindregið þeirrar skoðunar að
kalla ætti þingið saman eigi siðar
en gert var,
Þegar eg var að leggja af stað
á konungsfund i fyrra vor, þá
fékk eg tilmæli um það frá stjórn
Sjálfstæðisfélagsins, að reyna að
koma því til leiðar í utanför ininni,
að fullkominn verzlunarfáni fengist
fyrir ísland. Eg reyndi fyrir mér
um þetta, og ræddi málið meðal
annars við forsætisráðherra Zahle.
Tók hann það fram, að hann
hefði ekki búist við því, að þetta
mál yrði tekið svona fljótt upp
aftur, og minti á ummæli sín í
ríkisráði 22. nóv. 1913, að frekari
aðgerðir í fánamálinu, eða breyt-
inga á hinum almenna siglingafána
fyrir utan landhelgi yrði að bera
undir ifkisþing Dana, og að hann
ekki gæti sælt sig við það, að
þetla mál væri tekið útúr, heldur
teldi hann að rétt væri, ef fara
ætti að breyta sambandinu milli
iandanna, að taka þá upp í einu
alt sambandið milli landanna.
Annars var það talið þar í Dan-
mörku óráðlegt af sumum, að
laka þessi inál upp, meðan á ó-
friðinum stæði, og þá sérslaklega
fánamálið. Frá þessu skýrði eg þing-
mönnum, er Alþingi kom saman í
fyrra sumar. Eg þóttist ekki geta
færst undan að þreifa fyrir mér
um þetta mál, þótt eg hefði ekki
fengið tilmæli um það, nema frá
einum stjórnmálaflokki, sem ekki
skipar nema minni hluta þings,
því að fyrst og fremst taldi eg
alla þingmenn mundu vera sam-
huga í málinu, og þar að auki
mundi allur þorri þjóðarinnar
þessu máli eindregið fylgjandi. —
Sú varð og raunin á, að þingið alt
Var hér á sama máli, og afréð að
halda málinu fram. Og þótt í fyrstu
væri lítið eitt deilt um það, hvort
réttara væri að samþykkja frum-
varp um fána, eða þingsályktum
um útvegun konungsúrskurðar um
fullkoininn siglingafána, þá hurfu
allir þingmenn að þvi ráði, að fara
þingsályktunarleiðina, en það var
tekið fram, að þótt svo væri að
farið, þá væri þingviljinn hinn
sami, sem lög væri samþykt. Eftir
þeim undirteklum, sem eg hafði
fengið um vorið, var ekki örgrant
um, að þingið bæri kvíðboga fyrir
þvi, að komið gæti fyrirj að erind-
ið um fánann fengi ekki áheyrn,
en þingið vonaði þó, að þegar það
sæist að alt þingið væri einhuga
ineð þjóðina að baki sér, þá mundi
sigurvænlegt. Því kom sú spurn-
ing fram á þinginu í fyrra, hvort
ráðuneytið ætlaði að gera synjun
um fánann að fráfararefni, það
varð þá að ráði með samþykki
þingsins eða viðkomandi nefnda,
að gera það ekki milli þinga, því
ófært þótti að landið væri stjórnlaust
nokkra stund á þpssum tímum, en
skjóta skyldi málinu til þingsins á
þann hátt sem eg gerði á ríkisráðs-
fundi 22. nóv. f. á., ef synjað væri
um fánann.
Nú stóð svo á, að ráðuneytið
tekur að sér að flytja erindi fyrir
þingið, erindi, sem bæði þing og
þjóð leggja afarmikla áherzlu á að
fram gangi, en ráðuneytið fær
synjun hjá Hans Hátign konungin-
um. Eftir réttum reglum hefði nú
ráðuneytið átt að gera synjunina að
fráfararefni, en eftir því sem í garð-
inn var búið, er ekki liægt að
saka það fyrir, þótt það gerði
þetta ekki, en þarmeð var alls ekki
loku fyrir það skotið, að þingið
gæti ekki krafist þess, er það kom
saman, að ráðuneytið eða eg sér-
staklega færi frá. Þingið hafði full-
an rélt á að segja við mig: Þú
hefir tekið að þér að flylja eiindið
um fánann, erindi sem mér var
umhugað framar öðru, þér hefir
mislekist, þú verður því að fara.
