Lögrétta - 15.03.1927, Page 2

L o G it J tí T T A
LÖGRJETTA
Utgefandi og ritstjóri
Þorstelnn Gíslnson
Þingholtsstræti 17. Simi 178.
Innhelmtn og nfgreiðsla
i JÞingholtsstíæti 1. Simi 185.
I i----------------------------il
hann var skýr og skemtilegur
rithöfundur, ekki síst á Sturl-
unguformálanum. Ýmsar deilu-
greinar skrifaði dr. Guðbr. einn-
ig, sumar í fremur óviðkunnan-
legum sennum, eins og hallæris-
málunum, eða fremur leiðinleg-
um, eins og í stafsetningarþrasi,
sem altaf ásækir málfræðinga.
En margar eru þessar greinar
skarplega skrifaðar. Á stjómmál-
um hafði hann áhuga, og var
virktavinur Jóns Sigurðssonar og
meðútgefandi Nýrra fjelagsrita.
TJm þau mál hefur hann samt
fátt skrifað, en vel. Einna lakast
hefur dr. Guðbr. tekist um suma
textameðferð, einkum í Corpus
og uhi ýmsar skoðánir hans má
lengi deila, eins og gengur.
Hann var persónulega vel lát-
inn maður og mikilsvirtur og
nokkuð sjerkennilegur í sumu.
Vinur hans og samverkamaður,
York Powell, sagði m. a. svo, að
„því lengur sem jeg þekti hann,
því meir virti jeg hann, treysti
honum og elskaði hann“.
Guðbrahdur Vigfússon hefur
ekki ávaJt notið fulls sannmælis
fræðimanna á síðustu árum. Að
vísu voru honum mislagðar hend-
ur um sumt, eins og öðrum. En
hann hefur leitt margt nýtt í
Ijós, athugað skarplega og lýst
skemtilega. Hann var stálminn-
ugur og stórfróður, einn af glæsi-
legustu iðkendum íslenskra
fræða.
----o----
Oröðiðl(irio£js!eíiiliip.
Svo má segja, að tungumál
einnar þjóðar auðkenni hana frá
þeim þjóðum, sem annað mál
tala. Má vel líkja málinu við
hjartaslög. Ef hjartaslög ein-
staklinga þjóðarinnar veikjast
eða breytast frá eðli sínu, þá eiga
einstaklingarnir ekki langt eftir
ólifað, og með dauða einstak-
linganna deyr þjóðin út. Ef
tungumál einnar þjóðar tekur
stakkaskiftum þannig, að það
gleypir í sig mikið af orðaforða
annara þjóða, og breytir með
því eðli sínu, þá má óhætt full-
yrða, að þjóðin sje á grafar-
bakkanum, sem sú þjóð, er hún
áður var. Þetta á sjer því frem-
ur stað, sem þjóðin er smærri
en nágrannaþjóðimar. Og mest
er hættan, ef þjóðin sjálf veit
ekkert með vissu um orðaforða
sinn — eða hve mikið hún á í
fórum sínum af gömlum og nýj-
um orðum.
Það má með fullum sanni
segja þetta um íslensku þjóð-
ina: hún veit ennþá ekki nándar
nærri hve auðug hún er að orð-
um. — Það eru að vísu til ýms-
ar orðabækur gamlar og nýjar,
sem hafa að geyma mikinn
fjölda íslenskra orða; en hvort-
tveggja er, að engin þeirra hef-
ur inni að halda öll orð, sem til
eru í íslensku máli, og það, þótt
þær allar sje samanlagðar og
hitt annað, að orðabækur þess-
ar eru í fæstra höndum og sum-
ar eigi nothæfar nema einstök-
um mönnum.
Það er takmark allra þjóða, að
ná sem mestri fullkomnun á öll-
um sviðum. Eða að minsta kosti
ætti svo að vera. Og ber þá engu
síður að leggja áherslu á and-
lega framþróun og fullkomnun,
en hina líkamlegu. Andlega fram-
þróun einnar þjóðar, má einna
gleggst marka af málfari henn-
ar eða tungumáli. En svo best
varðveitist tungumálið, að þjóð-
in, sem það notar, þekki það til
hlítar; og það getur alls ekki
orðið nema hún eigi greiðan að-
gang að orðaforða sínum á ein-
um stað — í samfeldri orðabók.
Þetta hafa líka nágrannaþjóðir
okkar sjeð og eru nú sem óðast
að koma orðabókamálum tungna
sinna í rjett horf, eftir því, sem
geta leyfir, og þykir sómi þeirra
að meiri fyrir bragðið.
