Óðinn - 01.01.1936, Síða 31

Óðinn - 01.01.1936, Síða 31
Ó Ð I N N 31 vorum, »er æva skyldi*. Frá þeim er orð þetta komið. Einhver hefur rekist á það í fornriti eða orðabókum, en misskilið það herfilega og leitt það síðan afbakað og rangskilið inn í daglegt mál og ritmál. Ef vjer athugum orð þetta í fornritum og notkun þess þar, þá sjáum vjer, að það er jafnan notað forsetningar- laust, en með ákveðnum greini og kemur aldrei fyrir í öðru falli en þágufalli. I fornritum er það notað í merkingunni: síðast, sem er þveröfugt við það, er nú er það látið merkja: innan skamms. Orðmyndin: »næst- unni« er mjög fátíð í fornum ritum og kemur þar nær því aldrei fyrir. ]eg hef að eins rekist á hana á einum stað. Sá staður er í Helga þætti Þórissonar, er fylgir sögu Ólafs konungs Tryggvasonar hinni meiri, og hljóðar svo: »En því fóru vér svá skjótt í brott næstunni, at þeir Orímar höfðu eigi náttúru til at drekka þann drykk, er þér létut signa« (nfl. Ólafur konungur). Eins og áður er sagt, er engin forsetning höfð hjer með umræddu orði, og er það notað sem at- viksorð (adverbium). Hver maður með fullri greind sjer og þegar, að á tilvitnuðum stað hjer að ofan er merkingin = síðast, en ekki = bráðlega, innan skamms. Sje orðmynd þessi »næstunni« og notkun hennar athuguð nánar, þá kemur það þegar í ljós, að hún er svo sjerstæð, afkáraleg og óvenjuleg, að óðar fær maður grun um, að orðið sje afbakað og fært úr lagi, annaðhvort fyrir rangritun í handriti eða sakir rangs lestrar úr handriti. Nú vill svo vel til, að atviksorðið næstum er nákvæmlega sömu merkingar (= síðast), vantar að eins tvo örlitla drætti eða smástrik í endann, til þess nákvæmlega að verða sama orðið, og er að lokum það orðið, sem langoftast er notað í merking- unni: síðast, í fornum ritum og líkri orðaskipan. ]eg færi hjer að eins tvö dæmi af ótal máli mínu til sönnunar. Önnur tilvitnunin er tekin úr Njálu, en hin úr Eglu. Er Qunnar frá Hlíðarenda biður Höskuld um Hallgerði langbrók til kvonfangs, og er hann spyr hann, hverju hann muni svara, lætur Njála Höskuld mæla: »VeI, ef þér er þat athugat, en svá skildu vit næstum, at mörgum myndi þat þykkja líklegt, at hér myndi ekki samband verða«. Sbr. Njála, kap. 33, bls. 74, Rvík 1894. í Egilssögu Skallagrímssonar er Eiríkur konungur blóðöx látinn mæla til Egils þessum orðum, er þeir hittast í ]órvík suður: »Hví vartu svá djarfr, Egill, at þú þorðir at fara á fund minn? Leystist þú svá heðan næstum, at þér var engi ván lífs af mér«. Sbr. Nordalsútg. kap. 59, bls. 179, Rvík 1933. Á báðum þessum tilvitnuðu stöðum er orðið næst- um atviksorð. Það er myndað á sama hátt og atviks- orðin: forðum, lengstum og bráðum og merkir: seinast. ]eg hef þá leitt nægileg rök að því, að minsta kosti hinar sterkustu líkur, að orðmyndin næsta (sem nafnorð), í þágufalli næstunni, sje annaðhvort ritvilla á atviksorðinu næstum eða rangur lestur úr óglöggu hándriti á því orði. Fornir sagnaritarar leyfðu sjer eigi að brjóta lög tungu sinnar. Engir gættu laga málsins betur en þeir, og engir hafa ritað fegurra, hreinna og snjallara mál en þeir. Hvernig átti þeim að koma sú fjarstæða og firra í hug að mynda nafn- orð af hástigi eins lýsingarorðs, en annara ekki ? Nafnorðið næsta er því ekki til í fornum bókment- um og er rjettlaust með öllu. Þá er að minnast lítið eitt á orðmyndina „nýverið“. Nú er tekið að nota hana sem atviksorð í merking- unni nýlega, fyrir skömmu. Verið er hluttaksorð liðins tíma, sem fyr er sagt, með ný- skeytt framan við. Þótt það sje óvenjulegt að snúa hluttaksorðum og sagnbótum í atviksorð, þá er það þó ekki eins frá- leitt og hitt, því atviksorð eru mynduð á svo margan hátt. Þetta er að vísu álappaleg, en meinlítil sjerviska, er ekki verður þó sagt um, að þverbrjóti beint lög tungu vorrar, en ólíkt er hið forna og góða atviks- orð nýlega eða fyrir skömmu viðkunnanlegra og mýkra á tungu. Enn fremur verða úr því »undur og skrípi«, ef það er látið stangast við sjálft sig í setn- ingu, eins og t. d. þessari: ]eg hef nýverið verið í Reykjavík. Látum því báðar þessar orðmyndanir róla fyrir ætternisstapa og safnast þaðan til feðra sinna. »Þat mun vera maklegast, at fari alt saman, karl ok kýll«. Óskum þessum skrípaorðmyndum og öðrum af líku tægi sömu endalyktar og víkingarnir óskuðu Önundi trjefæti forðum: »Tröll hafi trjefót allan, tröllin steypi þeim öllum«. Kæru landar! Verndum tungu vora gegn spillingu, engu miður en forfeður vorir. Aldrei hef jeg fundið til þess ljósara en nú, er jeg dvel með erlendri þjóð, hve mál vort ber af öðrum tungum. Þegar vjer höf- um fjarlægst fósturjörð vora, munum vjer skýrast sjá, hve heitt vjer unnum henni, og hve móðurmálið vort góða, hið mjúka og ríka er yndislega fagurt. Ef vjer verndum það vel, munu Frónbúar um aldaraðir geta tekið undir með ]ónasi: »Orð áttu enn eins og forð- um oss yndið að veita*. Flekkjafirði á Ögðum 27. mars 1936. Hallgr. Thorlacius. (D
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94

x

Óðinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Óðinn
https://timarit.is/publication/205

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.