Lögrétta - 28.08.1918, Side 2
148
LÖGRJETTA
Á þessari mynd sjest nokkur hluti lestrarsals Landsbókasafnsins. En hann er allur 27 álnir á lengd og i'S álnir á breidd og liggur noriSan
megin í húsinu, út að höfninni. — En alt er húsið 60—70 álnir að stærð og 19—20 álna hátt undir þakskegg og kostaöi rúmar 220 þús. kr.
Veggirnir eru tvöfaldir steinveggir 16 + 9 þml., og 3 þml. bil á milli. Loft og stigar eru steinsteypt og með járnbitum, alt eldtraust. Hyllulengd
safnsins er 3800 álnir. Hornsteinn þess var lagður 23 sept. 1906, á dánarafmæli Snorra Sturlusonar.
veiti þeim móttöku 0. s. frv. Sjálfur
kveðst hann eigi geta mikiö af mörk-
um látið i fyrirtækið, með því að hann
hafi nýlega látið talsvert af hendi
rakna til annars opinbers bókasafns,
en lætur samt fylgja gjafalista frá
sjer upp á 20 bækur og lofar að senda
fleiri smátt og smátt frá sjálfum sjer
og öðrum. Kveðst hafa góðar vomr
um tillög frá ýmsum mönnum á Fjóni
og í Kaupmannahöfn. Bókmentafje-
lagið brást drengilega og rösklega við
erindi þessu. Hinn ötuli formaður
Hafnardeildarinnar, Bjarni Thor-
steinsson (síðar amtmaður) og skrif-
ari hennar, próf. Finnur Magnússon,
svara þegar þ. 31. mars, tjá Rafni
innilegustu þakkir fyrir göfuga við-
leitni, uppástunguna og tilboðið og
tilkynna honum, að deildin hafi á fje-
lagsfundi samþykt að rita aðaldeild
inni á íslandi um málið og fela henni
að ráðgast við stiftsyfirvöldin is-
lensku hvernig bókasafninu yrði best
íyrir komið o. s. frv. Þ. 17. júlídag
s. á. skrifar svo Hafnardeildin
Rej-kjavíkurdeildinni hingað heim um
málið, en það brjef virðist vera glat-
a.ð og uppkastið að því líklega farist
í brunanum 24.—25. sept, 1847 1
Kaupmannahöfn, því þar fórust
„bækur fjel. og handrit, brjefabækur
deildarinnar, dagbækur og skjöl“.
(Sbr. Minningarrit Bókm.fjel. 1816—
1866), en til er brjef í Landsskjala-
safninu, dags. í Breiðholti 18. ágústd.
frá Árna Helgasyni þáverandi dóm-
kirkjupresti og forseta Rvíkurdeildar-
innar til Geirs biskups Vídalíns, þar sem
hann „tekur sjer þau fríheit, í nafni
Bókmentafjelagsins deildar i Reykja-i
vík, að spyrjast fyrir, hvort ei mundi
ráð til að bókmentunum yrði mót-
taka veitt og sú ráðstöfun gerð sem
tilhlýðileg er, bæði í tilliti til bók-
snna geymslu og líka þrúkunar.“
Þessu brjefi svarar Geir biskup Vída-
lín á þenna hátt:
Til dómkirkjuprests sjera Árna
Helgasonar, forseta þess íslenska
bókmentafjelags deildar íReykja-
vík, 28. aug, 1818
. Yðar velæruverðugheita kæra brjef
af i8da næstumliðins mánaðar hef
jeg meðtekið. — I þessu brjefi að-
spyrjið þjer, hvort ei mundi vegur
til, að notið yrði þess velgjörnings,
sem hra lautenant Rafn hefur boðist
að auðsýna landi voru, sem í því er
innifalinn: að hann vil) safna bókum
í Danmörku og senda hingað, eður af-
henda fjelögum vorum í Kaupinhavn,
í þeim tilgangi, að hjer við stiftið
yrði grundvöllur lagður til viðlíka
bókasafns, sem -er við hvert annað
stifti í Danaveldi, samt að hann í
þessu skyni allareiðu hafi safnað tölu-
verðu, sem fjelagar vorir í Kaup-
mannahöfn hafa tekið við, og þjenar
því til andsvars; atS jeg kann þess-
í þessari stofu var landsbókasafnslesstofan frá 1881 og þangað til nýja
húsið var reist. Áður var safnið geymt á dómkirkjuloftinu og hjet þá
Stiftsbókasafn. Herbergið, sem á myndinni sjest, er nú kennarastofa há-
skólans.
