Lögrétta - 18.06.1918, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti- 17.
Talsimi 178.
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11
Talsími 359.
Nr. 27.
Háskóli Islands.
Prófessor Björn M. ólsen
kjörinn heiÖursdoktor háskólans
17. júní 1918.
Fyrsti rektor Háskóla íslands og
fyrsti kennari hans í íslenskum fræö-
um, dr. B. M. Ólsen prófessor, hefur
nú sagt af sjer embætti sökum heilsu-
bilunar, en jafnframt hefur honum
veriö sýndur sá sómi af Háskólanum,
aö hann hefur fyrstur manna verið
kjörinn þar heiöursdoktor, og er meö
því kjöri stofnaöur nýr heiðurstitill,
sem Háskólinn hefur umráð yfir. Fór
doktorsvaliö fram í dag með mjög
hátíðlegri athöfn í sal neðri deildar
Alþingis, og hófst hún kl,- 1. Þingi og
stjórn og öllum mentamönnum bæj-
arins var boðið til hennar. Rektor
háskólans, dr. Ágúst Bjarnason pró-
fessor, ávarpaði samkomuna með eft-
trfarandi ræðu:
Göfuga samkoma!
Fyrir rjettum sjö árum — á aldar-
afmæli Jóns Sigurðssonar — var há-
skóli vor settur á stofn í sölum þess-
um undir forustu þess manns, sem
varð fyrstur rektor hans og vjer nú
ætlum að kveðja hjer í dag. Heilsa
hans er farin að bila og ellin kallar
að; sjer hann sjer því ekki lengur
fært að rækja starf það, sem honum
var falið hjer við háskólann, svo sem
honum sjálfum mundi líka, og hefur
því nú beðið um lausn í náð frá kenn-
arastarfi sínu.
Ekki er nú heldur jafn-bjart yfir
hugum vorum og á þessari sólbjörtu
sumarstund, er jeg nefndi, og ber
margt til þess: ástandið í heiminum,
örlög landa og lýða, og sá vandi og
sú tvísýna, sem vor eigin þjóð
er í á þessum alvöruþrungnu tímum.
Auk þessa erum vjer nú hjer saman
komnir til þess að kveðja einn vorn
mætasta mann, er hann gengur frá
starfi sínu, bilaður að heilsu og kröft-
um. Er oss þetta sjerstakt hrygöar-
efni og það á fleiri lund en eina. Því
að auk þess sem hann bar höfuð og
herðar yl’ir oss flesta samverkamenn
sina og var því skóla vortim til hróð-
urs og sæmdar, var honum falið ]>að
starf, sem vjer teljum oss dýrmætast
og hjartfólgnast, en það var það að
hlúa að tungu vorri, bókmentum og
menningarsögu. Honum bar að sá
fræi þjóðrækninnar í hjörtu hinna
ungu; hann átti að glæða ástina á
vorri dýru tungu; og hann átti að
bregða upp fyrir oss skuggsjá menip
ingar vorrar að fornu og nýju, svo
að vjer gætum greint þar kosti vora
og kannast við vora þjóðarlesti. En
nú er hann á förum. Nú er hann að
kveðja oss og vjer hann. En ekki
megum vjer skiljast svo við B j örn
Magnússon Ólsen, að vjer
eklci minnumst hans og ævistarfs
hans að nokkru. Jeg hef viljann til
þessa, en máttinn skortir mig til þess
að gjöra það, svo sem maklegt væri.
Vænti jeg þess því fastlega, að þjer,
sem á mig hlýðið, takið viljann fyrir
verkið og virðið mjer til vorkunnar,
þótt jeg drepi að eins á hið helsta.
