Verkamaðurinn - 15.01.1960, Blaðsíða 2

2

VERKAMAÐURINN
Föstudaginn 15. janúar 1960
Fátt er meira umræðuefni
manna á milli nú í byrjun þessa árs,
en svikamál Olíufélagsins h.f. og
Hins íslenzka steinolíuhlutafélags,
sem eins og kunnugt er, snúast að
mestu um viðskipti þessarra félaga
við setuliðið á Keflavíkurflugvelli.
Ennþá er langt frá því, að rann-
sókn þessa máis sé að fullu lokið,
enda er þarna um að ræða ein-
liverja umfangsmestu málsrann-
stikn, sem íram hefur farið hér á
landi. Sökum þess, hve umfangs-
mikil rannsókn þessi er og málið
flókið, hefur þvi verið skipt niður í
nokkra þætti. Niðurstöður af rann-
sókn tveggja þátta málsins hafa
þegar verið birtar, og er af þeim
ljóst, að þarna er um stórkostleg
afbrot að ræða. En ennþá er eftir
að ljúka rannsókn sumra þátta
málsins og rannsóknardómararnir
hafa gefið í skyn, að ennþá eigi
ýmisiegt óhreint eftir að koma í
ljós. Er því litlum vafa undirorpið,
að mál þetta muni vera stærsta fals-
ana- og fjársvikamál, sem um getur
f sögu okkar þjóðar. Það vekur því
að vonum mikla eftirtekt, og ekki
sízt vegna þess, að þar koma við
sögu ýmsir þeir menn, sem mest
hafa verið áberandi í fjármálalífi
þjóðarinnar síðustu áratugina, og
notið mikillar virðingar og met-
orða.
Og enn er ótalið eitt það atriði,
sem eftirtekt vekur í sambandi við
þetta svikamál. Olíufélögin, sem
hér eiga hlut að máli, eru svonefnd
dótturfélög SÍS, Sambands íslenzkra
samvinnufélaga. Þess vegna svíður
mörgum það meira en ella, að þessi
félög skuli hafa gerzt sek um svo
stórfelld og svívirðileg afbrot, og
af sömu ástæðu er ekki fjarri því
að hlakki í vissum aðilum yfir lög-
brotunum, þeir aðilar eru and-
stæðingar samvinnustefnunnar, þ.
e. Moggaliðið.
Hér er ekki ætlunin að ræða sér-
staklega um þau afbrot, sem olíu-
lögin hafa verið sökuð um, og að
sumu leyti hafa þegar sannast áþau.
Hér skulu heldur ekki hafðar uppi
neinar getgátur um það, hverjir
einstaklingar þar beri mesta
ábyrgð. Um þá hlið verða nasg
tækifæri til að ræða, þegar öll gögn
eru framkomin i málinu.
Hins vegar þykir rétt að ræða hér
nú nokkuð tengslin milli þessarra
félaga og samvinnuhreyfingarinn-
ar, m. a. með tilliti til þess, sem
gerzt hefur hjá þessum dótturfé-
lögum Sambandsins. Er þá um leið
vert að gera sér þess nokkra grein,
hver er munur samvinnuíélags og
hlutafélags.
SAMVINNUFÉLÖG -
HLUTAFÉLÖG.
Sú er frumregla í hverjum fé-
lagsskap, að öllum þeim, sem í fé-
laginu eru skal heimilt að fylgjast
með því, sem gerist innan vébanda
félagsins, en félagsmennirnir ráða
því siðan sjálfir að hve miklu leyti
þeir láta öðrum í té vitneskju um
félagsstörfin, þ. e. a. s. þá starfsemi,
sem ekki fer fram fyrir allra augum.
Þegar um félög er að ræða, sem
reka einhverja almenna starfsemi,
eins og t. d. verzlun, fer það því að
mestu eftir því, hver takmörk eru
sett fyrir inngöngu í félagið, hversu
almennt viðskiptavinir verzlunar-
innar fylgjast með starfseminni og
hafa aðstöðu til að hafa áhrif á
reksturinn, benda á nýjar leiðir eða
gagnrýna það, sem niiður fer. Þau
samvinnufélög, sem flestum eru
kunnust, eru kaupfélögin. Inn-
ganga í þau er öllum heimil, sem
búsetu eiga á félagssvæði hvers fé-
Iags, .og allir félagsmenn eiga jafn-
an rétt til áhrifa í félaginu. Hver
félagsmaður hefur aðeins eitt at-
kvæði, hvort sem hann verzlar mik-
ið eða lítið við félagið. í hlutafé-
lögum aftur á móti eru yfirleitt að-
eins fáir félagsmenn, oftast mjög
fáir, og innganga í félögin alla jafna
takmörkuð við þá, sem stofna þau
í upphafi. Þar er atkvæðisréttur
heldur ekki jafn, heldur er hann
bundinn við það, hversu mikið fé,
hver og einn hefur lagt félaginu til.
