Verkamaðurinn - 15.01.1960, Blaðsíða 3

Föstudaginn 15. janúar 1960
VERKAMAÐURINN
r
3
Framsóknarflokksins hefur svo
verið haldið verndarhendi yfir
þessum Framsóknarstarfsmönn-
um kaupfélaganna, jafnvel þó að
ýmsum væri ljóst, að þeir væru
ekki réttir menn á réttum stað og
störfuðu ekki í þeim anda, sem
starfsmönnum kaupfélaga bæri
að starfa. Aíleiðingin hefur orðið
sú, að í sumum tilfellum hafa
menn, sem í raun og sannleika
hafa verið andstæðingar sam-
vinnuhreyfingarinnar komizt til
æðstu valda innan hennar. Hefur
þá ekki þurft að sökum að
spyrja. Þegar þeim hefur fimdizt
þeir vera orðnir nógu valdamikl-
ir hafa þeir farið að starfa eftir
eigin innræti og hugarfari og
leitt gróðahyggjuna á þann bekk,
sem henni var aldrei ætlað að
sitja.
OLÍUFÉLAGIÐ H.F. OG HIÐ
ÍSLENZKA STEINOLÍU-
HLUTAFÉLAG.
Með þessum hætti varð Olíu-
félagið h.f. til og Hið íslenzka
steinohuhlutafélag að nokkru
eign SÍS. Það voru gróðahyggju-
menn, sem í skjóli Framsóknar-
flokksins höfðu hafizt til mestu
valda innan SÍS, sem réðu því að
farið var inn á þessa braut, stofn-
un hlutafélaga í stað samvinnu-
reksturs og samvinnuhugsjónin
látin rýma fyrir gróðahyggjunni.
Það er Framsóknarflokkurinn,
sem fyrst og fremst ber ábyrgð á
því að þetta víxlspor var stigið,
og forysta hans lagði frá upphafi
blessun sína yfir það. Er þó
ósennilegt annað en sannir sam-
vinnumenn, sem vissulega eru
margir innan Framsóknarflokks-
ins, hafi ekki þegar séð, að hér
var tekin skökk stefna. Eða
hvers vegna var ekki hægt að
reka verzlun með benzín og olí-
ur á hreinum samvinnugrund-
velh eins og verzlun með aðrar
vörur? Það afsakar ekkert þó að
hægt sé að benda á það, að með
þeim hætti, sem hafður var á um
stofnun Olíufélagsins h.f., væri
hægt að ná meiri verzltm með
þessar vörur þegar frá upphafi
en ella hefði verið. Það var eins
hægt að vinna upp á samvinnu-
grundvelli verzlun með þesspr
vörutegundir eins og hverjar aðr-
ar. Það var óþarft að fara til and-
stæðinganna og bjóða þeim fé-
lagsskap og skipti á gróðanum.
Hvað skyldu forystumenn Kaup-
lags Þingeyinga hafa sagt, ef ein-
hver hefði farið til þeirra um það
leyti sem SÍS var stofnað og sagt
við þá: Nú skuluð þið vera snjall-
ir og bjóða einhverjum kaup-
manninum á Húsavík upp á
púkk. Þið sameinið ykkar verzl-
un og hans verzlun, þá verður
verzlunin í heild miklu meiri, og
svo skiptið þið hagnaðinum
þanng að hann fái helminginn en
þið kaupfélagsmennimir hinn
helminginn. Og af því að harm er
svo reyndur í verzlunarstörfum
skuluð þið láta hann ráða mestu
um reksturinn. Skyldi ekki hafa
farið mesti ljóminn af Kaupfélagi
Þingeyinga og forystulði þess, ef
farið hefði verið inn á þessa
braut?
En það er alveg hliðstætt, sem
gerðist við stofnim Olíufélagsins
h.f. Það var óviturlega að farið
við stofnun þess félags, þegar
gróðahyggjumönnunum var boð-
ið að leggja í púkk með sam-
vinnufélögunum. Hættunni var
boðið heim, asninn leiddur inn í
herbúðir samvinnumanna.