Vjer íslendingar erum taldir
fullvalda þjóð.Og vjer eigum vort
eigið mál — tungumál, sem allir,
er kunna, dásama fyrir sakir feg-
urðar og fullkomnunar — nema
íslendingar sjálfir, ef dæma
skyldi eftir því, hve seinlátir
þeir eru, að safna orðaforða sín-
um í eina heild.
Það er nú í nokkur ár búið að
veita úr ríkissjóði ofurlitla fjár-
hæð árlega til þess að safna orð-
um til væntanlegrar íslenskrar
orðabókar, vísindalegrar. En það
er eins og alt er að því lýtur, sje
gjört algjörlega utan við sig og
með hangandi hendi. Það eru
veittar fáeinar þúsundir árlega
til þess, að safna íslenskum orð-
um úr prentuðum ritum íslensk-
um, auk nokkurrar upphæðar til
orðasöfnunar úr daglegu máli.
En þar á móti eru veittir tugir
þúsunda af krónum til skálda,
listamanna o. fl. manna, sem lít-
ið vinna sjer eða landi sínu til
frægðar eða frama — sumir
hverir — því að ekki lifir þjóð-
emi vort til langframa á mis-
jöfnum málverkum, leikaraskap,
eða kveðskap. Eða hvað væri nú
orðið úr íslensku þjóðemi, ef
tungan hefði truflast og aflag-
ast eins og danskan, norskan og
sænskan, jafnvel þótt Eddu-
kvæðin og aðrar fombókmentir
vorar væri til? Tungan — ís-
lenskan — væri horfin, íslenskt
þjóðemi horfið og allar fombók-
mentimar stæði þá svo sem fag-
ur og undraverður minnisvarði
þess þjóðemis, sem einu sinni
var. Það er tungan, sem að
miklu leyti skapar og viðheldur
þjóðeminu. Og það er heilög
skylda hverrar þjóðar, að geyma
tungunnar sem hins mesta dýr-
grips síns og varðveita hana
sem óbrjálaðasta og ómengað-
asta öðmm tungumálum, svo
sem kostur er á. Og hvílir sú
skylda hvað þyngst á oss Is-
lendingum, vegna þess, að oss
hefur tekist — þrátt fyrir alt,
að geyma tungu vora nær því
ómengaða í liðug þúsund ár. En
jeg hygg, að engin núlifandi
menningarþjóð á jörðu hjer geti
talið sjer slíkt til gildis.
Jeg sagði fyr, að mjer virtist
svo sem hæstvirt Alþingi sinti
orðabókarmálinu með hangandi
hendi og tilfærði sem sönnun
þess, að ekki ætti að verja til
þess á árinu 1927 nema nokkur-
um þúsundum króna, eða sam-
tals kr. 8.400.00.
Þar á móti er varið í sömu
fjárlögum (1927) til ýmsra lista-
og bókmenta annara um 117.750
kr., s. s. til hljómlistar, leiklist-
ar og málara og til alþingissögu
(sem enginn veit hvað líður),
eða til ýmsra embættismanna,
sem aði auki hafa sín fullkomnu
laun. Eru þó ótaldir fjölda marg-
ir póstar til útgjalda sem styrkt-
arfje, sem nema mörgum tugum
þúsunda. En þessi nefnda upn-
hæð er liðlega 14 sinnum hærri
en allur styrkurinn, sem veittur
er til hinnar væntanlegu íslensku
orðabókar. Og hefi jeg leyft mjer
að tilfæra ofangreinda liði að-
eins til þess, að sýna fram á hve
afskaplega orðabókarmálið er
haft útundan.
En þetta má eigi svo til ganga
lengur. Það verður að hefjast
handa í orðabókarmálinu. Það
má vel vera, að leikaraskapur,
hljómlistamám og söngur o. fl. o.
fl., sem styrkur er veittur til,
sje nauðsynlegt íslensku þjóð-
emi; en jeg efast um, að nokk-
uð af þessu, sem upp er talið sje
jafnnauðsynlegt íslensku þjóð-
emi og fullkomin íslensk orða-
bók.
Til landmælinga á að verja á
árinu 1927 45 þúsund krónum.
Verður eigi annað sagt en að
því fje sje vel varið. Enda er
það metnaðarmál hinni ísknsku
þjóð, að því starfi sje lokið sem
allra fyrst. En engu minna metn-
aðarmál ætti það að vera ís-
lensku þjóðemi, að fá fullkomna
orðabók yfir sitt eigið tungumál
— það tungurnál, sem ekki er
ólíklegt til mikillar útbreiðslu þá
er stundir líða.