í afmælisblaði tímaritsins Sam-
vinnunnar, er ritið varð 50 ára
1957, er þessi munur samvinnufé-
laga og hlutafélaga skilgreindur á
einfaldan og auðskilinn hátt. Þar
segir:
,Jnnganga i hlutafélagið er
mjög takmörkuð. Verða menn að
leggja fram meira eða minna
hlutafé, og má með nokkrum
sanni segja, að það séu pening-
arnir en ekki mennirnir, sem fá
inngöngu i ABC h.f., eða hvaða
annað hlutafélag sem er. Fjár-
magnið er sett ofar manninum. —
Andstcett þessu er meginboðorð
kaupfélaganna, að þau eru öllum
opin. Þar er inntökugjald svo
lágt, að í flestum félögum mundi
skólabarna ekki muna um að
greiða það. Kaupfélögin taka
menn inn i raðir sinar, frjálsa og
jafna einstaklinga. Þau setja
manninn ofar fjármagninu.“
í framhaldi af þessu skýrir Sam-
vinnan síðan frá því, hver munur
er á atkvæðisréttinum eftir félags-
formi, og bendir á, að í hlutafélög-
unum hefur sá, sem á sex hluti, sex
atkvæði, sá, sem á fjóra hluti, fjög-
ur atkvæði o. s. frv. „Af þessu sézt,
að það eru ekki mennirnir, sem
stjórna hlutafélaginu; það eru pen-
ingarnir," segir í Samvinnunni.
Af framangreindum atriðum
verður strax ljóst, að reginmunur er
á rekstri hlutafélags og rekstri sam-
vinnufélags. En margt er þó ótalið
ennþá, m. a. sá munur á verzlun
kaupfélags og hlutafélags, að hjá
hlutafélaginu hirða hluthafarnir
arðinn af verzluninni, enda þó að
þeirra eigin viðskipti séu minnstur
hluti hennar, en kaupfélagið skilar
tekjuafgangi aftur til félagsfólksins
í réttu hlutfalli við viðskipti hvers
og eins. Þetta má eins orða þannig,
að hjá kaupfélögunum hirðir hver
félagsmaður arðinn af eigin við-
skiptum, en hjá hlutafélögunum
hirða fáir aðilar arðinn af viðskipt-
um allra.
Viðskiptamenn kaupfélaganna
eru að miklum meirihluta sjálfir
eigendur verzlunarinnar og hafa
aðstöðu til að hafa áhrif á rekstur
hennar.
Viðskiptamenn hlutafélagsverzl-
unar eiga yfirleitt ekkert í verzlun-
inni og hafa ekkert tækifæri til að
hafa áhrif á rekstur hennar.
ÁHRIF SAMVINNUNNAR
Á HAG ALMENNINGS.
Eigendur hvers verzlunarfélags,
hvort sem það er samvinnufélag,
hlutgfélag eða í eins manns eigu,
reyna auðvitað að láta verzlunina
koma sem bezt út, láta hana skila
sem mestum hagnaði.
Hjá verzlunarfyrirtæki, sem er í
eins manns eigu, rennur hagnaður-
inn aðeins til þess eina manns, hjá
hlutaíélagi rennur hagnaðurinn til
hluthafanna, sem oftast eru mjög
fáir, stundum aðeins meðlimir
einnar fjölskyldu, en hjá samvinnu-
félagi rennur hagnaðurinn aftur til
viðskiptavinanna. Það getur orðið
með tvennu móti: í fyrsta lagi
þannig, að þeim tekjuafgangi, sem
í ljós kemur eftir hvert ársuppgjör,
er skilað aftur í hlutfalli við við-
skipti hvers og eins. í öðru lagi
með því, að lækka verð vörunnar
áður en hún er seld. Það sézt jafnan
greinilega, hversu mikil endur-
greiðslan er samkvæmt fyrri leið-
inni. En seinni leiðin er ekki siður
hagkvæm viðskipamönnunum. Og
það vita allir, sem vita vilja, að al-
mennt vöruverð í landinu myndi á
undanfömum árum og áratugum
hafa verið til muna hærra en verið
hefur, ef kaupfélaganna hefði ekki
notið við og þau lækkað verðið.
