Óðinn - 01.01.1920, Page 44

44
ÖÐINN
alsælunni) og barnakrossferðir, en eins og kunnugt
er flyktust heilir skarar af börnum á 12. og 13.
öld saman til þess að leita að gröf Krists.
Flestum kemur saman um, að list þessara
manna sje ljót og höfum vjer nú kyntst áliti ýmsra
manna á uppruna og eðli þessarar listar. Er nú
vert að kynnast expressionistum sjálfum og heyra,
hversu þeir lýsa stefnu sinní og list.1)
í stuttu máli er samkv. skoðunum innsýnismál-
aranna aðalmunurinn þessi: Öll málaralist er fram
til síðustu tíma eftirlíking náttúrunnar að meira
eða minna leyti. Hámarkinu nær gamla listin með
impressionismanum (áhrifastefnunni), áhrif náttúr-
unnar eru gerð eins sterk og unt er. Listamaður-
inn lýtur í lægra haldi fyrir náttúrunni, ér þræll
hennar, en »expressionistar« vilja slíta alla hlekki
gömlu listarinnar og mála eítir innri sýn sinni,
hugarsýn; andans sýnir eiga að birtast í listinni
(þar af dregið nafnið expressionismus). Skal þetta
nú skýrt nokkru nánar. Allar myndir, alt, er við
sjáum, verður til við samstarf náttúrunnar og skoð-
andans. Sjónaráhrifin lenda á nethimnunni, en þá
tekur tilfinningin, hugsanastarfsemin við. Ef við
sjáum trje, verðum við að hugsa um leið, annars
væri trjeð ekki annað en eitthvað grænt; hugsana-
starfsemin segir mjer fyrst, að þetta sje trje, eik,
fura eða hvað það nú er. Myndin verður því til
við samstarf, ytri áhrif og ásigkomulag viðtakandans.
Er nú bersýnilegt, að ýmislegt hefir áhrif á, hversu
mynd þessi birtist í raun og veru, eftirtekt, þekk-
ing og reynsla, hugsunarstyrkleiki. Breytist þetta
breytist myndin um leið. AUir nútíðarmenn (að
undanskildum »expressionistum«) horfa á heiminn
með augum Forngrikkja: upprunalega skóp mað-
urinn í frumástandi guð sinn í eigin brjósti af
hræðslu við náttúruna, í meðvitund þess, að eitt-
hvað væri honum æðra og allri veröldinni æðra, guð.
Forngrikkir í list sinni og lifnaði sættu manninn
við náttúruna og »klassiski« maðurinn varð til, er
Goethe sagði um, að »fyndi sig í fullu samræmi
við náttúruna«. Utanaðkomandi áhrif náttúrunnar
eru því ekkert framandi, er bætist við innri heim
mannsins, heldur aðeins samsvarandi myndir til-
finninga hans. Maðurinn treysti síðan nátlúrunni
æ meira og meira, hann varð fráhverfur innra
manni sínum, augað varð viljalaust, listin ekki
annað en bergmál náttúrunnar. Innsýnisstefnu-
mennirnir segja, að Goethe svari rjettilega, hvert sje
1) Verður lijer stuðst við rit fíalirs hins þýskn, ýmsar greinar í
»Klingen« o. fl.
eðli áhrifastefnunnar (impressionismans); hún sje
skoðun án ígrundunar. Áhrifastefnan er tilraun til
þess að skilja ekkert eftir af manninum sjálfum
nema nethimnuna! Allur maðurinn verður að einni
nethimnu!
Þýski heimspekingurinn Schopenhauer segir: Ef
maður einn, er liti yfir fagra og mikla víðáttu,
alt i einu misti vitið, myndi hann ekki verða ann-
arar kendar var en að sjóntaugar hans yrðu fyrir
margvíslegum áhrifum, ekki ósvipað margskonar
litaflekkjum á litaspjaldi málarans — þetta er
hráefnið, er skilningur hans skapar myndina úr.
»Impressionistarnir« halda sjer að orðum Goethes:
skilningarvitin svíkja ekki, en skynsemin gerir það.
Þessir menn mála eftir ytri sýn, »expressionistar«
mála eftir innri sýn og eru því sjónarmöguleikarn-
ir þrír: listamaðurinn sjer hlutina með augum lík-
amans, með augum sálarinnar (Augen des Geistes
nefnir Goethe það) eða með augum líkams og sál-
ar. Fer listaverkið eftir hlutföllum þessara sjónar-
möguleika. Athugum nú þessa innri sjón. Maður
er nefndur Sir Francis Galton (-[- 1911), frægur
vísindamaður, höfundur kynbótafræði manna (eu-
genik). Eitt af aðalritum hans er: Incjuiries into
human faculty and ils development (1883). Par
er kafli um innri sjón, þann liæfileika manna að
geta með lokuðum augum sjeð hluti, er þeir þekkja.
Spurðist hann fyrir meðal margra manna og fjekk
það svar hjá allmörgum, að þeir gætu sjeð hlut-
ina greinilega í raun og veru, og neituðu þeir því,
að nokkur munur væri á raunverulegu hlutunum
séðum með líkamsaugunum og með lokuðum aug-
um (innri sjón). Ræðumaður einn tamdi sjer að
skrifa fyrirlestra sína, en flulti þá blaðalaust. Kom
þá fyrir að hann rak i vörðurnar, ef skriftin var
ógreinileg í handritinu, er var fjarverandi. Maður,
er Ijek á hljóðfæri utanbókar, kvaðst sjá fyrir sjer
nóturnar í huganum og jafnvel fletta við blöðun-
um. Pó er munur á ytri og innri sjón sá, að innri
augun (ef svo má að orði komast) sjá meira en
ytri augun. Innri augun sjá ekki aðeins flöt, held-
ur hringinn í kring, þau sjá allar hliðar tenings
og kúluna alt í kring. Menn sjá jafnvel sjálfa sig,
geta sjeð sig og fjölda aðra í herbergi við borð t. d.,
og sjeð um leið myndirnar, er hanga á veggnum
bak við þá. Leiðir af þessu að innri sjónin er
ekki aðeins endurnýjun ylri sjónarinnar, heldur
er sjálfstætt innra afl, er lítur á heiminn á ann-
an hált en ytri sjónin. Hlutirnir, virtir fyrir sjer
með ytri augum, eru afmyndaðir, vanskapaðir (dys-