Það mun mega telja doktorsrit-
gjörð próf, B. M. Ólsens : R u n e r n e
i den oldislandskeLittera-
tur (1883) hið fyrsta sjálfstæða vís-
mdarit hans. Heldur hann þar þeirri
skoðun fram, að íslendingar hafi í
öndverðu notað rúnir til skrásetn-
ingar á lagaákvæðum sínum og elstu
sagnaritum. Vísindamenn hefur jafn-
an greint á um þetta atriði; væri því
ofmælt að segja, að þetta rit próf,-
Ólsen liafi tekið af skarið í þessu
efni. En hinu fær enginn neitað, að
hann rökstyður skoðun sína með
þeirri kostgæfni, vandvirkni, lærdómi
og skarpskygni, sem einkennir alla
öndvegishölda á sviði vísindanna.
Þessi ritgjörð var því sannur fyrir-
boði þess, hvers vænta mætti af höf-
undi hennar, og ber því síst að neita,
að hann hefur meira en uppfylt þær
vonir á öllum hinum síðari ritferli
sínum, enda ávann hann sjer doktors-
nafnbót fyrir þetta rit. I þessu fyrsta
sjálfstæða riti hans birtast flestir þeir
hæfileikar, sem einkenna hann síðar
og hafa getið honum svo góðan orðs-
tír víðsvegar um lönd : nákvæm rann-
sókn og samanburður á heimildum,
frjóvsamt ímyndunarafl, en samfara
iví vísindaleg skarpskygni og dóm-
greind.
Þessir og aðrir fleiri vísindamanns-
kostir njóta sín þó enn betur í hinni
miklu og merku ritgjörð hans: U m
S t u r 1 u n g u, en hana hlaut hann,
svo sem kunnugt er, verðlaun fyrir
ur sjóði Jóns Sigurðssonar og er hún
prentuð í III. bindi í Safni til sögu
íslands. Þetta er sannnefnt fyrir-
myndarrit bæði að lærdómi, dóm-
greind og skarpskygni. Og munu
þeir, sem kunnugir eru Sturlungu,
best geta metið það mikla rannsókn-
arstarf, sem höf. hefur leyst af hendi
í þessari ritgjörð sinni. Þá er hún
kom út, hafði Sturlunga tvisvar verið
gefin út, í fyrra sinnið af Hinu ísl.
Bókm.fjelagi (Kh. 1816—20), í síðara
sinnið af dr. Guðbrandi Vigfússyni
(Oxford 1878). En báðar voru útgáf-
urnar ófullnægjandi og fremur rugl-
ingslegar, enda er ritsafn þetta i
mörgum þáttum og innbyrðis afstaða
þeirra óskýr; var það lítt rannsakað
tram til þess tíma, þá er dr. Ólsen
tók að gagnrýna Sturlungu. En ein-
mitt slíka rannsókn tókst dr. Ólsen
á hendur með fitgjörð þessari og
gekk svo frá því starfi, að lagður var
grundvöllur undir alveg nýjan lieild-
arskilning á þessu merkilega ritsafni.
Gerði liann eigi að eins grein fyrir
afstöðu handritanna og hinna ein-
stöku ]>átta innbyrðis, heldur leiðrjetti
liann og margar villur í útgáfunum,
leiddi sennilegar getur að höfundum
þáttanna og sagnanna og afstöðu
þeirra til söguhetjanna og brá nýju
ljósi yfir sjálfa söguviðburðina og
skapferli merkustu höfðingjanna á
Sturlungaöldinni. Mörgum hefur ver-
ið unun að lesa ritgjörð þessa, því
að öllu, bæði smáu og stóru, sem
verða má til þess að skýra efnið og
afstöðuna, er þar til skila haldið;
rökfærslurnar eru ljósar og skarp-v
legar, innsæiö í huga og eölisfar höf-
unda og söguhetja mjög svo djúp-
skygnt og málblærinn. allur ijettur og
látlaus. Með þessari ritgjörð sinni bjó
dr. Ólsen svo í haginn fyrir vandaða
útgáfu safnsins, að eigi varð betur á
kosið, enda hefur dr. Kálund í hinni
nýju útgáfu af Sturlungu (Kh. 1906
—11) tekið margar, ef ekki flestar
af röksemdum lians og leiðrjetting-
um til greina.
