Lögrétta - 14.09.1927, Síða 1

LOGRJETTA
XXII. ár.
Reykjavík, miðviku'daginn 14. september 1927.
47. tbl.
Um vfða veröld.
Winston Churchill
um heimsstyrjöldina.
Margir, eða jafnvel flestir, af
helstu mönnum heimsstyrjaldar-
innar hafa skrifað einhverjar end-
urminningar sínar. Á þennan hátt
hafa komið fram miklar heimildir
að sögu þessa mikla ófriðar og að
persónusögu þeirra sem að hon-
um stóðu. Að sjálfsögðu eru rit
þessi misjöfn að gildi og ekki
ávalt áreiðanleg heimildarrit, oft
persónuleg vamarrit fyrir athafn-
ir eða athafnaleysi þeirra, sem
skrifuðu þau eða ástríðufull á-
kærurit gegn öðrum mönnum eða
málefnum „óvinaþjóðanna“. Eftir
því sem lengra líður frá ófriðar-
atburðunum verða flest ritin þó
að jafnaði rólegri og sanngjam-
ari en áður og jafnframt bersög-
ulli um ýmislegt það, sem fyr
var dregin fjöður yfir, einkum ef
það var vítavert í fari „vinaþjóð-
anna“. Á þennan hátt em nokkuð
farnar að þokast til skoðanir
manna, einnig meðal bandamanna,
á upptökum ófriðarins, mönnum
er farið að skiljast það, að þau
verði ekki skýrð eingöngu með
„hemaðaræði“ eða „grimd“ Þjóð-
verja. Af Þjóðverja hálfu hafa
bæði Hindenburg og Ludendorf
skrifað. endurminningar sínar, af
Frakka hálfu Poincaré, af Breta
hálfu lávarðarnir Oxford og Grey
og svo Churehill ö. fl. Einna
mesta athygli vöktu á sínum tíma
bækur þeirra Greys og Winston
Churchills. Churchill, sem nú er
fjármálaráðherra, en var í upp-
hafi ófriðarins flotamálaráðherra
(First Lord of the Admirality)
skrifaði um heimsstyrjöldina og
afskifti sín af henni stórt tveggja
binda rit, sem hann kallaði „The
World Crisis 1911—15“. Þykir það
hin merkasta heimild, skrifuð af
fjöri, þekkingu og opinskárri ást
á sannleikanum, þó sumt í frá-
sögu hans, eins og í afstöðu hans
áður, þyki að vísu orka tvímælis.
En samt þykir hann hafa fært
gild og skynsamleg rök fyrir af-
stöðu sinni í ýmsum þeim efnum,
sem mest hafa verið fundin hon-
um til foráttu, svo sem Gallipoli-
herferðin. Þótti hann hafa vaxið
af riti sínu. Churchill kom heldur
ekki óviðbúinn eða óæfður að
starfi sínu við þetta rit. Auk þeirr
ar reynzlu og þekkingar, sem
hann hafði sem stjómmálamaður,
var hann í æsku æfður og snjall-
ur blaðamaður eða frjettaritari og
hafði einkum getið sjer gott orð
vegna stríðsg. eina sinna frá
ófriðnum í Afríku (í bókinni The
River War). Hann hefur og skrif-
að merka æfisögu föður síns o. fl.
Um upptök heimsstyrjaldarinn-
ar fer Churchill allmörgum orð-
um. Það leynir sjer ekki, að hann
hefur sjálfur gert ráð fyrir því á
þessum árum, að til ófriðar mundi
draga. Bak við stólinn sinn í
stjórnarráðinu ljet hann gera
skáp og hafði í honum uppdrátt
af Norðursjónum. Á þennan upp-
drátt ljet hann á hverjum morgni
marka afstöðu þýska flotans.
Þetta var 1911, og hjelt Churc-
hill þessum sið alveg fram í ófrið-
arbyrjun. Samt segist hann ekki
hafa gert það til þess að afla
sjálfum sjer fróðleiks um þessi
efni — því það hefði hann getað
gert á ýmsan hátt annan —
heldur til þess að brýna sífelt
fyrir sjálfum sjer og samverka-
mönnum sínum þá hættu sem
lægi í loftinu. I þessum anda
unnum við segir hann.