um landsvini vorum því hjartanlegra
þakklæti fyrir þennan sinn heiðurs-
verða velgjörning, sem þess konar
bókasafn er dýrmætara í einu landi
hvar ekkert almennilegt bókasafn er
til, og hvar kjörum embættismanna
er svo háttað, að þeir lítið eða ekki
eiga afgangs frá nauðsynleguuppheldi,
til bókakaupa; hvert innilega þakk-
læti mitt jeg fel yðar velæruverðug-
heitum á höndur að gefa í mínu um-
boði, mín og landsmanna minna
vegna, velnefndum lautenant Rafn til
kynna, ásamt bókmentafjelagsdeild-
inni í Kaupmarinahöfn; eins og jeg
í dag hefi tilskrifað því koungl. d.
. cansellie og beiðst af því samþykkis
og nauðsynlegs peningastyrks til að
hentugur karmur yrði tilbúinn á
Reykjavíkur dómkirkjulofti, þessu
bókasafni til varðveislu, og geri jeg
mjer bestu von um bænheyrslu hjer
um.
Brjefið er dagsett 28. d. ágústm.
1818 og í regstrinu (eða efnisyfirlit-
inu) framan við brjefabókina stendur
(á dönsku eftir þeirrar tíðar venju):
Stiftsbibliotheket funderet (þ. e.
stofnað) bls. 262. Og þenna dag verð
jeg að telja stofnunardag safnsins,
þegar biskup landsins tók á móti gjöf-
inni og þakkaði hana í brjefi til Bók-
mentafjelagsins.
Það er eitthvað hugljúft við þetta
atvik, að bamunginn tvævetri, eldra
systkinið, tók hvítvoðunginn sjer í
fang og hjelt honum undir skírn hjá
Geir biskup „góða“. Þótt Geir biskup
einn skrifi undir, en ekki bæði stifts-
yfirvöldin, þá er það ekkert tiltöku-'
mál, því bæði var verkahringur bisk-
upanna og vald meira þá en síðar
varð, og svo bar þetta atvik upp á
þann tima, þegar Castenschiold stift-
amtmaður var fjarverandi embætti
sínu.
, Hingað til hafði alt gengið að ósk-
um, dugnaður Rafns, röskleiki Bók-
mentafjelagsstjórnarinnar og ágætar
undirtektir biskups höfðu á tiltölu-
lega mjög skömmum tíma hrundið
hugmyndinni á flot og út í lífið. En
þegar svo til frekari framkvæmda
kemur, þá lendir alt í 2—3 ára vafstri.
Stjórnarvöld þykja enn í dag yfirleitt
þung í snúningum og seinvirk, en þó
má kalla, að alt svífi nú með flug-
hraða, einnig yfirvöldin og opinber-
ar framkvæmdir, í samanburði við
seinlætið og umsvifin fyrir 100 árum
og langt fram á 19. öld. Kansellí,
rentukemmer, endalausar íhuganir.
skriffinska og stakir samgönguörðug-
ieikar voru þreskildir á vegi og
þrándar í götu þess fyrirtækis, sem
svo margs annars, og þess valdandi,
að bækurnar til safnsins eru fyrst
sendar frá Kaupmannahöfn í maímán-
uði 1820, voru „af vangá skipherrans,"
eins og Geir Vídalín kemst að orði,
fluttar til Keflavíkur og komu ekki
til Reykjavíkur fyr en á áliðnu sumri
og bráðabirgða húsrúm fyrir þær í
stiftamtmannshúsinu þá þó ekki til-
búið*fyr en nokkrum vikum síðar og
ekki var safnið opnað fyrir almenning
fyr en í nóvembermánuði 1825, þótt
konungleg staðfesting stofnunarinnar
væri þegar fengin þ. 11. dag apríl-
mánaðar 1821, ásamt 840 rd. gjöf frá
honum til lagfæringar húsrúmi handa
því, skápa o. fl. á dómkirkjuloftinu
hjer í Reykjavík, en þótt aðrir svæfu
þá vakti Rafn, og hjelt í sífellu á-
fram að safna gjöfum í útlöndum
handa safninu, bæði í fje og bókum,
þannig meðal annars allmikilli og
góðri gjöf úr handbókasafni kon-
ungs, og frá hans rótum mun og
runnið kansellibrjef dags. 2. október
1824, sem hjet framvegis að gjöt
bókasafninu tvítökum úr hinu stófa
konungl. bókasafni. Og hann ljet ekki
við bókagjafirnar og bókasöfnunina
eina lenda, heldur ljet hann sig allan
I
hag safnsins og framkvæmdir jafn-
miklu varða. Þannig endurskoðaði
hann og leiðrjetti hina fyrstu bóka-
skrá safnsins, sem fyrsti bókavörður
þess, stiftamtmaður Peder Fieldsted
Hoppe, hafði skráð, og leiðrjetti hana
svo rækilega, að stiftamtmaður býð-
ur honum, að hann telji sig höfurid'
hennar, sem Rafn auðvitað ekki gerði,
því að hæversku hans var jafnan við
brugðið. Auk þess gerði hann reglur
eðl leiðbeiningar fyrir samning bóka-
skráa handa forstöðunefndinni, þeg-
ar bókaskráin síðari 1842, sem nefnd-
in hafði gefið út og sent Rafn nokkur
eintök af til útbýtingar meðal vina
og velgjörðamanna safnsins erlendis,
þessi sama skrá, sem Jón Sigurðsson
forseti rjeðst svo heiftarlega á í 4.