Enn er ótalið eitt af merkustu rit-
um próf. Ólsens, þeirra er skráð eru
á ísl. tungu, en }>að er liin ítarlega rit-_
gjörð hans U m kristhitök u n a
á íslandi árið 1000 og til-
d fö g h e n n a r. Er hún gefin út
af Rvíkurdeild hins ísl. Bókm.fjelags
árið 1900 í núnningu 900 ára afmælis
kristninnar á íslandi. Heldur próf,
Ólsen þar. fram nýjum skoðunum
á fjölmörgum atriðum viðvíkjandi
stjórnarfari landsins á elstu tíð, úr-
slitabaráttu heiðninnar og kristninnar
hjer á landi og í Noregi og afstöðu
og flokkadráttum hinna fornu og
nýju goða um þær mundir. Þessi rit-
gjörð er að ýmsu leyti frumlegust og
iróðlegust af öllum ritum próf. ól-
sens og mun enginn neita því, að hún
sje stórmerkileg, jafnvel þótt hann
geti ekki verið höf. samþykkur í sum-
um greinum. I ritgerð þessari kennir
mjög þessa frjóvsama ímyndunarafls,
er einkennir svo mjög allflest rit próf,
Ólsens, samfara framúrskarandi
skarpskygni, dómgreind og tengigáfu,
sem gerir 'það að verkum, að ýmsit
kaflar í riti þessu verða svo sannfær-
andi og hrífandi, að rnenn geta Iesið
þá aftur og aftur sjer til lærdóms ogj
anægju. Hver sá maður, sem ber
uokkurt skyn á mannlýSingar í sagna-
ritum, mun með óblandinni ánægju
lesa lýsingar próf. Ólsens á aðalfor-
vigismönnum þeirra trúar- og stjórn-
Reykjavik, 18. júní 1918.
XIII. árg.
arstefna, er þá áttust við hjer á landi,
því aö þær eru yfirleitt snildarlegar.
Og enginn getur að vorri hyggju skil-
ist svo við þetta rit, aö hann sann-
færist ekki um þá niöurstöðu, sem
próf. Ólsen kemst að, að kristnitakan
hafi verið fult eins mikið sprottin af
stjórnarfarslegum eða pólitiskum
hyggindum eins og trúarlegum áhuga.
— hafi með öðrum oröum verið eins
konar „miðlun“ mjlli hinna fornu og
nýju höfðingja til þess að raska ekki
friðnum i landinu.
Þá er að minnast á hinn mikla rit-
gjörðabálk próf. Ólsens U m a f-
stöðú Landn'ámu til ýmissa
í slendingasagna, svo sem
Egils. sögu, Hænsa-Þóris-
s ö g u, E y r b y g g j a s ö g u, L a x-
d æ 1 a s ö g u og G u 11 - Þ ó r i s
s ö g u. Eru þær ritgjörðir allar
skráðar á dönsku og prentaöar í
„Aarböger for nordisk Oldkyndighed
og Historie" á árunum 1904—10. Til-
efnið til þessara ritgjörða er það, aö
próf. Ólsen, eins og raunar flestir vís-
indamenn nú á dögum, telur frum-
stofn Landnámu hið elsta og ábyggi-
legasta heimildarrit að fornsögu
vorri, annað en íslendingabók, þó aö
nú sje oröið að ýmsu leyti örðugt að
greina frumtextann frá öðrum óá-
byggilegum aðskotasögum. Er það
ætlun próf. Ólsens, aö í handriti því
af Landnámu, er nefnist M e 1 a b ó k,
geymist leyfar af hinum elsta og ó-
brjálaðasta sögutexta, þó að handritið
í þeirri gerð, sem nú liggur fyrir, sje
tiltölulega ungt og að ýmsu leyti gall-
tiS. Munu ýmsir vera komnir á skoð-
un hans um það mál nú, þó að hing-
að til hafi verið lagt meira upp úr
handritum þeim, sem geymst hafa í
S t u r 1 u b ó k og Hauksbók,
enda eru þau handrit fyllri og þykja
hafa rjettara fyrir sjer að sutnu leyti.