Til þess að hrinda máli þessu
áfram og leiða það til skjótra og
farsælla lykta, hafa mjer hug-
kvæmst þessar tillögur:
1. Árlega sje varið af ríkisfje,
að minsta kosti 45 þús. krónum,
til væntanlegrar, fullkominnar
íslenskrar orðabókar, með ís-
lenskum þýðingum, og sje hún
að öðm leyti úr garði gjörð með
svipuðu móti og samskonar orða-
bækur em á meðal útlendra
menningarþjóða (eins og líka
prentaða skipulagsskráin frá
1920 gerir ráð fyrir).
2. Einn sje aðalmaður, sem
hafi á hendi umsjón orðasöfnun-
arinnar; veiti orðamiðum frá
safnendum móttöku, raði þeim
og ákveði hver rit hver safnandi
skuli orðtaka. Þessi skulu vera
aðalverk hans; en þess utan skal
hann orðtaka rit, eftir því sem
tími leyfir. Til þessa yfirstjóm-
arverks sje varið árlega 10 þús.
krónum og er þá ætlast til að
aðalmaður greiði hjálparmanni
eða mönum þóknun af því fje,
eftir samkomulagi.
3. Fengnir sje 15 safnendur,
hver með 2 þús. kr. þóknun, til
þess aö orðtaka íslensk rit, fom
og ný, eftir niðurskipun, sem
aðalmaður ákveður. Hver þess-
ara 15 manna .skili árlega þeim
orðaforða, sem aðalmaður og
hjálparmenn hans í Reykjavík
telja sæmilegan að fjölda og
gæðum. Kosta safnendur sjálfir
pappír undir miðana, penna og
blek og sendingu miðanna til
aðalmanns.
4. Til að safna orðum úr al-
þýðumáli sje varið árlega 2 þús.
krónum og takist sú upphæð af
framannefndum 45 þús. krónum.
Miðamir frá þeim manni eða
mönnum, er safna slíkum tal-
málsorðum, skulu og sendir aðal-
manni verksins.
5. Rit þau, er safnendur orð-
taka, skal ríkið leggja til að láni,
ef safnendur eiga þau ekki sjálf-
ir; og kosti ríkið flutning rit-
anna frá og til Rvíkur; en í
Reykjavík skulu safnendur sjálf-
j ir annast um flutning ritanna til
sín og frá sjer aftur.
Væri þessum tillögum fylgt og
framkvæmd yrði góð, myndi
safnast á ári margir tugir þús.
af orðum. En nú má gera ráð
fyrir að margir orðtakar rituðu
sömu orðin, að minsta kosti fyrst
í stað. Þó mætti koma í veg fyr-
ir þetta, að miklu leyti með því,
að aðalmaður skipi svo fyrir að
öll þau orð sem finnast í orða-
bók S. Blöndals sjeu eigi tekin á
miða, nema þar sem einhverja
merkingu orðsins vantar í þeirri
bók. Með þessu móti má allmikið
komast hjá mörgum endurtekn-
ingum og óþörfum miðafjölda.
Gjörum nú ráð fyrir, að nokk-
uð margt orðanna sje tví- eða
margtalið. En samt ættu þarfleg-
ir orðaseðlar að verða svo marg-
ir, að eitthvað um 50 þúsundir
orða bættust safninu árlega. Er
þá gert ráð fyrir, að orðaforði
allra fommáls orðbókanna sje
líka tíndur upp á miða og til-
vitnanir lagaðar eftir nýjustu
fomritaútgáfum. En það mun
verða mikil vinna. Þrátt fyrir
það ætti þó t. d. á 8 ámm, að
vera búið að safna geysimiklum
orðafjölda; þykir mjer trúlegt,að
íslensk tunga sje eigi orðfleiri nú
sem stendur en það, að slík
vinnubrögð yrðu alveg fullnægj-
andi, þótt bæði fommál og ný-
mál, ljóðmál og lesmál sje í bók-
ina tekið. Mundi þá orðsöfnunin
kosta ríkið alls 45 þús. X 8, eða
360 þús. krónur. Getur það ekki
há upphæð talist, þegar ihún er
borin saman við hinar ýmsu
upphæðir, sem jeg hef tilgreint
úr fjárlögunum 1927. Og í þessu
máli er þó óhætt að segja, að
ríkið fái þó nokkuð fyrir snúð
sinn, því að það á þó alt orða-
safnið. Setjum ennfr. svo, að
undirbúningur undir prentun,
pappír, prófarkalestur o. s. frv.,
kosti alt að 100 þús. krónur —
þá kemur orðabókin fullbúin upp
á 460 þús. krónur, og það eftir
svo sem 10 ár eða 12.
Stjóm og alþingismenn!
Jeg leyfi mjer að benda því
til yðar, að þjer takið orðabókar-