Norðurland - 21.01.1905, Blaðsíða 2

Nl.
Ýmislegt fleira mætti tilfæra næsta
fljótfærnislegt í »íslenzku þjóðerni<, og
ekki alt sem sjálfu sér samkvæmast.
En eg læt mér nægja að minnast að eins
á eitt, það sem sagnfræðingurinn segir
um húsaga-tilskipunina frá 1746, bls.
176. Þar talar hann um, hversu kon-
ungsvaldið hafi krept meir og meir að
frelsi manna á 17. öldinni f andlegum
efnum ekki síður en veraldlegum, og
siðan segir hann: »Það má segja að
smiðshöggið hafi verið rekið á með hús-
aga-tilskipuninni nafnkunnu frá 1746-
Þar kemur þetta andlega hirtingarvald
fram í allri sinni hégómlegu og hjá-
kátlegu dýrð, og herðir fjötrana utan
að sjálfstæði manna og samvizkufrelsi.
En í stað þess að bæta siðfcrði manna
og breytni höfðu þessar smásmuglegu
ráðstafanir illar afleiðingar í för með
sér. Þær fæddu af sér á annan bóg-
inn þrællyndi, skinhelgi og hræsni
og á hinn bóginn óbilgirni, undirferli
og róg.<
Þess ber að gæta, að höfundurinn
er að lýsa 17. öldinni, en er þá alt
í einu kominn alt að því fram til miðr-
ar 18. aldar. Á öðrum stað, nokkuru
aftar í bókinni, getur hann um sendi-
för Lárits Gottrúps til Kaupmanna-
hafnar 1701, og fer mörgum orðum
um, hversu miklar og margvíslegar
afleiðingar hún hafi haft landi og lýð
til góðs. Sendiför Gottrúps tákni stefnu-
breyting í stjórn landsins. »Upp frá
þessum tíma«, segir hann á bls. 187,
»og alla 18. öldina út í gegn kennir hjá
stjórninni stöðugrar viðleitni í endur-
bótaáttina og jafnvel alvarlegrar mann-
úðar, rausnar og ósérplægni, þegar
fram í sækir«. En mitt í slíkum endur-
bótaáhuga hefir þá stjórnin »rekið
smiðshöggið« á kúgun sína, nefnilega
með áðurnefndri tilskipun. Slíkt væri
að minsta kosti nokkuð óeðlilegt, enda
er fjarri því að hér sé rétt á litið.
Til þess að geta skilið, hvernig
húsaga-tilskipunin er til komin, þurf-
um vér að bregða oss til Þýzkalands.
Þar kom upp meðal Lúterstrúarmanna
skömmu fyrir 1700 stefna sú í trúar-
efnum, er nefnd var pietistastefna
(pietisme). Áður hafði alllengi meðal
lúterskra kennimanna öll áherslan ver-
ið lögð á skilninginn og hreina og
ómengaða kenningu. En sú kenning
þótti ærið köld, og vaknaði því hjá
mörgum löngun eftir kenningu, sem
væri hlýlegri og innilegri. Þannig kom
upp píetistastefnan, og væri ef til vill
næst að nefna hana á íslenzku guð-
ræknisstefnu eða guðræknistrú. Fólk
flyktist að píetistisku prestunum, til
að heyra hinar hlýju og hjartnæmu
kenningar þeirra, og þannig fór þessi
stefna sigurför gegnum öll lútersk lönd,
þar á meðal Norðurlönd, og var um
tíma mjög rfk í Danmörku. í henni
var aðaláherslan lögð á tilfinningarnar.
hugarfarið og guðfræðsluna. Einna helzti
kostur hennar var sá, aðmenn létu sér ant
um að endurbæta alþýðuskóla; en með
kostunum hafði hún einnig ýmsa ó-
kosti, gekk hjá ýmsum út í margvís-
legar öfgar, svo sem að hatast ekki
einungis við allar skemtanir, heldur
einnig við veraldleg vísindi o. s. frv.