Aðrar verzlanir hafa neyðzt til að
gera hið sama til að halda viðskipt-
unum. En þetta sézt mönnum oft
yfir, þegar gerður er samanhurður
á kaupféliigunum og öðrum verzl-
unum.
Kaupmiinnum og hlutafélögum
er það að sjálfsögðu aldrei áhuga-
mál að halda niðri vöruverði; slík-
ar verzlanir eru reknar með gróða-
sjónarmiðið eitt fyrir augum. Selji
kaupfélögin hins vegar dýrará en
sannvirði er, þurfa þau eftir árið
að greiða mismuninn út, þess vegna
hafa þau ekki áhuga fyrir að vöm-
verð sé almennt hærra en nauðsyn
krefur. Það eina gagn, sem þau geta
haft af því, er að fá meira veltufé,
og auðvitað getur það oft komið sér
vel. Þess vegna leitast þau við að
stilla vöruverði þannig, að frekar sé
þó einhver afgangur en hitt, og end-
urgreiða svo síðar það, sem um-
fram er.
Síðan kaupfélögin komu til sög-
unnar, en hið fyrsta þeirra var
stofnað 1882, hafa þau sparað þjóð-
inni stórfé, bæði með lækkuðu
vöruverði og arðsúthutun, sem
numið hefur mörgum tugum millj.
króna. Hefðu kaupmenn verið ein-
ráðir um verzlunina allt til þessa
dags, hefðu þeir tekið allan þennan
verzlunarhagnað til sín, en almenn-
ingur í landinu orðið þeim mun fá-
tækari. Fyrir utan þennan bein'a
hagnað, sem þjóðin hefur haft af
því að mynda samvinnuverzlanir,
hafa samvinnufélögin á ótal marg-
an annan hátt orðið félagsmönnum
sínum og alþjóð til hagsbóta. Og
óhætt er að fullyrða, að samvinnu-
félögin eiga mikinn og merkan þátt
í þeim risavöxnu framförum, sem
orðið hafa hér á landi á þessarri
öld.
ANDSTÆÐINGAR
SAMVINNUNNAR.
Einhverjir kunna nú að spyrja,
hvað þessar hugleiðingar um al-
mennt gildi og gagnsemi samvinnu-
félaganna eigi að þýða, hvort það sé
hugmyndin að fara að bera í bæti-
fláka fyrir Olíufélagið h.f. eða þá,
sem þar hafa stjórnað. Svo er alls
ekki og fjarri því. En ástæða er til
að vekja athygli á þessum almennu
staðreyndum um samvinnufélögin
einmitt nú, vegna þess, að ýmsir
andstæðingar samvinnuhreyfingar-
innar nota einmitt afbrot Oliufé-
lagsins h.f. til að halda því fram,
að samvinnufélögin séu, ef ekki
hættulegur félagsskapur, þá a. m. k.
óþarfur og sízt hagkvæmari fyrir
verzlun landsmanna en kaupmanna
verzlunin. Það er Moggaliðið, sem
þessu heldur fram, sömu mennirn-
ir og alltaf hafa viljað samvinnufé-
lögin feig vegna þess, að æðstu
prestar Moggaliðsins eru kaupmenn
og kaupmannavinir. Allt foryztulið
Sjálfstæðisflokksins er sjúkt af
gróðahyggju, gróðahýggju „frjálsa,
framtaksins", sem byggist á því, að
hver og einn reyni að skara eld að
eigin köku og græða sem mest á
annarra kostnað. Þeir menn, sem
þessa pest hafa tekið, eru eðlilega
andstæðingar samvinnufélaganna
og nota hvert tækifæri sem gefst til
að berjast gegn þeim og lama þau,
ef hægt er. Þess vegna reyna þeir
nú, að nota afbrot Olíufélagsins h.f.
til að sverta samvinnuhreyfinguna
sem slíka og öll verzlunarsamtök,
sem byggð eru á samvinnugrund-
velli.
Við þessarri baráttu Moggaliðs-
ins er ástæða til að vara og benda á
það, að samvinnuhreyfingin er jafn
góð og gagnleg eftir sem áður og
kaupfélögin jafnmikil nauðsyn og
þau hafa verið. Og afbrot Olíufé-
lagsins verða á engan hátt rakin til
samvinnuhugsjónarinnar eða henni
kennd.