Þetta er nú mörgum orðið ljóst,
sem ekki skildu það eða vildu
skilja í upphafi. Einn þeirra
manna er Hermann Jónasson,
formaður Framsóknarflokksins. í
áramótagrein, sem hann ritaði í
Tímann 31. des. sl., ræðir hann
nokkuð um þessi mál og yfirleitt
skynsamlega. Hann segir m. a.:
„Það er alveg rétt, sem aldrað-
ur forvígis- og baráttumaður fyr-
ir samvinnufélögunutn sagði ný-
lega, að samvinnuhugsjón og
gróðahyggja geta ekki blandað
blóði, án þess að afleiðingar þess
verði stórslys fyrir samvinnu-
hreyfinguna.
Eitt er víst, og það er, að sam-
vinnumenn, hvar í flokki sem
þeir standa, verða að læra af
þessarri reynslu og breyta eftir
þeim lærdómum.“ ,
Með þessum orðum á Hermann
greinilega við það, að samvinnu-
mönnum beri að snúa við á þeirri
braut, sem farið var út á við
stofnun Olíufélagsins h.f., braut
gróðahyggjumanna og hlutafé-
lagsreksturs. Er vonandi, að sam-
vinnumenn innan Framsóknar-
flokksins sjái það almennt og
breyti eftir því, að hér hefur for-
maður þeirra rétt fyrir sér, og að
varnaðarorð sósíalista gegn hluta
félagsbraski SÍS og kaupfélag-
anna hafa frá upphafi haft við
full rök að styðjast.
Samband íslenzkra samvinnu-
félaga ber að láta sér þá reynslu,
sem nú hefur fengizt af félags-
skap við gróðahyggjumenn að
kenningu verða og snúa við á
þessarri hættulegu braut, sem
þegar hefur varpað nokkrum
bletti á marga af forystumönnum
Sambandsins. Það er ekki nóg,
að dómur ganga nú í málum Ol-
íufélagsins h.f. og síðan verði
rekstri félagsins haldið áfram í
óbreyttri mynd, heldur ber að
leggja Olíufélagið sem slíkt niður
og taka upp hreinan samvinnu-
rekstur með olíuverzlunina á
sama grundvelli og flestar aðrar
vörur, sem Sambandið og kaup-
félögin verzla með. Samvinnu-
mönnum ber að læra það af því
slysi, sem þama hefur hent, að
reyna aldrei framar að blanda
blóði við gróðahyggjuna; það
getur aldrei endað nema á einn
veg, sem stórslys.
Sambandinu ber einnig að láta
þá menn víkja úr áhrifastöðum,
sem berjast fyrir því, að haldið
sé uppi stefnu gróðahyggjunnar
og þannig vinna gegn raunveru-
legri samvinnustefnu.
KAUPFÉLAG EYFIRÐINGA
OG HLUTAFÉLÖG ÞESS.
En það eru fleiri aðilar sam-
vinnufélagsskaparins en Sam-
bandið eitt, sem hafa gerzt sekir
um að víkja af braut samvinnu-
stefnunnar og taka upp félags-
form gróðahyggjunnar. — Sum
kaupfélögin hafa einnig gert sig
sek um þessa yfirsjón, og þar er
Kaupfélag Eyfirðinga fremst í
flokki. I Félagstíðindum KEA,
sem út komu í maí sl., eru talin
upp „Eigin hlutafélög og hlutafé-
lög, sem KEA á verulegan hlut
í“. Sú upptalning er þannig:
Grána h.f.
Njörður h.f.
Útgerðarfélag KEA h.f.
Skipasmíðastöð KEA h.f.
Vélsmiðjan Oddi h.f.
Samein. verkstæðin Marz h.f.
Bifreiðaverkstæðið Þórsham-
ar h.f.
Þarna eru tahn sjö hlutafélög,
sem KEA „á verulegan hluta í“,
en fleiri hlutafélög mætti telja,
jar sem KEA á einnig nokkurn
hlut.
Með stofnun og aðild að þess-
um hlutafélögum hefur KEA vik-
ið mjög af braut samvinnunnar,
og með þessarri þróun, stofnun
hlutafélaga um einstakar greinar
rekstursins, er óðfluga stefnt að
því, að koma aliri stjórn félagsins
á hendur örfárra manna eða jafn-
vel framkvæmdastjórans eins.
Félagsmenn KEA hafa ekki að-
stöðu, ekki einu sinni heimild, til
að fylgjast með rekstri þessarra
hiutafélaga, gera tillögur um
rekstrarháttu eða gagnrýna; þá
aðstöðu hafa aðeins örfáir menn,
starfsmenn kaupfélagsins, sem
sitja í stjórnum félaga þessarra.
