Lögrétta - 07.09.1927, Qupperneq 1

XXII. ár.
Reykjavík, miðvikudaginn 7. september 1927.
46. tbL
4
Um víða veröld.
Walther Rathenau
um þjóðskipulag og frelsi.
Walther Rathenau var einhver
hinn merkasti maður í þýsku
þjóðlífi síðustu ára. Hann var
stórauðugur maður, erfði miklar
eignir og forustu einhvers
stærsta atvinnufyrirtækis Þýska-
lands. Það var hann fyrst og
fremst sem kom skipulagi á ríkis-
framleiðslu og verksmiðjuvinnu
Þjóðverja á ófriðarárunum. Hann
var einnig fjölfróður og fjöllesinn
rithöfundur, og reit einkum um
þjóðfjelagsmál. Hann var myrt-
ur. Eina bók sína kallar hann
„Um óorðna hluti“ (Von kom-
menden Dingen) og ræðir þar
um ýms úrlausnarefni þjóðfje-
lagsmálanna og verður sagt
hjer á eftir nokkuð frá sumum
skoðunum hans þar.
Eftir að hann hefur rakið það,
að „jöfnuðurinn“ geti aldrei gert
að veruleika jarðneskar kröfur
hins sálræna lífs spyr hann hvort
frelsið geti það þá. Frelsi — það
er næst á eftir ást guðdómlegasta
orð máls okkar, og samt sem áð-
ur, vei þeim í voru landi sem í
trygð og fögnuði ætlar að gefa
sig því umsvifalaust á vald.
Skólameistarar og löggæslumenn
velta sjer yfir hann vopnaðir öll-
um kreddum heimspekinnar og
öllum hleypidómum ríkisvaldsins
og sanna honum að mesta frelsið
sje einmitt í mesta ófrelsinu
fólgið og því megi kalla þjóðar-
stríð frelsisstríð. Hver vill blanda
saman frelsi og taumleysi ? En
þó er það orðaleikur einn og hálf-
ur sannleiki þegar einhver gefur
mjer í skyn, að þegar öllu sje á
botninn hvolft sje vilji minn
ófrjáls, að myndugleiki sá og
flokkur, sem jeg hallast að tak-
marki frelsi mitt, að andstæðing-
ingurinn, sem jeg berst á móti
minki mig, að mannlegt jafnaðar-
ástand krefji takmarkana og
þröngsýnis.
Það er erfitt að einkenna frels-
ið, en auðveldara að þekkja and-
stöðu þess, þvingunina. Hverri
lifandi heild, manni, þjóð eða
ríki er hún hið ytra form þeirr-
ar hömlu, sem ekki er komin
undir innri nauðsyn verunnar
sjálfrar eða umhverfis hennar.
Nauðsynin er því prófsteinn
þvingunar og frelsis. Ef orsök
hömlu eða ósjálfstæðis er ekki
fólgin í lífsnauðsyn einhverrar
slíkrar veru eða heildar eða um-
hverfis hennar, heldur í vilja eða
valdi annarar veru, þá myndast
stjett ánauðarinnar. Það er dramb
og stórmenska að álíta að undir-
gefni og ófrelsi sje tilgangur
sjálfum sjer nógur. Slík hugsun
hefur þrældóm í för með sjer.
Það er einungis hin lifandi nauð-
syn, sem borið getur nafnið guðs-
vilji. Ánauð og þrældómur eru
ekki í ósamræmi við anda krist-
indómsins. Slíkt eru sköp, sem
hamla hinu ytra lífi en eyða
ekki þroskun sálarkraftanna eða
nánd guðsríkisins. Hjartaprýði
Epiktets óx í ánauðinni, kristin-
dómur miðaldanna óx blómlegast-
ur innan klausturveggja. En við
spyrjum um annað. Við spyrjum
ekki um það, hvemig einstak-
lingurinn hefur sigrast á óbreyti-
legum örlögum fyrir náð hins
innra frelsis. Við viljum finna
hið rjetta form lífsins sem greiðir
mannkyninu götu sálarinnar. Til
göngunnar á þeirri götu þarf
sjálfstarf og sjálfsákvörðun. Hún
er því ekki vegur þvingunar og
fyrirfram ákveðinnar undirgefni.