Það sem að er steínt í þessum rit-
gjörðum, er að reyna að finna elstu
og áreiöanlegustu sagnirnar um land-
námsmennina og niöja þeirra, og Hgg-
ur í augum uppi, að skýr og skarpur
samanburður á elsta og upprunaleg-
asta Landnámutextanum annars veg-
ar og samkynja sögnum i ættarsög-
unum eða íslendingasögum hins veg-
ar hlýtur að geta leitt til nýrra álykt-
ana um ýmis atriði, ef rækilega og
samviskusamlega er jið unnið; enda
getur enginn vafi á því leikið, að próf.
Ólsen hefur með þessum ritgjörðum
sinum unnið ísl. sögu og bókmenta-
sögu ómetanlegt gagn, því aö með
þessum rannsóknum sínum hefur
hann varpað 'nýju ljófei yfir ýmis vafa-
söm atriði í Landnámasögu vorri og
iornsögu og greitt úr ýmsum flækj-
um, sem áður virtust hart nær óleys-
andi.
Nú er langt frá því, að öllu sje hjer
lil skila haldið, sem próf. Ólsen'heftu
unniö í þarfir íslenskrar sögu og bók-
menta, en samt mun þetta nægja til
þess að sýna, hvaða afrek hann hef-
ur unnið íslenskum fræðum. Þó hlýðir
varla að ganga þegjandi fram hjá
því, sem hann hefur ritað til skýr-
íngar sjfcinni alda sögu vorri, einkum
afstööu lands og þjóðar til Noregs-
konunga bæði fyrir og eftir Gamla
sáttmála, sem hann hefur gert að um-
talsefni í tveim ritgjörðum i „And-i
vara“ 1908 og 1909: U m u p-p h a f
konungsvalds á íslandi og
E n 11 u m u p p h a f k o n u n g s-
valds á íslandi. Eru ritgjörðir
þessar báðar mjög merkar og fræð-
anid og ritaðar af hans venjulegu
dómgreind, skarpskygni og sannleiks-
ást, þótt enn kunni að leika nokkur
vafi á sumum atriðum. Einnig hefur
hann ritað mjög fróðlegar ritgjörðir
Um skattbændatal 1311 og
m a n n t a 1 á í s la n d i a ö f o r n u
(Safn t. s. í. 19x0) og U m k o r n-
y r k j ú á I s 1 a n d i a ð f o r n u
(Búnaðarrit i9io).Margt fleira mætti
telja, svo sem Eddu ritgjörðir
hans, vísnaskýringar og vönduðu út-
gáfur, eins og t. d. hina gullfallegu
útgáfu háns af „S ó 1 a r 1 j ó S u m“
1915. En jeg' ætla að iáta hjer staðar
numið.
Yfirleitt, hygg jeg, aö megi með
sanni segja um alt vísindastarf próf.
Ólsens og viðfangsefni þau, er hann
hefur haft með höndum, að hann hafi
ýmist ráðið frani úr þeim að fullu
eða þó að minsta kosti greitt svo úr
þeim með skýringum sínum og lag-
færingum, aö vjer sjeum ólíkt nær
fullri úrlausn og niðurstöðu eftir en
áður, og er því full ástæða til að
þakka honum mikið og vel unniö
starf í þarfir vísindanna og í þágu
lands og þjóðar.
Þá er nú síðast áð geta þess, er
hann sjerstaklega hefur unnið í þarfir
háskóla vors. Nú í 12 kenslumisseri
samfleytt fram til síðasta hausts, ef
hann fjekk undanþágu frá kenslu-
skyldu sakir heilsubilunar, hefur hann
haldið fyrirlestra um b ó k m e n t a-
s ö g u íslendinga og jafnframt
skýrt og farið yfir E d d u k v æ ð i n.