Lengi gat þessi stefna því ekki stað-
ið, og hvarf hún aftur í hinum Iútersku
löndum um miðja 18. öld.
Það var einn af ávöxtum pietista-
stefnunnar, að Danastjórn sendi mann
einn hingað til lands 1741, til að líta eftir
kristnihaldi og endurbæta skólamentun
66
á íslandi. Maður þessi hét Lúðvfk Harbó,
hinn mesti öðlingur, og hefir hann að
óhætt má telja haft meiri og varanlegri
áhrif á íslendinga en nokkur maður
annar á seinni öldum. Hjá honum kom
píetistastefnan fram í sinni fegurstu og
göfugustu mynd. Hann hafði alla henn-
ar kosti, en við ókosti hennar var
hann laus, og fyrir hans aðgjörðir festi
pietistastefnan þær rætur hér á landi,
að þess má glögt sjámerki ennf dag. Fá-
fræði mikil var meðal almennings, þegar
Harbó kom til íslands, en honum tókst
á þeim fjórum árum, sem hann dvaldi
hér, að vekja áhuga hjá mönnum ekki
einungis í trúarefnum og fyrir því að
vanda líferni sitt, heldur einnig fyrir
því að afla sér mentunar. Að hans til-
stuðlun voru sfðan lög sett til að efla
hér mikillega mentun manna. Seinna varð
Harbó biskup á Sjálandi og hafði þá
vakandi eftirlit með því gegnum biskup-
ana í Skálholti og á Hólum að lögum
þessum væri hlýtt. Um aldamótin 1800
var alþýða hér á landi betur að sér
en víða f öðrum löndum, og má ó-
efað þakka það aðgjörðum Harbós.
Þá vil eg aftur minnast á húsaga-
tilskipunina frá 1746. Hún er einmitt
einn árangurinn af starfsemi Harbós.
í henni er húsbændum boðið að hafa
strangar gætur á siðferði barna sinna
og heimilisfólks, enda veitti ekki af
eftir því, sem siðferði manna þá var,
eftir hreðurnar á dögum Odds lög-
manns Sigurðssonar. Því verður ekki
neitað, að þar eru ýmsar ákvarðanir
fremur smásmuglegar og næsta ófrjáls-
Iegar eftir nútfðar anda, en þess bcr
að gæta, að þá var aldarsiður að kveða
á um hvað eina í lögum óþarflega ná-
kvæmt, og annað var það, að eftir því
sem aldarhátturinn var, veitti ekki af
að taka öflugt í strenginn. Þegar þessa
er gætt, að stefnan í húsagatilskipuninni
er einmitt sú, að bæta menn, lyfta þeim
upp, hefja þá í öllum greinum á hærra
stig, þá er nokkurnveginn bersýnilegt,
hvílík fjarstæða það er að telja hana
í flokki þeirra laga og aðgjörða, sem
eingöngu stefndu að því að keyra menn
niður og draga úr þeim allan dug og
dáð.
Akureyri 2. jan. 1905.
Halldór Briem.
Kosninga-undirbúningur.
Herra ritstjóri!
Vér viljum hér með leyfa oss að
biðja yður að birta í yðar heiðraða
blaði eftirfarandi útdrátt úr fundar-
gjörð á aukafundi »Verzlunarmanna-
félagsins á Akureyri*, sem haldinn
var í gær :
Var þá borin upp svohljóðandi til-
laga:
»Verzlunarmannafélagið telur mik-
ilsvert, að fá verzlunarmann, sjálfstæð-
an í skoðunum og algerlega óháðan
hinum pólitísku flokkum, sem nú eru
í landinu, fyrir fulltrúa bæjarins á
næstu þingum, og vill gera það að
skilyrði fyrir fylgi sínu við væntan-
legar aukakosningar á komandi vori.