Annars segir Churchill að ríkj-
andi hafi verið tvær meginskoð-
anir á því hvernig Englendingar
hafi verið undir ófriðinn búnir.
önnur sje sú, að stjómin hafi
enga hugmynd haft um hættu þá,
sem í vændum var, hin, að stjóm-
in hafi haft margskonar leynilega
og merkilega vitneskju, en vísvit-
andi haldið henni leyndri fyrir
þjóðinni (þessu hefur ekki síst
verið beint að Haldane lávarði í
sambandi við sendiför hans til
Þýskalands nokkru fyrir ófrið-
inn og hefur hann skrifað 'bók
um þetta). En báðar eru þessar
skoðanir rangar, segir Churchill,
ef • þær eru teknar hvor í sínu
lagi. En þegar þeim er slegið
saman er í þeim nokkur sann-
leikur. Hvorki stjóm nje þing
trúði á komandi ófrið og vildi
einhuga hindra hann, en alt um
það veik ekki frá þeim óttinn
um hættuna og voru menn mintir
á hana á ýmsan hátt. Árum sam-
an hafði þessi tvískinnungur ver-
ið eitt höfuðeinkenni bretskra
stjórnmála. Þeir sem sú skylda
hvíldi á að vaka yfir öryggi
landsins, lifðu samtímis í tveim-
ur ólíkum hugarheimum. Annars-
vegar var hinn sýnilegi heimur
starfsemi þeirra, með friðsam-
legum sýslunum, og alþjóðlegum
samvinnutilhneigingum. Hinsveg-
ar var heimur möguleikanna und-
ir þröskuldi meðvitundarinnar,
heimur, sem stundum sýndist
ímyndunin einber en virtist í
næstu andrá geta breytst í veru-
léika — í ægilegt hrun“.
Mjög miklu af riti sínu ver
Churchill til þess að rökræða
Dardanella-herferðina og ófarim-
ar á Gallipoli, sem honum var
kent um og hann varð mjög óvin-
sæll af um alllangt skeið, svo að
hann komst ekki á þing. Hann
ver aðgerðir sínar kröftuglega,
segir að áætlun sín hafi verið
hemaðarlega keiprjett og mundi
hafa stytt ófriðinn að mun, ef
henni hefði verið fylgt fram með
festu eins og hann ætlaðist til;
en því segist hann ekki hafa
fengið ráðið einn og því hafi
farið sem fór. — Hann segir að
um alllangt skeið hafi tvennar
ráðagerðir verið efstar á baugi,
að hefja höfuð-árásir með flotan-
um annaðhvort í Eystrasalti eða
í Dardanellasundi. Hann segist
lengi hafa verið í efa um á hvora
sveifina hann ætti að hallast og
eins hafi verið um flotaforingj-
ann, Fisher lávarð. Hann hallað-
ist síðan að Eystrasalts-áætlun-
inni en Churchill að hinni og hún
varð ofan á. Dardanellaárásin átti
að vera til þess gerð að koma
Rúmeníu, Búlgaríu og Grikk-
landi inn í ófriðinn bandamanna-
megin, en með ráðagerðunum um
Eystrasalt var til þess ætlast að
koma Hollandi og Norðurlöndum
öllum inn í styrjöldina á sama
hátt og opna beint samband við
Rússland og króa þannig Þjóð-
verja algerlega.
Mörg önnur einstök atriði ræð-
ir Churchill að sjálfsögðu í bók
sinni og gefur ýmsum samverka-
mönnum sínum og andstæðingum
oft óþyrmileg olnbogaskot. Þótt
sjálfur sje hann, bæði að upp-
lagi og ættemi (hann er af hinni
alkunnu ætt Marlborough-her-
toga) að vissu leyti ekki síður
hermaður en stjómmálamaður og
hafi sjálfur tekið þátt í ófriði í
Afríku í æsku, virðist hann hafa
nokkura óbeit á ýmsu í hemaði
nútímans. Hársár er hann þó
ekki í þessum sökum og er ekki
smeykur við að viðurkenna ýms
harðneskjuverk eða jafnvel ráða-
gerðir, sem brutu í bág við al-
þjóðalög, ef honum virðist að
slíkt gæti orðið til þess að stytta
stríðið og flýta fyrir sigrinum.