ALVARLEGT VÍXLSPOR.
En erfitt verður nú að hvítþvo
samvinnuhreyfinguna á íslandi af
lögbrotum dótturfélaga SÍS, olíufé-
laganna, mun nú verða sagt. Og
það er rétt að vissu marki: Sam-
vinnuhreyfingin hefur gerzt sek um
þá alvarlegu yfirsjón að vikja með
<ymsa starfsemi út af braut sam-
vinnunnar og taka upp siði og að-
ferðir gróðahyggjumannanna. Sam-
band islenzkra samvinnufélaga og
einstök kaupfélög hafa á siðustu
tveimur áratugum staðið að mynd-
un fjölmargra hlutafélaga, sem,
eins og önnur hlutafélög, eru og
hafa verið rekin með gróðasjónar-
miðið fyrst og fremst fyrir augum.
Þarna hefur verið stigið stórhattu-
legt vixlspor: Fjármagnið hefur
verið sett ofar manninum, og pen-
ingarnir hafa tekið við stjóminni.
Þessi alvarlegu mistök hjá sam-
vinnuhreyfingunni hafa orðið
vegna þess, að samvinnuménn
hafa ekki verið nógu aðgætnir og
gróðahyggjumönnum hefur tek-
izt að koma ár sinni fyrir borð
innan sumra kaupfélaganna og
Sambands íslenzkra samvinnufé-
laga. Þessir menn hafa leitast við
að afvegaleiða samvinnuhreyfing-
una og beina viðskiptalífinu sem
mest inn á þær brautir, sem and-
stæðar eru samvinnustefnunni,
en í fullu samræmi við boðorð
mannanna með „frjálsa framtak-
ið“ og ómengaðan kapítalisma,
þar sem aðeins er um það spurt,
hvemig mest sé haegt að græða
án tillits til þess, hvort aðferðirn-
ar eru heiðarlegar eða ekki.
Óbreyttir samvinnumenn, fé-
lagar í kaupfélögunum um land
allt, hafa ekki verið nógu vel á
verði gegn þessum fulltrúum
gróðahyggjunnar og gætt þess að
fella þá frá völdum innan félag-
anna jafnskjótt og ljóst var,
hvert þeir stefndu. En það var
kaupfélagsmönnum auðvitað auð-
velt að losna við þessa menn, ef
þeir aðeins voru samtaka um
það. En andvaraleysið hefur
valdið því, að það hefur ekki
verið gert. Hefði þó áreiðanlega
ekki staðið á því, ef andi frum-
herjanna, sem byggðu upp fyrstu
kaupfélögin, hefði ráðið.
En annað hefur einnig komið
til en andvaraleysi eitt. Einn
stjórnmálaflokkur í landinu hef-
ur um áratugi leitastviðaðeinoka
samvinnuhreyfinguna, haldið því
fram, að hann væri hinn eini
flokkur, sem styddi samvinnu-
hugsjónina, og að allir samvinnu-
menn ættu að vera i þessum eina
stjórnmálaflokki. Barátta þessa
flokks, Framsóknarfl., fyrir
einokun samvinnufélaganna und-
ir sín yfirráð hefur borið mikinn
árangur. Framsóknarmenn hafa
lengi ýmist verið einráðir eða
haft meirihluta í stjórnum flestra
kaupfélaga í landinu og notað þá
aðstöðu til þess að ráða einlita
hjörð Framsóknarmanna í flest
störf hjá kaupfélögunum, a. m. k.
þau, sem nokkur völd hafa fylgt.
Og í mörgum tilfellum hefur ver-
ið gengið svo langt í þessu efni,
að engir aðrir en fylgismenn
Framsóknarflokksins hafa verið
ráðnir til nokkurra starfa fyrir
kaupfélögin. Á síðustu árum hef-
ur sums staðar orðið að taka eitt-
hvað af mönnum úr öðrum flokk-
um vegna þess einfaldlega, að
ekki var fyrir hendi nægilegt
magn Framsóknarmanna til að
gegna öllum störfum fyrir við-
komandi kaupfélag.
f framhaldi af þessarri einokun
TIL ÞESS ERU VITIN AÐ VARAST ÞAU:
m
Samvinnumenn verða aS hætta hlulafélagabraski
og lélagsskap viS gróSahyggjumenn