Ánauðin gengur í berhögg við sál-
rænar kröfur.
Okkar tími hælir sjer af engu
meira en því, að hafa sigrast á
þrældóminum. Ánauðugur er eng-
inn eða undirgefinn. Maðurinn
kallar sjálfan sig ríkisborgara,
nýtur óteljandi persónulegra og
stjórnarfarslegra rjettinda, hlýðir
engu nema ríkisvaldinu og rexar
og ráðsmenskast. Hann gengst
ckki undir neitt, en gerir vinnu-
samninga, hann er ekki þræll
eða sveinn, en vinnutaki eða sýsl-
unarmaður, hann á engan hús-
bónda, en vinnuveitanda, sem
hvorki geti skammað hann nje
hengt honum. Hann getur farið
leiðar sinnar þegar hann vill,
hann er frjáls maður.
En undarlegt er það alt um
það. Ef hann er ekki í tölu þeirra
fáu, sem kallaðir eru mentaðir
eða efnaðir er hann að, nokkrum
dögum liðnum kominn til annars
vinnuvéitanda, kominn í sömu 8
stunda vinnuna, undir sama eftir-
litið, með sömu launum, með
sama frelsi og sama rjetti. Eng-
inn þvingar hann. Líf hans líður
næðislaust og í brotum. Fyrir
honum verður vjelgeng veröldin,
eins og óráðin gáta, einhliða upp-
lýst af einhverju flokksblaði. Hin
æðri veröld birtist í brotum
ódýrrar predikunar eða í alþýð-
legum útdrætti. Maðurinn kemur
fram sem óvinur þegar hann er
ókunnugur, sem fátalaður fjelagi
þegar hann er í sínum hóp, vinnu-
veitandinn verður blóðsuga, verk-
stöðin tilbreytingalaus kvamar-
stokkur. Eins er um önnur rjett-
indi, svo sem kosningarrjett.
Maðurinn eins og hann gengur og
gerist lætur sífelt stjórnast, hann
hlýðir þeim sem völdin hafa.
En borgaralegt líf er frjálst. Þar
ríkir kepnin, hver sem er sterkur
og skynsamur getur vogað og unn-
ið,þar takmarka hann aðeins óhjá-
kvæmilegustu lög og reglur.
Þessi vígvöllur stendur öllum op-
inn og samt — aðgangurinn tekst
ekki. Hringurinn er leynilega
læstur og sambandsmerki hans er
gull. Þeir, sem það hafa komast
inn. Þeim, sem hefur það verður
gefið það. í óruddum löndum
getur það tekist að skapa auð frá
grunni, aimars er hann að mestu
erfður, menn fá menningu og
höfuðstól frá feðrum sínum. Því
eldra sem landið er, því dýrari er
aðgangurinn að gróðastjettinni.
Þannig hverfur síðasta von hins
útilokaða, böm hans verða einn-
ið útilokuð.
Hvað merkir þetta? Það merkir
ekki hinn foma þrældóm, sem var
persónulegur. Þetta merkir óper-
sónulega ánauð undir yfirskyni
frelsisins, undirgefni eða erfða-
þjónustu þeirra, sem kalla sig
öreiga (proletariat).
Það er ekki samrýmanlegt sál-
rænu frelsi og sálrænum fram-
förum að annar helmingur mann-
kynsins temji hinn helminginn til
eilífrar þjónkunar. Það er árang-
urslaust að ætla að bera því við,
að báðir helmingamir lifi og
starfi ekki fyrir sig, heldur alt
samfjelagið, því æðri helmingur-
inn starfar eftir frjálsri sjálfs-
ákvörðun, hinn starfar án þess að
ráða því til hvers hann starfar
í þvingaðri þjónustu hins. Aldrei
sjest maður úr hæni stjettinni
stíga niður í þá lægri og það er
gert afskaplega erfitt fyrir þá
lægra settu að hefjast upp til
hinna.
Af þessari mótsetningu hefur
sprottið barátta jafnaðarmanna.