Bókmentasögu vora hgfur hann nú i
þessum fyrirlestrum sínum rakið frá
upphafi og alt sögutímabilið svo að
segja á enda, og mun margur hlakka
til að lesa það rit, er það kemur fyrir
almennings sjónir. En Edduskýring-
um hans mörgum er þegar viöbrugð-
ið af lærisveinum hans og öðrum, er
hafa haft færi á að kynnast þeim.
(Sjá Arkiv for nord. Filologi).
Þá er háskóli vor var settur á stofn,
\ orum vj er s vo lánssamir að öðlast próf.
Ólsen fyrir fyrsta kennara hans í isl.
fræðum. Lán megum vjer telja þetta,
sökum þess, að próf. B. M. Ólsen nýt-
ur að maklegleikum álits g heiðurs
víða um lönd sem einn hinn allra
fremsti meðal núlifandi íslenskufræð-
inga, enda hefur hann hlotið marg-
víslega viðurkenningu fyrir. En um
hina fágætu og ágætu kennarahæfi-
leika próf. Björns M. Ólsens getið
þjer, hinir mörgu boriö, sem hjer er-
uð viðstaddir og allflestir hafið verið
lærisveinar hans. Oss samkennurum
hans hjer við háskólann er einkar-
ljúft að votta, að samvinnan milli:
hans og vor hefur verið ljúf og þýð,
og á hinn bóginn viljum vjer ekki
dyljast þess, að vjer höfum miklast
af því að mega telja hann i vorum
hóp. Qft höfum vjer kent bjarnaryls-
ins í samvistunum við hann, og þess
megum vjer minnast, að fáir hafa
kunnað að brosæ svo hlýtt og inni-
lega eða hlægja svo dátt og hjartan-
lega eins og hann, þegar svo bar und-
ir. En þó bjó jafnan alvaran og á-
1: yrgðartilfinningin að baki.
Oss ætti því að vera öðrutp fremur
skylt og þá sjerstaklega við þetta
tækifæri, þegar hann er að kveðja oss
og láta af embætti, að votta honum
þökk vora og heíður fyrir alla hans
miklu og góðu starfsemi. Hefur oss
virst, að það yrði ekki gjört á annan
hátt tilhlýðilcgri en þann, að vjer'
gjörðum þenna fyrsta rektor vorn og
fyrsta kennara háskólans í ísl. tungu
og menningarsögu að f y r s t a
h e i ð u r s d o k t o r v 0 r u m í í s 1,
træðum fyrir það marga og
mikla, sem hann hefur afrekað i þarf-
ir tungu vorrar, bókmenta og menn-
ingarsögu.
En það mál ætla jeg nú þeim að
teifa, sem er rjett kjörinn til þessa
að lögum vorum, en það er í þessu
talli forseti heimspekisdeildar, og þvi
tekur nú próf., dr. phil. G u ð m.
F i n n b o g a s 0 n til máls.
Forseti heimspekisdeildarinnar, dr.
Guðm. Finnbogason prófessor, mælti
þá á þessa leið:
Háskóládeildirnar hafa að lögum
hver um sig rjett til að veita doktors-
nafnbót, og er slík nafnbót veitt ann-
aðhvort i heiðursskyni eða að undan-
gengnu sjerstöku prófi. Á fundi heim-
spekisdeildat- 27. f. m., þar sem allir
fastir kennarar deildarinnar, nema
prófessor Björn Magnússon Ólsen,
voru við staddir, var samþykt að taka
ttpp titilinn doctor litterarum islandi-
carum — doktor í íslenskum fræðum,
handa þeim mönnum einum, er heim-
spekisdeild vill sýna sórna fyrir afrek
i íslenskum fræðum. Doktorsbrjefið
skyldi gefið út á íslensku og latínu
og mætti þvi fylgja doktorshringur.