í fullu trausti til þess, að kaupmað-
ur Magnús Kristjánsson fuilnægi þessu,
vill félagið skora á hann að gefa kost
á sér til þingmensku fyrir bæinn, og
heitir honum öllum þeim styrk, er
það getur veitt honum til þess.«
Tillaga þessi var samþykt með öll-
um atkvæðum. Magnús Kristjánsson
lýsti því yfir á fundinum, að tillaga
þessi væri í fullu samræmi við skoð-
anir þær, sem hann hefði yfir lýst á
þingmálafundi þeim, er hann hélt þ.
9. sept. síðastl., og væri hann þvf sam-
þykkur því, sem í tillögunni stendur.
Þá var borin upp svohljóðandi til-
laga:
»Stjórn Verzlunarmannafélagsins er
falið að skora nú þegar á Magnús
kaupmann Kristjánsson, að bjóða sig
fram til þingmensku hér í bænum við
væntanlegar þingkosningar í vor.«
Tillagan var samþykt með öllum at-
kvæðum.
Akureyri 19. janúar 1905.
í stjórn » Verzlunarmannafél. á Akureyri*
Otto Tulinius. M. B. Blöndal.
V. Sigfússon.
%
Slitsímamálið,
sfjórnin 03 frjálsar umræður.
(Eftir »Fjallkonunni«.)
Ritsímamálið er eitt af vorum mestu
velferðarmálum. En það er jafnframt
eitt af vorum varhugaverðustu málum,
frá hverri hlið, sem á það er litið.
Fyrst er kostnaðarhliðin. Sæsíminn
á að kosta oss 35 þús. kr. árlega um
20 ár. En auk þess eigum vér fyrir
höndum landsímalagningu. Oss er gefið
í skyn, að það muni ekki kosta oss
meira en hátt upp í 100 þús. kr. að
koma landsímanum frá Seyðisfirði til
Reykjavíkur; enn vér höfum en ekki
fengið snefil af sönnunum fyrir því,
að það muni ekki verða oss miklu
dýrara. Þá er ótalinn árlegur reksturs-
kostnaður og viðgjörð.
Og þó að vér komum landsímanum
þessa leið, eigum vér eftir að koma
honum nær því til allra kauptúna á
landinu. Hann hefir þá ekki einu sinni
komið við á nokkuru kauptúni á öllum
Vestfjörðum, jafnmikla verzlun og jafn-
miklar fiskiveiðar og þar er um að tefla.
Og vitanlega eru það samt verzlun og
fiskiveiðar landsmanna, sem einkum eiga
að njóta góðs af símalagningunni.
Málið hefir fleiri viðsjárverðar hliðar.
Svo sem kunnugt er, er tveim að-
ferðum beitt til þesa að koma hrað-
skeytum um jörðina. Önnur er sú,
að senda skeytin eftir þræði, síma.
Hin er sú, Marconis-aðferðin, að senda
þau gegnum loftið, símalaust, með þar
til gerðum áhöldum.
Símarnir eru í höndum stórauðugra
félaga. Alkunnugt er, að þessi félög
beita sínum miklu kröftum afarósleitu-
lega til þess að afstýra því, að Mar-
conis-aðferðin fari að tíðkast. Þau
eru á nálum um, að eignir sínar geti
fallið hættulega í verði. Þau láta
einskis ófreistað til þess að afstýra
þeim háska. Og þau mega sín mikils,
af því að þau eru stórauðug og að
þeim standa ýmsir af atkvæðamestu
mönnum veraldarinnar.
Enn eru fleiri hliðar á málinu var-
hugaverðar.
Ríkt orð leikur á því, að stóra
norræna ritsímafélagið sé til neytt að
leggja sæsíma hingað til lands, nú
sem allra fyrst, — að það gæti, eftir
samningum, orðið því miklu meira
fjártjón að leggjast sfmalagning, hing-
að til lands undir höfuð en að koma
henni í framkvæmd, þó að það fengi
engan styrk til hennar.