Reikningai' þessarra félaga eru
heldur ekki birtir félagsmönnum.
Það er í hæsta lagi sagt frá því á
aðalfundi, hvort reksturinn hafi
komið vel eða illa út. Að vísu má
með nokkrum sanni segja, að
rekstur KEA sé orðinn svo um-
fangsmikill, að félagsmönnum al-
mennt sé það orðið ofviða að
fylgjast til hhtar með honum, en
þeim er það þó heimilt, að því er
almennan rekstur þess snertir, og
geta kynnt sér einstaka liði hins
raunverulega samvinnureksturs,
ef þeir hafa sérstakan áhuga fyr-
ir því eða telja ástæðu til. En
rekstur hlutafélaganna er þeim
lögum samkvæmt lokuð bók. Þar
eru það aðeins örfáir menn, sem
vita og stjórna. Og rekstur hluta-
félaganna á ekkert skylt við sam-
vinnurekstur, annað en það, að
tekið hefur verið fé út úr veltu
samvinnuverzlunarinnar til að
koma á fót þessum fyrirtækjum,
sem flest hafa að vísu með hönd-
um gagnlegan og æskilegan rekst
ur, en eru rekin að hætti gróða-
Lyggjunnar og bera því flesta/
galla og ókosti þess rekstrar-
forms.
Alvarlegasti gallinn er sá, að
með því að taka upp þetta rekstr
arform á vissum liðum í starf-
semi kaupfélagsins og sífellt
fleirum bætt við, er verið að
skera á þau bönd, sem tengt hafa
kaupfélögin og félagsmennina.
Það er verið að gera félagsmenn-
ina áhrifalausa um reksturinn. Á
þann hátt verða kaupfélögin ekki
lengiu- réttnefnd samvinnufélög,
heldur sérstakar stofnanir, sem
fáeinir menn eða jafnvel, í sum-
um tilfellum, aðeins einn stjórna
að eigin geðþótta í einu og öllu.
En hugsjón samvinnustefnunnar
var og er sú, að í félögunum ríki
fullkomið lýðræði.
Fleira mætti benda á en aðeins
stjórnarháttu hlutafélaganna,
sem gerir þau óæskileg frá sjón-
armiði þeirra, sem aðhyllast sam-
vinnuverzlun. Hlutafélögin greiða
t. d. ekki arð af viðskiptum fé-
lagsmanna, eins og aðrar deildir
kaupfélagsins. Má í þessu sam-
bandi t. d. spyrja: Hvers vegna
hefui' KEA ekki sama hátt á
sinni veiðarfæraverzlun og ann-
arri verzlun, t. d. verzlun með
landbúnaðarverkfæri eða vefn-
aðarvöru? Hvers vegna fær sjó-
maður, sem kaupir yfirhöfn í
Vefnaðarvörudeildinni greiddan
arð vegna viðskiptanna, en engan
arð, ef hann kaupir yfirhöfn í
Gránu.
Á sama hátt má spyrja í sam-
bandi við Bifreiðaverkstæðið
Þórshamar h.f.: Hvers vegna rek-
ur ekki kaupfélagið bifreiðaverk-
stæði fyrir eigin bifreiðar og bif-
reiðar félagsmanna á samvinnu-
grundvelli og greiðir arð af við-
skiptunum, ef rekstrarhagnaður
verður hjá verkstæðnu? Hvers
vegna endilega að blanda blóði
við gróðahyggjumenn og taka
upp þeirra rekstrarform? Er það
ekki í rauninni fyrir neðan virð-
ingu þessa ágæta félags, sem
nefnt hefur verið forystufélag
kaupf élaganna ?
ÞAÐ BER A£>
FORÐAST SLYSIN.
Þegar samvinnufélögin blönd-
uðu blóði við gróðahyggjumenn-
ina með stofnun Olíufélagsins h.f.
var farið út á hálan ís og ótraust-
an. Sú hefur líka orðið raixnin,
að slys hefur hent og það oftar
en einu sinni. Til þess að bjarga
heiðri sínum og velferð ber Sam-
bandi íslenzkra samvinnufélaga
að segja skihð við gróðahyggj-
una og búa sinni olíuverzlun
heiðarlegan og öruggan grund-
völl á þurru landi en ekki brot-
hættum ís. Þetta er flestum sam-
vinnumönnum ljóst að þarf að
gera, og það ber að vona, að þeir
taki óhikað saman höndum til að
koma því í framkvæmd. Til þess
eru vítin að varast þau.