Þetta vakti fyrir mér, er synjað
var um fánann, og því útvegaði
eg samstundis lieimild lil að kveðja
þingið til fundar livenær sem væri
á árinu 1913, með það í huga að
gera það sem fyrst, enda leit eg
svo á, að málið væri að öllu svo
vaxið, og það komið í það horf,
að þingið ætti beint heimting á
því, að fá að fjalla um það sem
fyrst. Það var því stjórnarfarslega
fyllilega réttmætt, að kalla þingið
saman svo snemma á þessu ári,
sem fært þótti. Þessvegna hefði
þessi fyrirspurn miklu fremur átt
að vera orðuð^iannig: Hversvegna
var þingið ekki kvatt til fundar
fyr en 10. apríl. Eft þartil er svar-
ið vitanlega, að þetta drógst svo
vegna tíðarfarsins í vetur, íshindr-
ana og hörku.
Þetta sem eg nú hefi talið, er að
minni hyggju eitt ærið nóg til þess
að sýna, að það getur ekki komið
til mála að saka stjórnina fyrir
það, að ekki var dregið lengur en
gert var að kalla þingið saman.
En, segja sumir, það átti ekki
að taka upp fánamálið í fyrra,
það varð fyrirfram vitað, hvernig
fara mundi, en timarnir eru þann-
ig, að um annað er fremur að
hugsa. Enginn skyldi ætla, að
þeir, sem þannig líta á málið, séu
verri íslendingar en hinir, eða síð-
ur ant um að fá fánann. Það er
eins og áður; markið er hið sama,
en vegirnir einatt ekki hinir sömu.
Það hafa auk heldur komið fram í
blöðunum raddir í þá átt, að þingið
hafi ekki átt með að koma fram með
fánamálið, það hafi ekki verið til
þess kosið. Mér virðist hér kenna
mikils misskilnings. Alþingi er auð-
vitað til.þess kjörið að ráða öllum
málum þjóðarinnar, með þeim
takmörkum einum, sem stjórnar-
skráin setur. En þá er hin ásökun-
in, að það hafi verið óhyggilegt
að fitja upp á fánamálinu einmitt
nú. Réttara að bíða til ófriðarloka.
— Eg skal nú ekki tína ástæður
þær, er færðar hafa verið fyrir því,
að oss sé einmitt nú svo afar
nauðsynlegt, að fá fullkominn fána
viðurkendan, um það hefir verið
deilt. En eg hygg að málið sé ofur-
einfalt, ofurljóst, ef menn gefa sér
tíma til að alhuga allan haginn,
allan aðdraganda.
Frá upphafi hefur vakað hjá
oss öflug og lifandi tilfinning þess,
að vér erum sérslök þjóð, sem
byggjum eigið land, og höfum
eigin tungu, með öðrum orðum:
þjóðernis-tilfinningin hefur jafnan
verið vakandi hjá oss. Jafnvel á
hinum mestu niðurlægingartímum
þjóðarinnar, hefur þjóðernistilfmn-
ingin þó ekki sofið. — Eg skal ekki
fara mikið út í stjórnmálasögu
landsins, að eins minna á það, að
síðan fyrir miðja síðustu öld hefur
hin íslenzka þjóð barist fyrir því,
að fá það viðurkent, að vér eig-
um rétt á að ráða öllum vorum
málum, og að vér séum ekki und-
ir yfirdrotnun annarar þjóðar
gefnir. Þótt vegir hinna ráðandi
manna hér hafi ekki ávalt verið
þeir sömu, þá hefur markið þó
verið eitt, viðurkenning á fullrétti.