Vér skulum ekkert um það fullyrða
að svo stöddu, hvort þessi orðrómur
er á verulegum rökum bygður. En
hann á við þau líkindi að styðjast,
að hann er sjálfsagt rannsóknarefni
fyrir oss íslendinga. Meðal annarra
líkinda er það, hvernig ritsímafélagið
sjálft hefir tekið í málið. Hr. Tryggvi
Gunnarsson fekk fyrir nokkuð mörg-
um árum Tietgen heitinn til að reyna
að vinna félagið til þess fyrirtækis, eftir
þvf sem hr. Tr. G. hefir sjálfur frá skýrt.
Nærri því var þá ekki komandi. H. Tr.
G. lýsti yfir því nokkuru síðar, að þetta
væri með öllu ókleift, og ekki til neins
að vera neitt um það að tala. Svo
verður sú breyting, að félagið fer að
linast og gerir oss tilboð 1897, án
þess nokkuð væri annars að málinu
unnið frá vorri hálfu. Ekkert gengur
samt né rekur með málið, þó að al-
þingi gengi að tilboðinu; þá var alt
af borið í vænginn, að styrk þyrfti
að fá frá öðrum þjóðum. Sá styrkur
hefir ekki fengist frá öðrum þjóðum.
Samt er félagið nú svo áfjátt að
koma í framkvæmd þessu fyrirtæki,
sem það hefir svo lengi afsagt, að
ekki má einu sinni bíða eftir sam-
þykki alþingis á næsta sumri. Hvern-
ig sem í þessum veðrabrigðum ligg-
ur, getur hver maður séð, að ekki
er ncma eðlilegt, að þau styrki þann
orðróm, sem áður hefir verið um
getið.
Enn skal getið fjórðu hliðarinnar á
málinu, sem er mjög íhugunar verð.
Síðasta alþingi veitti 35 þús. kr.
hvort árið, sem 1. og 2. afborgun
af 20 ára tillagi til ritsíma milli ís-
lands og útlanda. En það veitti ekk-
ert frekara. í fjárlögum fyrri þinga
stendur eftirfarandi klausa:
»Auk þess er stjórninni heimilt, ef
til þess kemur, að verja á fjárhags-
tímabilinu alt að 75 þús. kr. til þess
að undirbúa landsímalagninguna og
til að útvega efni og áhöld til þess.«
Því fer svo fjarri, að síðasta al-
þingi hafi látið þessa fjárveiting standa
óbreytta, að það beinlínis neitar henni.
í stað þessarar fjárlagaklausu fyrri þinga,
sem nefnd er hér að ofan, stendur eftir-
farandi ákvæði í fjárlögum síðasta þings :
»Til þess að koma sem fyrst á
hraðskeyta snmbandi milii Reykjavík-
ur og útlanda má verja allri upphæð-
inni fyrra árið til þess sambands út
af fyrir sig, ef það verður komið á í
árslok 1904, og að því tilskildu, að
nægileg trygging sé sett fyrir því, að
sambandið við hina kaupstaðina þrjá
verði komið á fyrir árslok 1905 án
aukins tillags frá íslandi«.
Svo gerir ráðherra vor samning um
þetta »tillag«, sem síðasta þing hefir
neitað skýlaust. Og í viðbót við það
gengur ráðherrann alveg fram hjá ísa-
firði í samningi sínum, að því er virð-
ist, þó að fjárlögin tali um samband
»við hina kaupstaðina þrjá«.
Hvernig sem að öðru leyti er á
málið litið, getur enginn sanngjarn og
skynsamur maður annað sagt, en að
það sé varhugavert að stjórn vor starfi
beinlínis öfugt við fjárlögin.
Það væri undarlegur maður, sem
ekki teldi það skyldu blaðanna að
ræða annað eins mál og þetta, koma
með alla vitneskju um það, sem þau
geta náð í. Flestum mun vera óljóst,
til hvers blöðin eiga að vera. ef þeim
er ekki ætlað að segja um annað
eins mál og þetta, alt það, sem þau