Kaupfélagi Eyfirðinga og öðr-
um kaupfélögum, sem eins og
Sambandið, hafa hætt sér út á
hinn hála og brothætta ís gróða-
hyggjunnar, ber einnig að læra
af þeim slysum, sem hent hafa
Sambandið og breyta í samræmi
við þá lærdóma. Kaupfélögin
verða að læra það og skilja, að
samvinnufélög eiga ekki að reka
hlutafélög. Verzlunar- og rekstr-
arfyrirtæki samvinnmnanna eiga
að vera rekin á samvinnugrund-
velli og samvinnugrundvelli að-
eins. Ekkert annað er samrýman-
legt þeirri hugsjón og þeim meg-
inreglum, sem íslenzk samvinnu-
félög hafa byggt starfsemi sína á
lengst af. Sú hlutafélagasýki, sem
skotið hefur upp kollinum á síð-
ustu árinn, er pest, sem verður
að útrýma. Það er sjúkdómur,
sem má ekki verða samvínnu-
hreyiingunni til varanlegs meins.
En svo lengi, sem samvinnumenn
reyna til að blanda blóði við
gróðahyggjuna, er hættan til
staðar. Olíufélagið h.f. er það
áþreifanlega dæmi, sem við höf-
um nú fyrir augiun, en við vitum
ekki, hvar eða hvenær næsta slys
verður, ef ekki verður girt fyrir
hættuna í tíma.
Það skal viðurkennt, að engan
veginn er loku fyrir það skotið,
að lögbrot, alls konar fjármála-
svik o. s. frv., geti hent hjá kaup-
félögum. En það er þó staðreynd,
að mjög lítið hefur borið á siíku
á þeim þrem aldarfjórðungum,
sem Mðnir eru síðan starfsemi
kaupfélaganna hófst hér á landi,
og það eitt út af fyrir sig sannar
kosti þessa rekstrarfyrirkomu-
lags. Misindismenn og glæfra-
menn geta alls staðar skotið upp
kollinum, en kaupfélögin bjóða
slíkri hættu þó alls ekki heim,
eins og þau félög gera, þar sem
fyrsta og síðasta boðorðið er að
safna sem mestum gróða. Þegar
starfa skal eftir því boðorði, er
oft skammt yfir til óheiðarlegra
starfsaðferða, eins og dæmin
sanna. Það hefur sönnum sam-
vinnumönnum verið ljóst frá
upphafi, og þess vegna ber þeim
að leiða ekki sjálfa sig eða aðra í
þá freistni. Þeir, sem vita, hvað
rétt er, eiga ekki að gera það,
sem þeir vita að er rangt.
ÆFA ÆFA
F élagsf uiidur
^erður í kvöld kl. 8.30 í Ás-
garði (Hafnarstræti 88).
Rætt verður um félagsmál.
Nýir félagsmenn velkonrnir
á fundinn.
Æskulýðsfylkingin.
Námskeið til meiraprófs bif-
reiðastjóra verður haldið á Ak-
ureyri, ef næg þátttaka verður,
og á það að hefjast um næstk.
mánaðamót. Umsóknir þurfa að
berast til Bifreiðaeftirlitsins á
Akureyri fyrir 20. janúar næstk.
TILKYNNING
um ráðningu erlendra sjómanna 1960
I samráði við viðskiptamálaráðuneytið og með sam-
þykki Landssambands íslenzkra úttegsmanna, tilkynn-
ist hér með eftirfarandi:
Leyfi til yfirfærslu á vinnulaunum erlendra sjómanna
á næsta ári, verða því aðeins veitt að L. í. Ú. hafi fyrir-
fram samþykkt ráðningu mannanna.
Allir sem óska að ráða hingað erlenda sjómenn gegn
yfirfærslutryggingu verða því að hafa í höndum skrif-
legt leyfi frá L. í. Ú. áður en ráðning á sér stað.
Samtímis og umrædd ráðningarleyfi eru veitt, mun
L. I. Ú. standa í sambandi við Innflutningsskrifstofuna
um tölu þeirra manna, sem fá yfirfærsluloforð.
28. desember 1959.
INNFLUTNINGSSKRIFSTOFAN.