Þrátt fyrir alt eiga harðbrjósta
og dómgreindarlitlar og einhliða
skoðanir þeirra sem að rjettinum
og völdunum sitja ekki eins mikla
sök eins og barátta og baráttu-
aðferð j afnaðarstefnunnar. Henni
hefur skjátlast vegna þess, að
föður hennar og forvígismanni
skjátlaðist, hann treystí ekki
mannshjai-tanu, heldur fræði-
menskunni. Þessum mikla, en
ógæfusama manni skjátlaðist, er
hann hjelt að lærdómur væri þess
megnugur að meta gildi og setja
mörk, en fyrirleit hið eilífa rjett-
læti. Þess vegna hefur jafnaðar-
stefnan aldrei öðlast kraft til þess
að byggja neitt upp. Jafnvel þeg-
ar hún ósjálfrátt og á móti vilja
sínum, tendraði framleiðsluþrótt-
inn í andstæðingum sínum, skyldi
hún ekki hverju fram fór og vís-
aði viðleitni þeirra á bug. Hún
hefur aldrei getað bent á neitt
lj ómandi takmark. Ástríðufullar
ræður hennar urðu ákærur og
kvartanir, starfsemi hennar varð
undirróður og agi. 1 staðinn fyrir
heimsskoðun setti hún eignar-
spumingu. Þótt einstaka hugs-
andi maður hafi endur og eins
bent á aðrar leiðir, hefur slíkt
aldrei orðið brennandi kjarni
hreyfingarinnar, en verið þolað
sem fagurfræðilegt hismi. Á
miðju sviðinu sat hin háheiðraða
efnishyggja og vald hennar var
ekki ást, heldur agi, boðskapur
hennar ekki hugsjón heldur nytj-
ar, gagnsemi. Jafnaðarstefnan
hefur orðið voldugur fjelagsskap-
ur, en litlu áorkað. En hann hef-
ur þjappað saman til andstöðu við
eig afturhaldsöflum þjóðfjelag-
anna. Hann átti að verða heims-
hreyfing, en varð flokkur. Gagn-
stætt hverri sannri heimshreyf-
ingu hefur starf hans þorrið eftir
því sem hann stækkaði meir.
Síðustu fregnir.
Frönsku stjóminni hefur und-
anfarið verið legið mjög á hálsi
fyrir það, að hún tæki ekki nógu
hart á undirróðri kommunista.
Hún hefur nú lýst því yfir, að
síðan í fyrrasumar hafi hún rek-
ið úr landi 81/2 bús. útlendinga
og handtekið hundrað franska
kommúnista. — Stjómin rúss-
neska hefur nýlega látið hand-
taka nokkra gamla keisarasinn-
aða liðsforingja og sakað þá um
byltingarfyrirætlanir. — 1 Aust-
ur-Galiziu hafa verið miklir
vatnavextir. — Þjóðabandalags-
fundur er nýlega settur. — Jap-
anar ráðgera nýjar jámbrautar-
lagningar í Mansjúríu til þess að
styrkja aðstöðu sína og yfirráð.
----o----
Gísli Brynjúlfsson
1827 — 3. september — 1927.
Enginn hefur brotið upp á því
að „halda hátíðlegt“ aldarafmæli
Gísla Brynjólfssonar (f. 1827, d.
1888) og er að vísu ekki mikill
skaði skeður. En alt um það var
hann þessháttar maður, að skylt
er að láta ekki aldarafmæli hans
líða svo, að hans sje ekki getið,
þótt hann hafi um skeið verið
gleymdur maður að mestu og
hafi að vísu ekki ávalt átt upp á
háborðið í lifandi lífi, á síðari ár-
um æfi sinnar að minsta kosti og
voru því mest valdandi stjóm-
málaerjur og nokkur andstaða
gegn Jóni Sigurðssyni. En kvæði
hans ýms voru vinsæl. Gísli var
sonur dr. Gísla Brynjólfssonar
prests á Hólmum og Guðrúnar
dóttur Stefáns amtmanns Thór-
arensen. Hann gekk í Bessastaða-
skóla, útskrifaðist 1845 og sigldi