Sýnilegt tákn þjóðernisréttarins er
fáninn, en þýðing fána sein tákn
þjóðernis kemur í rauninni svo að
segja eingöngu fram í réttinum til
að hafa hann á skipum hvers
lands. Nú fengum vér 1913 viður-
kendan rétt vorn til þess að hafa
eiginn fána að þjóðernistákni á
rslenzkum skipum innan land-
helgi íslands, en í siglingum til
annara landa megum vér ekki
sýna þannig þjóðerni vort, heldur
verðum að hafa þjóðernisfána
Danmerkur. Fyrir inér hefur það
ávalt staðið svo, sem það væri í
rauninni fremur lítils virði út af
fyrir sig, að hafa leyfi til að sýna
þjóðernisfána á skipum landsins
að eins í landhelgi, eða með öðr-
um orðum: að eins heima fyrir,
en vera fyriímunað að gera það
anparsstaðar^ eða einmitt þar sem
aðallega er ástæða til þess. Það
sem ávanst 1913 tel eg samt mjög
mikils virði, en að eins sem spor
í áttina til marksins, viðurkenn-
ingar fullkomins siglingafána. —
Að ekki hefur verið fylgt fastara
fram fullkomnari fánakröfu hingað
til, hygg eg að hafi komið með-
fram af því, að hin almenna skoð-
un var sú, — og skal eg viðurkenna,
að eg fyrir mitt leyti hélt þeirri
skoðun fram, — að ekki fengist við-
urkendur fullkominn islenzkur
sigliugafáni, nemá áður væri feng-
ið viðurkentfullveldi landsins.eðaþá
aðminstakosti viðurkentumleið. Nú
hafa þeir hlutir sem eru að gerast
í heiminum, breytt mörgu í skoð-
unum manna, afmáð ýmsar kredd-
ur, og umsteypt ýmsu, er áður
voru talin svo sem trúaratriði.
Nú ætti ekki að þurfa að búast
við því, að fánakrafa vor strand-
aði á kreddum einum. — Og það
er eitt sérstaklega, sem mér finst
að ætti að gera það skiljanlegt,
að fánakrafan fékk byr undir báða
vængi, og það er það, að nú er
haldið nijög á lofti í umheimin-
um þjóðernisréttinum, rétti smáu
þjóðanna sem hinna stærri. Það
hlýtur að hafa áhrif á íslendinga,
að sjá höfðingja hinna voldugu
þjóða í orði viðurkenna þetta, sem
stöðugt hefur haldið uppi stað-
festu vorri og djörfung í sjálfstæð-
isbaráttu vorri. Það mátti því telja
það nær því eðlisnauðsyn, að þessi
sérstaka þjóðerniskrafa vor, fána-
krafan, kæmi fram einmitt nú. —
En eins og sagt er, strandaði hún
á mótstöðu frá Dana hálfu.
Þegar það var ráðið, að synja
skyldi um fánann, þá var því hreyft
af Dana hálfu, að rétt væri að
reyna lieldur almenna samninga,
og jafna á þann hátt í einu öll
deiluinál milli landanna, heldur
en að taka svona eitt mál út úr
hinum saineiginlegu málum, sem
svo eru talin. Það væri mjög svo
þreylandi þessar deilur um einstök
atriði, hvert eftir annað, og spilli
góðri sambúð yfirleitt. — Eg hélt
því fram, að almennar samnings-
umleitanir ættu ekkert að koma
fánamálinu við, það væri einungis
íslenzkt mál og kæmi ekkert hin-
um sameiginlegu málum við, og
gæti eg því ekkert tekið í þessa
uppástungu um almenna samninga
i sambandi við fánamálið. Zahle
kvaðst vel skilja þessa afstöðu
mína, eftir því sem skoðun alþingis
væri á málinu, en hann væri nú
á annari skoðun. Að öðru leyti lét
eg það þá í ljósi, að eg hefði ekk-
ert umboð til að taka undir uppá-
stunguna um snmninga-umleitanir,
að eg gæti ekkert sagt um það,
hvort Alþingi væri fúst til að taka
þær upp, enda lét eg í ljósi, að eg
væri ekki sérlega vongóður um,
að hepnast mundi að ná samkomu-
lagi í einu um alt. Því var þá og
um leið skotið fram frá Dana hálfu,
að hentugt mundi máske, að taka
upp samninga-umleitanir á þann
hátt, að maður eða menn kæmi
hingað frá Danmörku í því skyni.