árg. Fjelagsritanna 1844, að útreiðin
sem bæklingur þessi fjekk, er síst
betri en hin, sem Tistrams rímur
fengu hjá Jónasi Hallgrímssyni. Rafn
stakk kveri þessu undir stól, til að
spilla eigi vinsældum og áliti þessa
unga safnvísis í útlöndum, en tók hitt
ráðið að koma í veg fyrir samkynja
óhapp með því að leiðbeina stj.nefnd-
inni og fræða hana.
Þá er ekki minna um vert afskifti
hans af fastasjóði safnsins. Hann
myndaði hann af fjegjöfum frá vinum
sínum í útlöndum og lagði einnig
nokkuð sjálfur til, þó aðallega af
gjöfum enskra manna, er hann átti
tíð brjefaskifti við, svo sem þeirra
Fludson Gurney Esq., Sir NikolaiCarl-
isle 0. fl., og voru gjafir þessar send-
i.T stjórn bókasafnsins á árunum 1829,
1830 og 1831. Sjóðurinn var settur í
ríkisskuldabrjef 0g óx smám saman,
en Rafn óskaði tryggingar fyrir vexti
en ekki eyðslu þess sjóðs og var því
ckki í rónni fyr en hann hafði samið
„Statútur“ eða stofnuarsamþykt fyrir
hann og fengið þær staðfestar af
konungi 10. d. júlímán. 1856. Er aðal-
ákvæði þeirra það, að af ársvöxtun-
um, sem að öðru leyti sje varið í
þarfir safnsins, skuli árlega bæta 50
rd. við sjóðinn (eða 100 rd. annað
hvort ár), og að aldrei megi með
neinni ákvörðun skerða fje það, sem
sjóðnum þannig bætist smátt 0g
smátt, og hefur það ákvæði að jafn-
aði verið haldið, þrátt fyrir gífurlegar
fjárkröggur, sem safnið, oftast nær
óstutt um langan aldur af opinberu
fje, átti við að stríða. Sjóður þessi
var árið 1856 2343 rd., 7500 kr. í árs-
lok 1907, er jeg tók við fjárhaldi
safnsins, og er nú 10500 krónur. jeg
hef reynt að auka hann ríflegar þessi
síðustu 10 árin, bæði til þess að vilja
Rafns og ákvæðum Statútnanna yrði
fullnægt á 100 ára afmæli safnsins,
og svo ekki síður vegna þess, að jeg
tel, sem hann, ákjósanlegast, að þetta
safn gæti i framtíðinni sem mest stað-
ið á eiginfótum, og þyrfti ekki að
eiga að öllu tilveru sína og framtíðar-
LÖGRJETTA kemur út á hverjum mið-
vikudegi, og auk þess aukablöð viS og vit,
minst 60 blöð alls á ári. Verð kr. 7.50 árg. á
Islandi, erlendis kr. 10.00. Gjalddagi I. júli.
vonir undir boöaföllum og bylgju-
gangi stjórnmálanna og hyggilegast
og æskilegast í alla staði væri að
leyfa yfirbókavörðum safnsins um
næstu 100 ár, að leggja a 11 a vexti
fastasjóðsins við höfuðstólinn, því
landssjóð munar litlu, hvort árlegt
tillag til safnsins er nokkrum hund-
ruðum króna meira eða minna, en
safnið miklu, hvort vaxtarafli sjóðs-
ins er hnekt eða ekki. Og hjer kom
fram sem oftar hyggjuvit Rafns og
hinir stórmiklu praktisku hæfileikar
hans og stjórnsemi, sem auðvitað hafa
skerpst við laganám hans og her-
fræðinám ’á æskuárunum.