Jafnframt samþykti deildin í einu •
hljóði þá tillögu rektors Háskólans
að sætna prófessor Björn Magnús-
son Ólsen fyrstan manna þeinr heiðri.
Sú von hefur vakað jafn-lengi og
hugsjón íslensks háskóla, að íslensk
fræði — þekking á íslenskri tungu,
bókmentum og sögu — yrðu þau vís-
indin, sem háskóli vor skaraði fram
úr öðrum háskólum í. Og vjer eig-
um að hafa þann metnað, að skilja
sjálfir best og skýra vora ágætu
tungu og alt, sem á henni hefur verið
skráð, aðHornu og nýju. Vjer eigum
að kosta kapps um, að Háskóli Is-
lands verði hvervetna talinn æðstur
dómstóll i íslenskum fræðum og við-
urkenning hans hæstur heiður í þeim
efnunt.
Þetta hafði heimspekisdeildin fyrir
augum, er hún samþykti að taka upp
þá doktorsnafnbót,er jeg áðurgreindi.
En þá var hitt jafn-augljóst, að pró-
fessor Björn Magnússon Ólsen er sá
maður, er allra hluta vegna hefur
margsinnis til þiess heiðurstitils unn-
ið, eins og rektor Háskólans hefur
sýnt fram á i ræðtt sinni. Deildinni
er það því bæði gleði og sómi, að
próf. Björn Magnússon Ólsen verði
fyrsti doktor Háskólans i íslenskum
fræðum. Með því fær hún eigi að eins
\ ottaö honutn virðingu sína og þökk
íyrir hið ágæta starf hans i þarfir
íslenskra fræða og Háskóla íslands,
heldur er og nafn hans innsigli þess,
að Háskóli vor setur markið hátt, og
að þessi nafnbót er ætluð afreksmönn-
um einum.
I^Ieð þessum formála vil jeg í nafni
heimspekisdeildar Háskóla íslands
biðja rektor Háskólans að afhenda
próf. Birni Magnússyni Ólsen dok-
torsbrjef það, er deildin hefur satnið
og samþykt.
Þá stóð upp rektor Háskólans og
mælti úr öndvegi:
Samkvæmt því valdi sem mjer er
gefið sem Rektor Háskóla íslands og
samkvæmt tilmælum forseta heim-
spekisdeildar, lýsi jeg hjer með yfir
því í heyranda hljóði, að
prófessor, dr. phil.
Bjifrn Magnússon ólsen,
R. af Dbr. og Dbrnt.
er rjett kjörinn
doctor litterarum islandicarum
við heimspekisdeild
Háskóla íslands.
Þetta sje góðu heilli gjört og vitað!
Því næst gekk rektor úr sæt: sínu
iyrir stól heiðursdoktors og afhenti
honum doktorsskjalið, sem er bundið
i blátt silki nteð áletruðu nafni hans
og titli, og dró jafnframt á hönd hon-
um doktorshring úr gulli með svo-
feldum ummælum:
„Á hring þenna, sem er gjöf frá
samkennurum yðar hjer við Háskól-
ann og þjer eigið að bera til tninja
um þenna dag og þessa athöfn, er
dregin Iðunn með eplin. Alla ævi haf-
:ð þjer endurnært anda yðar á ódáins-
eplum íslenskra fræða og mun svo
enn verða, meðan yður endist heilsa
og líf. Er það ósk vor, að starf yðar
í þarfir ísl. bókmenta tnegi halda
anda yðar síungum og að þjer jafnan,
cr yður verður litið á þenna hring,
megið minnast Háskólans, og vor,
starfsbræðra yðar, með hlýjum hug.
Með þessum ummælum óska jeg yður
heilla, heiðurs og-blessunar og þakka
yður alt það góöa og mikla starf, er
þjer hafið unnið' í þarfir Háskóla
vors og ísl. bókmenta.“
Síðan gekk rektor tii sætis, en
heiðursdoktor stóð upp og þakkaði.
Á undan og eftir söng 17. júní kafla
úr „Háskólaljóðunum".