Eg fór svo frá Kaupmannahöfn í
vetur, að eg hafði alls enga afstöðu
tekið til þessa samningaboðs, að
eins lét eg það í ljósi, að ef til
þess kæmi, þá teldi eg líklegustu
leiðina, að sendimaður eða menn
kæmu hingað.
Þegar eg kom heim, skýrði eg
þeim þingmönnum, er náð varð
saman liér, frá afdrifum iánamáls-
ins, og lét þess um leið getið, að
kostur væri á almennum samning-
um. í fyrstu voru undirtektirnar
undir það fremur daufar, en nokkru
síðar hréyfði eg málinu aftur við
allmarga þingmenn, og taldist þá
mega gera ráð fyrir, — þar sem
því hafði verið skotið fram frá
Dana hálfu, — að sendimenn
kæmu hingað. Allir þeir þing-
menn, sem eg þá talaði við, tóku
vel i málið, og þóltist eg því geta
skrifað það til Danmerkur, að
útlit væri fyrir, að þingið mundi
gera það, og frá þessu skýrði eg.
Þegar Alþingi kom saman, hnigu
allir flokkar þingsins að því ráði,
að hafna ekki tilboðinu um
samninga-umleitanir, en jafnframt
skýrði eg hinum aðiljanuin frá
því og lét skýra að eg hefði reift
málið á þeim grundvelli, að mað-
ur eða menn kæmi hingað. Það
er því auðsætt, hve fjarri sanni
það er, að vér höfum heimtað
samninga í ákveðnu formi eða á-
kveðnum stað. Vér höfum að eins
tekið kurteisu boði. Þegar bréf mín
um, að sennilegt væri, að Al-
þingi tæki vel í málið, komu til
Danmerkur, var komið nálægt
kosningunum þar, og fekk eg þá
það svar, að danska stjórnin gæti
ekkert frekara átt við málið fyr
en eftir kosningarnar. Mér kom
þetta á óvart, því að mér hafði
verið sagt, að tilboðið um upptöku
samninga, eins og reyndar alt sem
kæmi frá Dana hálfu í íslands-
málum, væri gert með ráði allra
flokka þar. Þess vegna hafði eg ekki
ástæðu til að ætla, að sending
manna hingað stæði svo í sam-
bandi við kosningarnar þar, að
þeir gætu ekki komið hingað fyr,
þótt eg gæti ímyndað mér, að
samningum kynni ekki að verða
lokið fyr en eftir að Ríkisþingið
kæmi saman, að kosningunum
loknum; en sendiménn hlutu að
geta borið sig saman við Dana-
stjórn í símskeytum. Að kosning-
arnar í Danmörku stæðu þannig í
sambandi við sendiför hingað,
skildi eg ekki þá, því siður, sem
það var eins vel búist við því, er
um þessar samninga-umleitanir var
talað í Kaupmannahöfn i vetur,
að þingið kæmi saman enn fyr
en varð.