En skýrast og aðdáanlegast kemur
þrautseigja hans, viljakraftur og
starfsþol fram í hinni sívakandi um-
hyggju hans í smáu og stóru fyrir
safninu til dánardægurs. Forstöðu-
nefnd safnsins átti þar alt sitt traust,
sem hann var, honum sendi hún ár-
lega afritun af reikningum safnsins
cg hann spurði hún ráða, og hann
beiddi hún hjálpar um alt það, er hún
gat ekki klofið fram úr, þegar svo
bar við, sem sjaldan skeði, að hann
hafði ekki orðið f y r r i til að leið-.
beina og hjálpa. — „í guðs bænum
yfirgefið oss ekki,“ segir Krieger
stiftamtmaður í brjefi dags. 10. apríl
í833, þegar Rask-deilan leiða hafði
að því er virðist, kælt áhuga hans á
safnsins málum um lítið skeið, „því
að vjer erum enn ekki færir um að
ganga óstuddir á eiginfótum.“
Við hann ráðfærir Jón bókavörður.
Árnason sig frá því hann verður
bókavörður fyrir miðja öldina 19., og
sendir honum bækling sinn „Um
Stiftsbókasafnið“, Og til hans er síð-
asta brjefið, sem jeg hef orðið var
við, að Rafn hafi skrifað safninu við-
komandi, og einnig viðv. þýðingu
Svb. Egilssonar á Odysseifskviðu,
sem hann vill koma á prent, dags. 27.
d. ágústm. 1864, eða fám vikum fyrir
dauða hans. Jeg þykist því ekki hafa
ofmælt, þótt jeg segi, að konferenz-
ráð Rafn hafi verið lífið og sálin í
þessari stofnun frá upphafi hennar
og til dánardægurs síns. „Ó, hve alt
Island rná blessa þig fyrir stiftisbóka-
safnið,“ segir dómkirkjuprestur Gunnl.
Oddsen í brjefi til Rafns (9. mars
1828). — Jeg leyfi mjer að taka undir
þessi orð og biðja yður, háttvirtu á-
heyrendur, að standa upp fyrir minn-<
ingu þess rnanns, sem Landsbókasafn
Islands, þessi aðalgeymir íslenskra
fræða og bókmenta að fornu og nýju,
á svo nrikið að þakka. — Og vil jeg
stinga upp á, að sem flestir taki undir
kvæði þau, sem nú verða sungin um
hann.
Var þá sungið upphafiÖ á öðrutn kafla
hátíðaljóða Þ. G.
Niðurl.
Stríðið.
Síðustu fregnir.
I Rússlandi og Finnlandi er alt
enn þá öfugt og öndvert, blóðsút-
hellingar og byltingar innan lands
aukast og hættumar utan að fær-
ast nær. Bolsjevíka-stjórnin rúss-
neska á við ramraan reip að draga,
því að gagnbyltingamönnum virð-
ist vaxa þar fylgi og framsóknar-
þor, en stjórnin ekki nógu máttar-
mikil til þess að reisa rönd við
framgangi þeirra og agaleysi og
strok er í her hennar og kemur þvi
sex mánaða varnarskyldan, sem
hún lögleiddi henni að tiltölulega
litlu haldi. í Moskva virðast hafa
verið mestu óeirðir og uppþot.
Símfregn frá 21. þ. m. segir Maxi-
malista þar hafa hafið almenna
ofsókn og myrði þeir fjölda fólks.
Sagt er lika að 50 þús. liðsforingjar
hafi verið teknir höndum og mörg
hundruð þeirra líflátnir, en önn-
ur fregn segir 10 þús. liðsforingja
handtekna og dæmda í þrældóms-
vinnu fyrir óeirðir og að einnig
hafi margir betri borgarar i
Moskva verið hneptir í varðhald.
Utan að virðast böndin líka
herða meira og meira að Rúss-
um. Á MúrmanstrÖndinni kváðu