Óðinn - 01.01.1936, Blaðsíða 31

Ó Ð I N N
31
vorum, »er æva skyldi*. Frá þeim er orð þetta komið.
Einhver hefur rekist á það í fornriti eða orðabókum,
en misskilið það herfilega og leitt það síðan afbakað
og rangskilið inn í daglegt mál og ritmál. Ef vjer
athugum orð þetta í fornritum og notkun þess þar,
þá sjáum vjer, að það er jafnan notað forsetningar-
laust, en með ákveðnum greini og kemur aldrei fyrir
í öðru falli en þágufalli. I fornritum er það notað í
merkingunni: síðast, sem er þveröfugt við það, er nú
er það látið merkja: innan skamms. Orðmyndin: »næst-
unni« er mjög fátíð í fornum ritum og kemur þar
nær því aldrei fyrir. ]eg hef að eins rekist á hana á
einum stað. Sá staður er í Helga þætti Þórissonar,
er fylgir sögu Ólafs konungs Tryggvasonar hinni
meiri, og hljóðar svo:
»En því fóru vér svá skjótt í brott næstunni, at
þeir Orímar höfðu eigi náttúru til at drekka þann
drykk, er þér létut signa« (nfl. Ólafur konungur).
Eins og áður er sagt, er engin forsetning höfð
hjer með umræddu orði, og er það notað sem at-
viksorð (adverbium). Hver maður með fullri greind
sjer og þegar, að á tilvitnuðum stað hjer að ofan er
merkingin = síðast, en ekki = bráðlega, innan skamms.
Sje orðmynd þessi »næstunni« og notkun hennar
athuguð nánar, þá kemur það þegar í ljós, að hún
er svo sjerstæð, afkáraleg og óvenjuleg, að óðar fær
maður grun um, að orðið sje afbakað og fært úr lagi,
annaðhvort fyrir rangritun í handriti eða sakir rangs
lestrar úr handriti. Nú vill svo vel til, að atviksorðið
næstum er nákvæmlega sömu merkingar (= síðast),
vantar að eins tvo örlitla drætti eða smástrik í endann,
til þess nákvæmlega að verða sama orðið, og er að
lokum það orðið, sem langoftast er notað í merking-
unni: síðast, í fornum ritum og líkri orðaskipan.
]eg færi hjer að eins tvö dæmi af ótal máli mínu
til sönnunar. Önnur tilvitnunin er tekin úr Njálu, en
hin úr Eglu.
Er Qunnar frá Hlíðarenda biður Höskuld um
Hallgerði langbrók til kvonfangs, og er hann spyr
hann, hverju hann muni svara, lætur Njála Höskuld
mæla: »VeI, ef þér er þat athugat, en svá skildu vit
næstum, at mörgum myndi þat þykkja líklegt, at hér
myndi ekki samband verða«. Sbr. Njála, kap. 33,
bls. 74, Rvík 1894.
í Egilssögu Skallagrímssonar er Eiríkur konungur
blóðöx látinn mæla til Egils þessum orðum, er þeir
hittast í ]órvík suður: »Hví vartu svá djarfr, Egill,
at þú þorðir at fara á fund minn? Leystist þú svá
heðan næstum, at þér var engi ván lífs af mér«.
Sbr. Nordalsútg. kap. 59, bls. 179, Rvík 1933.
Á báðum þessum tilvitnuðu stöðum er orðið næst-
um atviksorð. Það er myndað á sama hátt og atviks-
orðin: forðum, lengstum og bráðum og merkir: seinast.
]eg hef þá leitt nægileg rök að því, að minsta
kosti hinar sterkustu líkur, að orðmyndin næsta (sem
nafnorð), í þágufalli næstunni, sje annaðhvort ritvilla
á atviksorðinu næstum eða rangur lestur úr óglöggu
hándriti á því orði. Fornir sagnaritarar leyfðu sjer
eigi að brjóta lög tungu sinnar. Engir gættu laga
málsins betur en þeir, og engir hafa ritað fegurra,
hreinna og snjallara mál en þeir. Hvernig átti þeim
að koma sú fjarstæða og firra í hug að mynda nafn-
orð af hástigi eins lýsingarorðs, en annara ekki ?
Nafnorðið næsta er því ekki til í fornum bókment-
um og er rjettlaust með öllu.
Þá er að minnast lítið eitt á orðmyndina „nýverið“.
Nú er tekið að nota hana sem atviksorð í merking-
unni nýlega, fyrir skömmu. Verið er hluttaksorð liðins
tíma, sem fyr er sagt, með ný- skeytt framan við.
Þótt það sje óvenjulegt að snúa hluttaksorðum og
sagnbótum í atviksorð, þá er það þó ekki eins frá-
leitt og hitt, því atviksorð eru mynduð á svo margan
hátt. Þetta er að vísu álappaleg, en meinlítil sjerviska,
er ekki verður þó sagt um, að þverbrjóti beint lög
tungu vorrar, en ólíkt er hið forna og góða atviks-
orð nýlega eða fyrir skömmu viðkunnanlegra og
mýkra á tungu. Enn fremur verða úr því »undur og
skrípi«, ef það er látið stangast við sjálft sig í setn-
ingu, eins og t. d. þessari: ]eg hef nýverið verið í
Reykjavík.
Látum því báðar þessar orðmyndanir róla fyrir
ætternisstapa og safnast þaðan til feðra sinna. »Þat
mun vera maklegast, at fari alt saman, karl ok kýll«.
Óskum þessum skrípaorðmyndum og öðrum af líku
tægi sömu endalyktar og víkingarnir óskuðu Önundi
trjefæti forðum: »Tröll hafi trjefót allan, tröllin steypi
þeim öllum«.
Kæru landar! Verndum tungu vora gegn spillingu,
engu miður en forfeður vorir. Aldrei hef jeg fundið
til þess ljósara en nú, er jeg dvel með erlendri þjóð,
hve mál vort ber af öðrum tungum. Þegar vjer höf-
um fjarlægst fósturjörð vora, munum vjer skýrast sjá,
hve heitt vjer unnum henni, og hve móðurmálið vort
góða, hið mjúka og ríka er yndislega fagurt. Ef vjer
verndum það vel, munu Frónbúar um aldaraðir geta
tekið undir með ]ónasi: »Orð áttu enn eins og forð-
um oss yndið að veita*.
Flekkjafirði á Ögðum 27. mars 1936.
Hallgr. Thorlacius.
(D