Drátturinn frá Dana hálfu verður
reyndar nokkuð skiljanlegri nú, er
vitneskja er fengin um, að brydd-
ir á því að þetta mál sé orðið að
deiluefni milli flokkanna í Dan-
mörku. En þótt eg hefði vitað fyrir-
fram, að þessi dráttur yrði, þá hefði
eg samt ekki talið forsvaranlegt, að
draga það lengur en gert var að
kveðja þingið til fundar. Áður en
þingið kom saman og svar þess
fengið um samningsboð Dana, gat
danska ráðuneytið ekki geit frek-
ara í málinu, og það mátti altaf
búast við, að einhvern undirbún-
ing þyrfti frá Dana hálfu, áður en
sendimenn kæmist af stað, ef svar
Alþingis yrði játandi. Á hinn bóg-
inn er það vitanlegt, að því meiri
dráttur sem orðið hefði á því að
Alþingi kæmi saman, því meiri
dráttur hlaut að verða á öllum
þessum málum, en mjög mikið
tómlæti frá vorri hálfu í málun-
um þótti mér Hlt sæmandi. — Eg
verð því að halda því fram, að
einnig með mögulegar samingaum-
leitanir fyrir augum hafi ekki verið
fært að draga lengur en gert var,
að kveðja þingið saman. En þessa
dagana verður úr því skorið hvort
af samingaumleitun verði.
Eg gat um það, að raddir hafi
heyrstum það, að þaðhafi verið órétt
af þingi og stjórn að vera að taka
þessi mál upp nú, fánamálið eitt
eða sambandsmálið í heild. Er talið
aðsé vitanlegt að Dönumerþetta við-
kvæmt mál, og verði heldur til að
vekja gremju hjá þeim, og ef samn-
inga verði leitað, en ekkert sam-
komulag fengist, þá sé ver farið
en heima setið, því að þá muni
spilt vinfengi Dana, en Danir hafi
verið oss mjög innan handar, og
hjálpað og aðstoðað á margan hátt,
meðan á ófriðinum hefir staðið og
þessi hjálp sé oss nauðsynleg.
Það sé fjarri mér að gera lítið
úr þeirri greiðasemi, sem vér ,um
hjá Dönum, án þess að vér lálum
nokkuð i móti. Mér hefir fallið það
illa, er eg hefi séð þetta vanþakk-
að og gert lítið úr í blöðum hér á
landi, en sem betur fer hafa og
heyrst raddir í blöðunum, sem við-
urkenna greiðasemi Dana. Mér er
það kunnugra en flestum öðrum,
með hve mikilli greiðasemi og góð-
um hug dönsk yfirvöld og stofn-
anir hafa greitt fyrir viðskiftuin
vorum. Og hefir þetta verið af at-
riði meðal annars fyrir skipakaup
vor, vörukaup og peningalán. Vér
höfum fengið skip vor frá Dan-
mörku, Lagarfoss, Willemoes og
Borg. Þetta hefðum vér ekki feng-
ið annarsstaðar á sama tima, án
nokkurs greiða móti, því að alstað-
ar er þess gætt, svo sem verða má,
að verzlunarflotinn minki ekki. Út-
flutningsbann er á skipum, og sala
til annara landa eigi leyfð á þeim,
nema einhver fríðindi komi á móti,
önnur en kaupverðið. En Danir
hafa viðstöðulaust veitt útflutnings-
leyfi á skipum til íslands, og greitt
fyrir leigu á þeim. Sterling fengum
vér að vísu frá Svíþjóð, en aðeins
fyrir milligöngu Dana, og gegn
mikilsverðum greiða frá þeim, —
Yfirleitthefir jafnan verið útflutnings-
leyfi á vörum hingað frá Danmörku
og höfum vér fengið mikið þaðan
af nauðsynjavörum, skal eg aðeins
nefna rúgmjöl og sykur. Rúgmjöl
hefir numið nú síðasl 5000 tons
um árið; sykur síðustu árin 1000
tons, og hefir þetta ekki verið gróðí
fyrir Danmörku, því að þá hefði
máttfá bæði miklu meira verð fyrir
þetla annarsstaðar en hér, og auk
þess einhver hlunnindi á móti.
Peningalán fengum vér allmikið
hjá 5 stærstu bönkunum í Ivaup-
;mannahöfn í félagi við íslenzku
bankana, miljón króna, þar af
1x/8 miljón frá íslenzku bönkun*
um, og hjá einum hinna nefndu
5 banka, Handelsbanken, sem jafn-