Hann hefur óbeit á vjelgengum
niðurskurði og hungurstríði, sem
lítið tillit tekur til þess hvort
sigurinn kostar nokkrar miljónir
mannslífa meira eða minna eða
teygir reipdráttinn árinu lengur
eða skemur. Honum er lítið um
þá herforingja, sem mest leggja
upp úr blákaldri skynsemi og
rökfræði. Hann vill að herfor-
ingjar hafi fyrst og' fremst í-
myndunarafl, svo áræði og snar-
ræði.
En til hvers var svo alt þetta
ófriðaræði, hvað hefur hafst upp
úr hörmungum og heimsku
margra og þjakandi styrjaldar-
ára? Það er eftirtektarvert að
heyra mann eins og Winston
Churchill svara því. Hann gerir
það hreint og beint, þrátt fyrir
það, hvað hann hefur sjálfur
verið mikið við málin riðinn, og
segir: Hinn mesti sigur, sem
nokkru sinni hefur verið með
vopnum unninn, hefur ekki ver-
ið þess megnugur að leysa vanda-
mál álfunnar eða vísa á bug
þeim hættum sem ollu ófriðinum.
Síðustu fregnir.
Þjóðabandalagsfundurinn í
Genf er nú að fullu tekinn til
starfa. Allmiklar deilur hafa þeg-
ar orðið, einkum út af tillögu
frá Hollendingum, studdri af
flestum smáþjóðunum, um al-
menna öryggissamninga milli
þjóðanna, m. a. um það að hver
þjóð bandalagsins sje skyld að
verja aðrar, ef á þær sje ráðist.
Einkum hafa Englendingar snú-
ist öndverðir gegn þessari til-
lögu og telur Chamberlain, að
bretsku ríkisheildinni sje hætta
búin, það veiki hana mjög, ef
Bretar skuldbindi sig til þess að
blanda sjer í hvaða ófrið sem er.
Annars er á fundinum allmikið
talað um friðarsamninga og frið-
arvilja þjóðanna, m. a. hefur
Stresemann flutt ræðu um það að
Þjóðverjar vildu halda fullum
friði umfram alt. Poincaré hefur
einnig heima fyrir haldið frið-
samlega ræðu. — 1 Lithauen var
nýlega gerð uppreisnartilraun af
kommúnista hálfu, en bæld nið-
ur. — Um gerðadóma er nú all-
mikið talað, bæði á þjóðabanda-
lagsfundinum og meðal stjórn-
málamanna í einstökum löndum.
Þjóðverjar hafa gengist undir á-
kvæði gerðardómsins í Haag.
Briand hefur lýst því yfir í ræðu,
að hann telji almennar gerðar-
dómssamþyktir nauðsynlegar og
öruggasta ráðstöfun til friðar,
— Tveir flugmenn frá Banda-
ríkjunum, Schiller og Brock, eru
nú að fljúga umhverfis jörðina.
— Meðal bretskra verkamanna er
nú allmikið um það talað, að fje-
lagsskapur þeirra slíti sambandi
við stjómmálaflokka (þ. e. jafn-
aðarmannaflokkinn eða kommún-
ista, sem þeir nú vinna með).
----o----
Úr rannsóknarför eru þeir ný-
komnir Niels Nielsen og Pálmi
Hannesson og voru í fylgd með
þeim Steindór Sigurðsson stud.
mag. og Sig. Jónsson frá Brún.
Þeir lögðu upp 18. júlí, fóru til
Fiskivatna og allvíða um hálend-
ið vestur undir Vatnajökul, og
gerðu ýmsar athuganir og mæl-
ingar.
Sölvi Vigfússon hreppstjóri á
Arnheiðarstöðum í Fljótsdal and-
aðist 8. þ. m„ merkur og mikils-
virtur bóndi.